Terapia wielozmysłowa we wczesnym wspomaganiu rozwoju małego dziecka

Opracowały: mgr Joanna Ulaczyk i mgr Olga Gołacka Terapia wielozmysłowa we wczesnym wspomaganiu rozwoju małego dziecka Wstęp Kiedy rodzi się dziecko, oczekiwania rodziców są różne. Niektórzy z nich wyobrażają sobie, że ich dziecko odziedziczy wspaniałe cechy charakteru, urodę, zainteresowania. Nikt jednak nie marzy o urodzeniu dziecka niepełnosprawnego. Zdiagnozowanie choroby oznacza często konieczność pożegnania się z marzeniami i ambicjami związanymi z prawidłowym rozwojem dziecka, jego edukacją i osiągnięciami. Rodziny dotknięte chorobą dziecka w różny sposób próbują sobie radzić z tą trudną sytuacją, która ich dotknęła. Kiedy jest im trudno pogodzić się z usłyszaną diagnozą, szukają pomocy często u wielu specjalistów, poddają swoje dziecko intensywnej rehabilitacji. Wielu z rodziców załamuje się i przyjmuje niewłaściwy sposób postępowania. Często jest to nadmierna opieka polegająca na wyręczaniu dziecka w różnych czynnościach lub na przesadnej rehabilitacji lub też zupełny bark podejmowania jakichkolwiek działań zapobiegawczych. Wielu rodziców szuka specjalistów, którzy natychmiast wyleczą ich dziecko lub cudowny środek, lekarstwo, zabieg. Oczekują jednoznacznej diagnozy, konkretnych informacji o nazwie, przyczynach i przebiegu choroby, kolejnych skierowań na badania diagnostyczne i zabiegi lecznicze. Dzięki pracy zespołu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, rodzice dowiadują się, że z tą chorobą trzeba nauczyć się jakoś żyć. Ważne jest, aby to jakoś było jak najlepsze. Choroba dziecka nie może stać się wyrokiem, ponieważ może to wpływać na sytuację całej rodziny. 1

Podstawa prawna Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 lutego 2009 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. Nr 23, poz. 133) Rozporządzenie określa warunki organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, mającego na celu pobudzanie psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole oraz kwalifikacje wymagane od osób prowadzących wczesne wspomaganie, a także formy współpracy z rodziną dziecka. Niniejsze rozporządzenie ma na celu dostosowanie przepisów tego rozporządzenia do przepisów obowiązującego art. 71 b ustawy o systemie oświaty, gdyż na mocy zmiany art. 71b ust. 2a i 2b ustawy o systemie oświaty dokonanej ustawą z dnia 11 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 80, poz. 542) niepubliczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne uzyskały prawo do organizowania zespołów wczesnego i wspomagania rozwoju dziecka i prowadzenia wczesnego wspomagania rozwoju dzieci. Dotychczas jedynie publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne miały prawo do tworzenia zespołów wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w celu pobudzania psychoruchowego i społecznego rozwoju dziecka, od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole, prowadzonego bezpośrednio z dzieckiem i jego rodziną. Przedmiotowe rozporządzenie było poprzedzone rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. Nr 68, poz. 587), które utraciło moc z dniem 24 maja 2007 r. na podstawie art. 1 pkt 21 ustawy z dnia 11 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 80, poz. 542). Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka przy SOSW w Świnoujściu Pomysł utworzenia w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Świnoujściu Zespołu Wczesnego Wspomagania Rozwoju Dziecka zrodził się w lutym 2008 roku. Powstał jako inicjatywa pedagogów i odpowiedź na potrzeby małych potrzebujących dzieci i ich rodziców. Naszą ofertę skierowaliśmy przede wszystkim do dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, ze sprzężonymi niepełnosprawnościami, do dzieci z zespołem Downa, z cechami autyzmu, zaburzoną sprawnością psychomotoryczną. Już wówczas doskonale wiedzieliśmy, że im wcześniej 2

podjęta terapia, tym skuteczniejszy efekt rehabilitacyjny i rewalidacyjny, łatwiejsze zniwelowanie dysharmonii rozwojowych, kompensowanie deficytów i wyrównywanie szans w stosunku do pełnosprawnych rówieśników. Naszą ambicją było utworzenie dobrze wyposażonego gabinetu wczesnego wspomagania, pozyskanie dzieci i ich rodziców, pokazanie, że można nam zaufać bo w swych działaniach jesteśmy rozważni, konsekwentni i mamy doświadczenie. Dzisiaj, dysponujemy już wiedzą pełną i usystematyzowaną, popartą czteroletnimi działaniami, które mogą być użyte wszędzie tam, gdzie pracuje się z małym dzieckiem. Jesteśmy o te nowe działania i nowe doświadczenia bogatsi. Dzięki wysiłkowi wszystkich nauczycieli naszego Ośrodka mamy wspaniałą bazę, doskonale wyposażone w specjalistyczny sprzęt sale terapeutyczne i gabinety. Każdemu dziecku Zespół zapewnia indywidualne zajęcia ze specjalistami: pedagogiem specjalnym, logopedą, rehabilitantem, terapeutą SI. Dla każdego dziecka opracowuje się i poddaje okresowej ewaluacji indywidualny program terapii IPWW. Ponadto nasz Zespół zapewnia konsultacje psychologa. W chwili obecnej Ośrodek dysponuje nowoczesną i bogatą bazą dydaktyczną, w tym; Gabinetem Wczesnego Wspomagania, Salą Rehabilitacyjną, Salą Integracji Sensorycznej, Gabinetem Logopedycznym, Nasze działania opierają się na: diagnoza wstępna i funkcjonalna, precyzyjny wywiad z rodzicem dotyczący etiologii deficytów, wspólne z rodzicem wypełniamy wstępny arkusz obserwacji w celu oceny poziomu funkcjonowania dziecka, obserwacja dziecka w trakcie zajęć, konstruowanie IPWW i jego ciągła ewaluacja, rozumna konsekwencja i współpraca w realizacji IPWW pomiędzy członkami Zespołu, 3

współpraca w realizacji IPWW z rodzicem. Podążamy za dzieckiem i metody pracy dostosowujemy do jego indywidualnych potrzeb rozwojowych i możliwości psychofizycznych. Dobór metod pracy określa: własne wieloletnie doświadczenie, fachowa literatura przedmiotu, przemyślenia i refleksje, nowatorskie pomysły pedagogów specjalnych, W naszej codziennej praktyce zawodowej wykorzystujemy to, co niosą nam współczesne nauki: pedagogika, psychologia, neurologia, psychiatria, rehabilitacja, logopedia. Stosujemy w terapii wielozmysłowej: elementy ruchu rozwijającego W. Sherbourne, wybrane aktywności programu M.Ch Knillów (świadomość ciała, kontakt, komunikacja), elementy metody integracji sensorycznej wg J.Ayres, elementy stymulacji polisensorycznej: "Czterech Pór Roku", elementy metody dobrego startu Marty Bogdanowicz, ćwiczenia grafomotoryczne również Marty Bogdanowicz. różne techniki relaksacyjne, masażyki, zabawy paluszkowe, wyliczanki, elementy pedagogiki zabawy, itp. Obszary oddziaływań wychowawczych i terapeutycznych obejmują cztery podstawowe sfery: sferę poznawczą: poprzez zastosowanie najróżniejszych ćwiczeń ogólnostymulujących, sferę ruchową: poprzez ćwiczenia małej i dużej motoryki, 4

sferę społeczno-emocjonalną, komunikację poprzez ćwiczenia logopedyczne, artykulacyjne, dzwiękonaśladowcze i inne. Efekty naszej pracy to przede wszystkim: podniesienie poziomu ogólnego funkcjonowania dziecka we wszystkich sferach jego rozwoju, zapoczątkowanie procesu korygowania zaburzonych funkcji, kompensowanie braków w rozwoju fizycznym i psychicznym, rozwój aktywności własnej, chęć poznawania otaczającego świata, zwiększenie stopnia integracji społecznej i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. W naszej pracy ważnym partnerem jest rodzic dziecka, bo tak naprawdę to on jest najważniejszym i najskuteczniejszym terapeutą swojego dziecka. Dlatego nasz Zespół przywiązuje bardzo wielką wagę do tego, aby z rodzicem współpracować na co dzień. Przede wszystkim w momencie, kiedy dziecko trafia do Zespołu terapeuci przeprowadzają bardzo szczegółowy wywiad dotyczący etiologii deficytów i obecnej sytuacji w jakiej dziecko się znajduje. Następnie terapeuta wraz z rodzicem wypełnia arkusz obserwacji dotyczący oceny poziomu funkcjonowania dziecka. Na cotygodniowych spotkaniach, również wspólnie analizujemy i oceniamy zachowania dziecka i pomagamy rodzicowi w odpowiedniej ich interpretacji, pokazujemy drogi prawidłowego postępowania czy reagowania na nie. Sugerujemy rodzicowi założenie zeszytu obserwacji, po to, aby mógł w nim prowadzić własny pomiar postępów. Pomagamy rodzicowi w prawidłowej organizacji czasu dla dziecka, czyli tzw. czasu aktywnego i nieaktywnego, tak aby rodzic również znalazł czas dla siebie samego, co pozwoli mu odpocząć i nabrać sił. Zapewniamy pomoc w prezentowaniu różnych form i metod pracy poprzez szczegółowy instruktaż. Pomagamy opracować odpowiedni system nagród i kar. Wzmacniamy pozycję dziecka ukazując jego dobre i mocne strony. Pomagamy w wyposażeniu w niezbędny sprzęt rehabilitacyjny. 5

Diagnoza i ocena poziomu rozwoju małego dziecka ogólna charakterystyka ROZWÓJ CZYNNOŚCI NEUROLOGICZNYCH Odruch - reakcja Miesiąc Rok Wiek 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Odruch pełzania Odruch chodzenia Naprzemienny wyprost Wyprostny rąk Wyprostny nóg Podparcia Zginania - cofania Chwytny ręki Chwytny stopy Moro Skrócenia tułowia Toniczny szyjny Poszukiwania i ssania Prostowania głowy Prostowania szyi Odwracanie tułowia Reakcja na unoszenie Zwracania tułowia Landaua Obręczy barkowej Obręczy biodrowej Spadochronowy Na boki Do przodu 6

W tył Przy zachwianiu Na brzuchu Na plecach Siedząc Na czworakach Stojąc Pierwotne Prostowanie - wstawanie Reakcje odruchowe Zachowanie wyprostnych odruchów obronnych przy upadaniu Równowaga przy skłonach Czynności neurologiczne Bardzo czynne Mało czynne Nieczynne Uwaga! Diagramu nie należy traktować jako testu. Służy on do własnych informacji i mniej szczegółowej oceny. Opracowanie: Pomorskie CTP mgr Jerzy Jarosław Jurczyszyn Aby pomóc dziecku w zmniejszeniu skutków ewentualnej niepełnosprawności, należy jak najwcześniej postawić diagnozę. Diagnoza powinna być kompleksowa i stać się punktem, wyjścia do przygotowania profesjonalnego Indywidualnego Programu Wczesnego Wspomagania. Sam termin diagnoza w ogólnym znaczeniu oznacza zbieranie danych umożliwiających poznanie stanu fizycznego i psychicznego dziecka. W przygotowaniu kompleksowej diagnozy biorą udział: lekarz pediatra, neurolog, ortopeda, laryngolog, okulista, rehabilitant, logopeda, psycholog, pedagog specjalny. Niepokojące objawy występujące zaraz po urodzeniu mogą, ale nie muszą, być związane z uszkodzeniem układu nerwowego. Taką diagnozę może postawić tylko lekarz. Mówi się wówczas, że jest to diagnoza medyczna. Wczesne wykrycie nieprawidłowości neurologicznej jest nie do przecenienia umożliwia skuteczne leczenie oraz w wielu przypadkach wczesną rehabilitację małych pacjentów. Diagnoza medyczna może być przygotowana na długo przez urodzeniem dziecka dzięki badaniom prenatalnym, które umożliwiają podjęcie leczenia w życiu płodowym. Bardzo istotna jest również diagnoza rozwoju psychicznego dziecka. Pierwsza informacja o rozwoju psychicznym jest ocena 7

odruchów bezwarunkowych: pokarmowego, obronnego, orientacyjnego. Na bazie odruchów bezwarunkowych wykształca się całe bogactwo odruchów warunkowych. Pierwsze oznaki tworzenia się odruchów warunkowych można zauważyć około15 dnia życia na podstawie odruchu orientacyjnego. Dla rozumienia rozwoju psychicznego dziecka niezbędna jest znajomość fizjologii wyższej czynności nerwowej. U podstaw rozwoju czynności psychicznych leży odruch warunkowy. Wszelkie zjawisko zewnętrzne jest bodźcem dla układu nerwowego. Narządu odbierające bodźce zewnętrzne nazywamy zmysłami lub receptorami zewnętrznymi. Bodźce odebrane przez zmysły przenoszą się drogą nerwową do odpowiednich ośrodków w centralnym układzie nerwowym, gdzie następuje ostateczna analiza podrażnienia. Dalszą i równoczesną czynnością jest synteza, tj. łączenia danego zjawiska z dowolną czynnością organizmu. Kora mózgowa posiada syntezoalalizatory dla bodźców idących zarówno z zewnętrznego i wewnętrznego świata i wewnętrznego środowiska organizmu. Na podstawie czynności syntezoanalizatorów wykształca się odruchy warunkowe, będą Ce nabytymi czasowymi połączeniami między różnymi punktami kory mózgowej. Wytwarzanie tych połączeń i ich wygasanie stanowi rozwój czynności psychicznych oraz istotę rozwoju psychicznego i wychowania dziecka. Kiedy zachodzi potrzeba określania stopnia rozwoju umysłowego dziecka celem przekonania się, czy i o ile istnieje u dzieci opróżnienie rozwoju intelektualnego? Stopień rozwoju intelektualnego określa się obliczając tzw. iloraz inteligencji. iloraz inteligencji oblicza się w ten sposób, że wiek rozwoju dzieli się przez wiek życia. Określanie stopnia inteligencji według testów może być nieprecyzyjne zwłaszcza, jeśli jest wykonywane jednorazowo i przez osobę obcą i dlatego wnioski z wyników badania testami należy wyciągać bardzo ostrożnie. Wiek rozwoju Współczynnik ilorazu rozwoju (Q/R) = -----------------------------------x 100 Wiek życia Do oceny rozwoju małych dzieci stosuje się np. skalę rozwoju Arnolda Gesella oraz skalę rozwoju psychoruchowego (0-3 lata) O. Brunet i L. Leizine. Normy rozwojowe stanowią wykaz czynności i form zachowania dziecka w poszczególnych miesiącach życia i odnoszą się zarówno do rozwoju ruchowego, jak i do rozwoju psychicznego. Rodzaje czynności dziecka Gesell dzieli na 4 sfery: motorykę, przystosowanie (adaptację), mowę i dojrzałość społeczna. Test Denvera orientacyjny test rozwoju. 8

Kolejnym testem służącym do oceny rozwoju psychoruchowego dziecka jest test DENVERA pełna nazwa Denver Developmental Sereening Test (DDST). Opracowany został przez Frankenburga i współpracowników w Ośrodku Medycznym Uniwersytetu w Colorado. Przeznaczony jest on dla osób, które nie posiadają przygotowania psychologicznego np. lekarzy pediatrów. Jako test typu przesiewowego pozwala na wstępną orientację odnoszącą się do poziomu rozwoju dziecka oraz sygnalizuje, które dziecko wymaga pogłębionych badań specjalistycznych. Skala DENVERA została wystandaryzowana na 1036 zdrowych dzieciach w wieku od 2 tygodni do 6 lat. Zawiera 105 prób, dla których podano wentyle 25,50, 75 i 90. wyznaczniki rozwoju są przedstawione w formie graficznej, co pozwala na jednym arkuszu zapisu dokonać kolejnych ocen i umożliwia analizę dynamiki rozwoju dziecka. Wydaje się, że test DENVERA może być bardzo pomocny dla praktyki psychologicznej, zwłaszcza wtedy, gdy organizacja opieki nad dzieckiem wymaga współpracy wielu specjalistów. Test Denvera okazywał się niezwykle pomocny we współpracy z pedagogiem, który mógł natychmiast podjąć działania interwencyjne. Po latach pracy dokonano rewizji testu i zmienił kryteria interpretacji. Nowa wersja testu nosi nazwę The Revised Denver developmental Test RDEST. Próby zawarte w teście podzielono na 4 sfery: 1. Sfera indywidualno społeczna ze zbirem prób, które określają zdolność dziecka do samodzielności oraz współdziałania z ludźmi. 2. Sfera koordynacji wzrokowo- ruchowej określająca adaptację i zdolność w zakresie chwytania przedmiotów i manipulowania nimi. 3. Sfera rozwoju mowy, która ocenia zdolność dziecka do mówienia, słuchania i wykonywania poleceń. 4. Sfera lokomocji i koordynacji postaw określa ona zdolność dziecka do siadania, chodzenia i skakania. Nie wszystkie sfery rozwoju dziecka mają równie dużą wartość diagnostyczną. Sfera ruchowa dla celów diagnostycznych, a głownie dla rokowania nie zawsze ma istotne znaczenie: np. dziecko znacznie opóźnione w rozwoju umysłowym może zacząć chodzić w odpowiednim dla tej funkcji. Poza oceną poszczególnych sfer istotne jest wyrobienie sobie opinii na temat: zachowania się dziecka, jego żywotności, stopnia zainteresowania otoczeniem, koncentracji, sposobu działania czyli wszystkich wskaźników, których nie obejmuje żadna skala i punktacja. Objawy te mają szczególne znaczenie przy określaniu możliwości rozwojowych dzieci. 1 Monachijska funkcjonalna diagnostyka rozwojowa 2 Metoda wywodzi się z Niemiec jej twórcą jest prof. T. Hellbruggeg. W Polsce powstała Fundacja Promyk Słońca będąca odłamem organizacji niemieckiej zajmującej się rozpowszechnianiem tego sposobu diagnozowania małych dzieci. Diagnoza ta obejmuje ocenę rozwoju dziecka w wieku 1 Polskie Centrum Terapii Pedagogicznej; Bądź terapeutą własnego dziecka, Wczesna Interwencja; Koszalin 2002 2 M. Drewniakowa; Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa, wyd. Kraków 1995 9

od 1 miesiąca życia do 3 lat. Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa kładzie nacisk na wychwycenie deficytów rozwojowych i ich odpowiednie leczenie w ramach rehabilitacji wieku rozwojowego. Diagnoza ta obejmuje: - diagnostykę wieku chodzenia - diagnostykę sprawności manualnej - diagnostykę wieku percepcji - diagnostykę wieku mówienia - diagnostykę wieku rozumienia mowy - diagnostykę wieku społecznego - diagnostykę w zakresie samodzielności Metoda ta pozwala na wczesne wykrycie zaburzeń rozwojowych i zastosowanie wczesnej rehabilitacji ruchowej, psychologicznej i pedagogicznej, dając dziecku szansę skompensowania zaburzonego rozwoju. Test PEP - R 3 PEP R jest zestawem form zachowań i umiejętności, który służy do diagnozowania charakterystycznych dla danego dziecka sposobu uczenia się. Test przeznaczony jest dla dzieci w wieku od sześciu miesięcy do siedmiu lat. W przypadku opóźnionego rozwoju, czyli poniżej poziomu pierwszej klasy podstawowej dostarcza informacji o dzieciach do dwunastego roku życia. Używany w ocenie dziecka PEP R dostarcza nam informacji na temat rozwoju umiejętności naśladowania, percepcji, motoryki małej i dużej, koordynacji wzrokowo ruchowej, czynności poznawczych, komunikacji i mowy czynnej. Umiejętności w tych dziedzinach sprawdzane są w 131 zadaniach, przedstawionych w Podręczniku testu PEP R. Zadania testowe zawierają elementy kilku sfer rozwoju. Sfery te należy traktować jako kompatybilne ze sobą: 3 E. Schopler, R. J. Reichler, A. Bashford, M. Lansing, L. M. Marcus; Profil psychoedukacujny, wyd. Gdańsk 1995 10

1. Naśladowanie Część testu dotycząca naśladowania składa się z 16 zadań, zadnia oceniają możliwości dziecka do naśladowania dźwięków i ruchów. Sfera ta jest szczególnie ważna dla rozwoju mowy, ponieważ wykształca się poprzez naśladowanie. Naśladowanie odgrywa bardzo ważną rolę w procesie przystosowania się do życia w społeczeństwie, uczą się nowych zachowań, reakcji i współpracy. Test daje możliwość usystematyzowanego zapisu możliwości dziecka, nauczenia się odpowiednich reakcji społecznych w różnych środowiskach. Zadania w tej części testu obejmują naśladowanie ruchów ciała, naśladowanie używania pewnych przedmiotów, naśladowanie dźwięków i słów demonstrowanych przez badającego. 2. Percepcja Część dotycząca percepcji składa się z 13 zadań oceniających percepcję słuchową i wzrokową. Dzieci autystyczne mają zazwyczaj problemy z odbiorem informacji za pomocą zmysłów. Ze względu na szczególne trudności z zakresie postrzegania opisywanych dzieci, zadania są dostosowane do potrzeb dzieci młodszych. Polegają na obserwowaniu poruszających się baniek mydlanych, przeglądaniu obrazków w książce, reagowaniu na dźwięki. Zadania dla dzieci na wyższym poziomie to: rozpoznawanie kształtów, rozmiarów i kolorów również szukanie przedmiotu schowanego pod kubeczkiem. 3. Motoryka mała i duża Część dotycząca motoryki małej składa się z 16 zadań natomiast część dotycząca motoryki dużej z 18. Zadania sprawdzają poziom samodzielności, które są normalnie opanowane w wieku 3 4 lat. Zadania dotyczące motoryki małej polegają m. in. Na odkręcaniu pokrywki. Zadania służące ocenie motoryki dużej to m. in. Samodzielne chodzenie czy łapanie piłki. 4. Koordynacja wzrokowo ruchowa Ta część zawiera 15 zadań w skład, których wchodzą badania koordynacji wzrokowo - ruchowej i motoryki małej. Opanowanie tej dziedziny są podstawą opanowania umiejętności pisania i rysowania. Zadania w tej część to m. in. rysowanie, wodzenie palcem po śladzie. 5. Czynności poznawcze, komunikacja i mowa czynna Ponieważ procesy poznania i mowy są od siebie zależne, również zadania testowe są ze sobą powiązane. Różnica pomiędzy obiema częściami polega na tym, że zadania z czynności poznawcze wymagają tylko wykonania czynności. Część ta zawiera 26 zadań, np. wskazywanie wymienionej części ciała, rozpoznawanie nazw figur. Natomiast zadania części komunikacja; mowa czynna wymaga użycia mowy. Zawiera 27 zadań odzwierciedlających umiejętności liczenia, rozpoznawania liter i cyfr, powtarzania zadań oraz czytania na głos. 11

PEP R umożliwia określenie stopnia zaburzeń zachowania w relacjach międzyludzkich (nawiązywania kontaktów i relacji emocjonalnych), w zabawie, w sposobie reagowania na bodźce zewnętrzne oraz stopnia zaburzeń rozwoju mowy. Test ujmuje to w 42 zadaniach podzielonych na cztery części: 1) nawiązywanie kontaktów i reakcje emocjonalne, 2) zabawa i zainteresowanie przedmiotami, 3) reakcje na bodźce, 4) mowa. Skala zachowań ma pomóc w postawieniu diagnozy. Dostarcza informacji o stopniu zaburzenia w zachowaniu dziecka oraz określa poszczególne dziedziny, w jakich się one pojawiają. Zadania w tej skali mają na celu m. in. rozpoznanie umiejętności nawiązania kontaktu wzrokowego, rozpoznanie niewłaściwego wykorzystywania materiałów, nadmiernego zainteresowania wąchaniem i smakowaniem rzeczy, nietypowego używania słów i nieskoordynowanego zachowania w czasie wykonywania zadania. Zadania nr 172, 173, 174 oceniają reakcję dziecka na różnego rodzaju nagrody. Czas niezorganizowanej zabawy pozwala diagnozującemu przeprowadzić obserwację dziecka, które potrzebna jest do oceny zachowań. Wyniki z tych ćwiczeń pochodzą z notatek, jakie robi badający podczas kontaktu z dzieckiem. Materiały potrzebne do przeprowadzenia testu to zbiór zabawek i pomocy edukacyjnych, które dziecko poznaje podczas zorganizowanej i zaplanowanej zabawy. Diagnozujący za pomocą testu obserwuje, ocenia i notuje zachowania dziecka. Pod koniec badania testowego wyniki rozmieszczane są w siedmiu sferach, dotyczących rozwoju i czterech sferach dotyczących zachowania. Sporządzony profil wyniku badania odzwierciedla mocne, słabe i obiecujące strony rozwoju dziecka oraz jego zachowania. Zamiast jednoznacznej oceny, wynik zaliczony (otrzymuje zadanie, które dziecko potrafi samodzielnie wykonać) lub niezaliczony (otrzymuje zadanie, gdy dziecko nie jest w stanie zrobić żadnej części zadania lub nawet nie próbuje go wykonać, mimo że diagnozujący kilkakrotnie je demonstrował), PEP R wprowadza trzecią możliwość: obiecujący (otrzymuje zadanie w sytuacji, gdy, dziecko mniej więcej wie, jak wykonać zadanie, ale nie jest w stanie zakończyć go pomyślnie; lub, gdy diagnozujący musi kilkakrotnie je pokazać, aby uczyć dziecko, jak należy wykonać zadanie), który można określić jako sferę najbliższego rozwoju, czyli prognozę osiągnięcia sukcesów terapii. Wynik obiecujący jest przeznaczony dla dziecka, które tylko częściowo rozumie, co należy zrobić w danym zadaniu lub nie posiada wystarczających umiejętności, aby to zrobić dobrze. Dziecko może wykazywać pewne wyczucie tego, co należy zrobić, lub może nawet wykonać to częściowo, ale w szczególny sposób. Takie rozwiązanie zadania ocenia się jako obiecujące. Test bada nie tylko opóźnienie rozwoju, ale również nietypowe zachowania typu zainteresowanie tylko swoją osobą, brak interakcji podczas zabaw z rówieśnikami. Główną zaletą PEP R jest to, że zwraca uwagę na oba te aspekty. Skala Rozwoju ukazuje poziom rozwoju dziecka w stosunku do rówieśników. Elementy Skali Zachowań stanowią odrębny system, ale mają zbliżoną funkcję, którą jest określenie reakcji i zachowań 12

charakterystycznych dla dzieci autystycznych. Kategorie te pochodzą ze Skali Oceny Autyzmu Dziecięcego (CARS), opracowanego w celu diagnozy autyzmu (Schopler i in. 1988). Nietypowe zachowania lub zachowania związane z zaburzeniami sprawności dziecka jest określona ilościowo i jakościowo. Ocena ta ukazuje nam rozmiar problemów związanych z zachowaniem dziecka. Zachowania ocenia się jako: odpowiednie, umiarkowanie nieodpowiednie i w znacznym stopniu nieodpowiednie. Elementy Skali Zachowań, w przeciwieństwie do elementów Skali Rozwoju, nie odnoszą się do norm zachowania. Ani zachowania zaburzone w stopniu umiarkowanym, ani znacznym nie są normą jakiejkolwiek grupy wiekowej. Wyniki za Skali Zachowań mogą być przydatne do śledzenia zmian zachodzących w zachowaniu dziecka, ułatwiają również dobór dzieci do grupy, klasy. Oprócz wyjątkowego systemu oceniania, PEP R różni się od większości psychologicznych narzędzi diagnostycznych swoim zastosowaniem. Metoda ta przeznaczona jest jako podstawa zaplanowania zindywidualizowanego programu nauczania, jaki przedstawię w następnym rozdziale. Rzetelność testu określona została wskaźnikiem stopnia podobieństwa ocen dokonanych przez różne osoby w sferach dotyczących rozwoju. PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAN SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 1 Robienie baniek mydlanych 1 Odkręcanie pojemnika 2 Robienie baniek mydlanych 3 Podążanie wzrokiem za przedmiotami 4 Przecinanie wzrokiem osi ciała Klocki o różnej powierzchni 5 Badanie klocków dotykiem Kalejdoskop 6 Zabawa kalejdoskopem 7 Dominacja oka Dzwonek alarmowy 8 Dwukrotne naciśnięcie dzwonka Plastelina i patyczki 9 Robienie palcem zagłębienia w plastelinie 13

10 Chwytanie patyczków 11 Formowanie wałka z plasteliny 12 Robienie miseczki z plasteliny Pacynki i przedmioty 13 Zabawa z pacynką 14 Naśladowanie głosów zwierząt 15 Naśladowanie czynności z użyciem przedmiot. 16 Wskazywanie części ciała pacynki 17 Wskazywanie własnych części ciała 18 Współdziałanie w czasie zabawy z pacynką # 0 0 1 0 # 6 3 5 0 0 3 0 Odpowiednie 0 0 0 Zal. 0 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 0 Obie. 0 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 0 N.zal. 0 0 0 PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 2 Płyta z wyciętymi figurami geometrycznymi 19 Odnajdywanie odpowiednich otworów 20 Dopasowywanie figur do otworów 21 Nazywanie figur geometrycznych 22 Bierne rozpoznawanie figur geometrycznych Płyta z wyciętymi kształtami przedmiotów 23 Uzupełnianie płytki z wyciętymi kształtami 24 Przecinanie osi ciała w celu przeniesienia element. Uzupełnianie płyty elementami różnej wielkości 25 Rozpoznawanie otworów według wielkości 26 Umieszczanie elementów w otworach wg wielkości 27 Odróżnianie przedmiotów dużych i małych 14

28 Bierne rozpoznawanie przedmiotów dużych i małych Układanie puzzli 29 Dopasowywanie elementów puzzli 30 Układanie puzzli 31 Układanie obrazka z krową Kolorowe klocki i krążki 32 Łączenie kolorowych klocków i krążków 33 Nazywanie kolorów 34 Bierne rozróżnianie kolorów Kołatka 35 Orientacja na dźwięk kołatki 36 Reakcja na dźwięk kołatki # 0 0 1 0 # 0 5 0 1 3 5 3 Odpowiednie 0 0 0 Zal. 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 0 Obie. 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 0 N.zal. 0 0 PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 3 Zadania sprawnościowe 37 Chodzenie o własnych siłach 38 Klaskanie w dłonie 39 Stanie na jednej nodze 40 Podskoki obunóż 41 Naśladowanie ruchów motoryki dużej 42 Dotykanie kciukiem wszystkich palców Piłka 43 Łapanie piłki 44 Rzucanie piłki 15

45 Kopanie piłki 46 Dominacja nogi 47 Przenoszenie piłki 48 Pchnięcie piłki Schody 49 Wchodzenie po schodach na przemian Krzesło 50 Siadanie na krześle Chodzik 51 Popychanie chodzika Kubek i ulubiona zabawka dziecka 52 Dziecięce zabawy grupowe 53 Szukanie ulubionego przedmiotu Lustro 54 Reakcje na własne odbicie w lustrze Kontakt fizyczny 55 Reakcja na kontakt fizyczny # 2 0 0 0 # 2 0 1 13 0 1 0 Odpowiednie 0 0 0 Zal. 0 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 0 Obie. 0 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 0 N.zal. 0 0 0 SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU PEP R modyfikowany przez PCTP K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 4 Łaskotanie 56 Reakcja na łaskotki Gwizdek 57 Reakcja orientacyjna na dźwięk gwizdka 58 Reakcja na dźwięk gwizdka Gesty 16

59 Reakcja na gesty Kubek i sok 60 Picie z kubka Słoik i ulubiony przedmiot 61 Proszenie o pomoc przy użyciu gestów Kulki, sześciany, sznurowadło, stojak 62 Reakcja na sznurowadło 63 Nawlekanie kulek na sznurowadło 64 Kołysanie kulkami na sznurowadle 65 Zdejmowanie sześcianów z drucika 66 Nakładanie sześcianów na pionowy kołek 67 Koordynacja czynności obu rąk 68 Przekładanie przedmiotu z ręki do ręki Poczucie tożsamości 69 Jak się nazywasz? 70 Jesteś chłopcem, czy dziewczynką? Zeszyt zadań do oceny pisania 71 Spontaniczne próby bazgrania 72 Dominacja jednej ręki # 0 1 2 0 # 0 2 4 4 1 0 3 Odpowiednie 0 0 Zal. 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 Obie. 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 N.zal. 0 0 PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 5 17

Zeszyt zadań do oceny pisania 73 Przerysowywanie linii pionowej 74 Przerysowywanie koła 75 Przerysowywanie kwadratu 76 Przerysowywanie trójkąta 77 Przerysowywanie rombu 78 Kolorowanie obrazków 79 Obrysowywanie obwodu figur Plansze z literami alfabetu 80 Dopasowywanie liter 81 Nazywanie liter 82 Bierne rozpoznawanie liter 83 Przepisywanie liter 84 Rysowanie postaci 85 Pisanie imienia Papier i nożyczki 86 Cięcie papieru nożyczkami Worek z przedmiotami 87 Dziecko rozpoznaje i podaje przedmiot 88 Dziecko dotykiem rozpoznaje przedmiot Filcowa składanka 89 Układanka chłopca Zabawa niezorganizowana 90 Samodzielna zabawa 91 Nawiązywanie kontaktów społecznych 92 Reakcja na głos badającego # 2 1 0 0 # 0 0 3 0 9 4 1 Odpowiednie 0 0 Zal. 0 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 Obie. 0 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 N.zal. 0 0 0 18

PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 6 Małe klocki i pudełko 93 Układanie klocków 94 Wkładanie klocka do pudełka 95 Liczenie klocków 96 Podawanie wymienionej liczby klocków Kubek i klocki 97 Wykonywanie dwuetapowego polecenia Klocki, pionki, pojemniki 98 Rozdzielanie dwóch różnych elementów 99 Wrzucanie klocków do pojemnika Powtarzanie cyfr 100 Powtarzanie szeregów 2 i 3 cyfrowych 101 Powtarzanie szeregów 2 i 3 cyfrowych Próba 1: 7 9, 2 4 1, Próba 2: 5 3, 5 7 9, 102 Powtarzanie szeregów 4 i 5 cyfrowych 103 Powtarzanie szeregów 4 i 5 cyfrowych Próba 1: 5 8 6 1, 3 2 9 8 4 Próba 2: 7 1 4 2, 7 4 8 2 1 Liczenie 104 Liczenie na głos Plansze z numerami 105 Nazywanie cyfr Dodawanie i odejmowanie 106 Rozwiązywanie zadań w pamięci 107 Rozwiązywanie zadań w pamięci # 0 0 0 0 # 2 0 1 0 2 3 7 19

Odpowiednie 0 0 0 0 Zal. 0 0 Umiarkowanie nieodpowiednie 0 0 0 0 Obie. 0 0 W znacznym stopniu nieodpowiednie 0 0 0 0 N.zal. 0 0 PEP R modyfikowany przez PCTP SKALA ZACHOWAŃ SKALA ROZWOJU K Z B M N P MM MD WR CP KM Arkusz ocen 7 Trzy kubki i cukierek 108 Szukanie cukierka schowanego pod kubek 109 Chwytanie dwoma palcami Plansze z obrazkami przedmiotów 110 Naśladowanie sposobu użycia przedmiotów Dźwięk dzwonka ręcznego 111 Orientacja na dźwięk dzwonka 112 Reakcja na dźwięk dzwonka Dzwonek ręczny, kołatka, łyżka 113 Naśladowanie dźwięków przy pomocy instrumentów Karty z różnymi kształtami i kolorami 114 Rozdzielanie kart według koloru i kształtu Łączenie plansz z przedmiotami 115 Dopasowywanie przedmiotów do obrazków 116 Nazywanie przedmiotów 117 Podawanie wymienionego przedmiotu 118 Demonstrowanie zastosowania przedmiotu Wyłącznik światła 119 Przyciskanie wyłącznika światła Zeszyt ćwiczeń językowych 120 Zainteresowanie obrazkiem w zeszycie 121 Bierne rozpoznawanie przedmiotów i czynności 122 Nazywanie przedmiotów i czynności 20