HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ OKRES PRZEDKLASYCZNY
I. Era przedklasyczna - od XV n.e. wieku do 1776 roku Okres ten odznaczał się wzrostem działalności gospodarczej. Feudalizm ze swoją gospodarczo, społecznie i politycznie samowystarczalną własnością ziemską ustępował wobec rosnącej wymiany towarowej, powstawania miast poza obszarami tych własności i umacniania się postaw narodowościowych. Działalność prywatna wymykała się coraz bardziej spod kontroli obyczajów i tradycji społeczeństwa feudalnego oraz władzy Kościoła. Produkcja dóbr na rynek nabierała coraz większego znaczenia, a ziemia, praca i kapitał zaczęły być przedmiotem kupna i sprzedaży na rynkach. W ten sposób powstały fundamenty rewolucji przemysłowej. Zaczęto rozpatrywać nie tylko działalność jednostek, ale przede wszystkim skomplikowanych systemów gospodarczych. Możemy tu wyróżnić trzy podokresy: merkantylizm, prekursorzy klasycznej myśli ekonomicznej i fizjokratyzm. Merkantyliści i fizjokraci wnieśli pożyteczny wkład do teorii ekonomi, z czego najważniejszym było uznanie, że gospodarkę można formalnie badać. Rozwinęli oni abstrakcyjną technikę dla celów wykrywania praw regulujących gospodarkę. Oni jako pierwsi skonstruowali modele ekonomii i dlatego zostali zakwalifikowani do pierwszych teoretyków ekonomii. Merkantyliści osiągnęli pierwsze przybliżone rozeznanie co do roli pieniądza w wyznaczaniu ogólnego poziomu cen oraz efektów bilansów handlu zagranicznego dla wewnętrznej działalności gospodarczej. Najważniejszym wkładem 2
fizjokratów była ich koncepcja wzajemnych powiązań poszczególnych sektorów gospodarki. W miarę rozwoju gospodarczego państw europejskich pewne poglądy merkantylizmu uległy modernizacji nie wytrzymując konfrontacji ze zmieniającą się rzeczywistością. Najwyraźniej nurt krytyki merkantylizmu zaznaczył się w Anglii pod koniec XVII i XVIII w. Stał się on pomostem pomiędzy merkantylizmem a ekonomią klasyczną. Kiedy prywatne przedsiębiorstwa stały się na tyle silne, aby konkurować ze sobą nadopiekuńczość państwa zaczęła im ciążyć. Wówczas to pojawiły się hasła żądające wolności handlu i swobody działania gospodarczego. Przedklasyczna teoria ekonomii wyrosła z krytyki merkantylizmu. Już w XVII wieku zaczęto rewidować pogląd merkantylistów, że tylko handel jest źródłem bogactwa. W Anglii pojawiały się ogromne fortuny i zyski powstałe nie tylko w wyniku handlu czy grabieży krajów kolonialnych, ale również w procesie produkcji. Wkrótce też pojawiły się głosy krytykujące merkantylistyczne postulaty dotyczące gromadzenia kruszców, wskazujące na zjawisko spadku wartości pieniądza przy zwiększonej jego ilości i związanej z tym zwyżki cen towarów. Rozkład merkantylizmu uwidocznił się w kilku najistotniejszych punktach: Nastąpiło wyraźne przesunięcie akcentów z cyrkulacji na pracę Ważnym czynnikiem w rozkładzie merkantylizmu stała się ilościowa teoria pieniądza, Dostrzeżono znaczenie nie tylko rynków zagranicznych, ale i rynku wewnętrznego. Stąd ma znaczenie- pozostający w związku z ilością pieniądza- odpowiedni poziom cen towarów. Wraz z postępującą inflacją i drożyzną towarów zaczęto dostrzegać bogactwo kraju już nie w ilości pieniądza, ale w ilości dóbr zaspokajających potrzeby ludzi w danym kraju. Założono politykę wolnej konkurencji i liberalizm gospodarczy, aby stopniowo eliminować politykę silnej ręki państwa. 1. William Petty William Petty (1623-1687) twórca 20 traktatów o tematyce ekonomicznej, m.in.: 3
Traktat o podatkach i daninach (1662) Anatomia polityczna Irlandii (1672) Quantulumcunque o pieniądzu (1682) Verbum sapienti (1663) /Słowo mądrym/ Arytmetyka polityczna (1676-77) W pracach tych sporo miejsca zajmują rozważania ściśle praktyczne, polemiki typowe dla ducha merkantylizmu i argumentacja przejęta od znanych ekonomistów. Petty nie zawsze jest konsekwentny i często można natknąć się na sprzeczne sądy. Związek Petty ego z merkantylizmem był jeszcze bardzo silny i tylko z wielkim trudem przebija się on ku nowym obszarom poznania. System poglądów ekonomicznych W. Petty ego przedstawia rys. 1 Źródło: W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE Warszawa 1987, str.111 Rys.1 Metoda stosowana przez Petty ego nie ograniczała się do statystyki. Na jego podejście do badanych zjawisk wpłynął fakt, iż jako lekarz znał zjawisko obiegu krwi odkryte w 1628 roku. Traktując gospodarkę kraju jak organizm ludzki, Petty dostrzegł wiele interesujących analogii. Dostrzegł nie tylko jego anatomię, ale i procesy, przepływy zasobów i produktów. Istotny wpływ miały również hasła filozofii eksperymentalnej oraz własne doświadczenia i praktyka wynalazcy, organizatora i działacza. Jednakże wprowadzenie ilościowej metody (statystyki) do badań ekonomicznych było ogromnym 4
osiągnięciem. Petty opowiadał się za kazualnym (przyczynowo-skutkowym) wyjaśnianiem zjawisk, a więc za traktowaniem nauki ekonomicznej jako nauki poszukującej praw rządzących zjawiskami gospodarczymi. Punktem centralnym w systemie poglądów ekonomicznych Petty ego jest teoria bogactwa narodowego. Jest to dziedzictwo merkantylizmu i przedmiot zainteresowania późniejszej szkoły klasycznej. Dla powstania i doskonalenia tej teorii, oprócz metody, potrzebne były nowe założenia wyjściowe. Takie założenia znajdują się w zarysie stworzonej przez Petty ego teorii czynników produkcji. Wyróżniał on 4 czynniki produkcji, tworzące w efekcie bogactwo narodowe. Nadawał im jednak różne znaczenie. Na rys. 1 dwa z nich przedstawiono jako pierwotne i równorzędne, a dwa pozostałe połączono w jeden zbiór czynników pomocniczych. Do podstawowych należą ziemia i praca, do pomocniczych - arts (kunszty, kwalifikacje zawodowe) i stocks (zasoby, środki trwałe i materiały). Petty jest autorem powiedzenia ojcem bogactwa jest praca, a matką ziemia. Oznacza to, że kwalifikacje oraz zasoby środków trwałych i materiałów czynią pracę wydajniejszą, ale nic nie może powstać bez ziemi i pracy. W koncepcji bogactwa narodowego Petty wyraźnie zerwał z merkantylizmem. Nie traktuje on jednak handlu zagranicznego i gromadzenia pieniędzy kruszcowych jako czynników bez znaczenia. Kiedy mówi o kwalifikacjach (arts), ma na uwadze fakt pomnażania wkładu pracy i ziemi przez wytwórców (rolników i rzemieślników), pracowników transportu (żeglarzy, portowców) a nawet żołnierzy broniących kraju przed zagrożeniem. Tak więc handel jest traktowany jako ważne, ale nie jedyne i nie podstawowe źródło bogactwa krajowego. Petty zajmował się mierzeniem ludności, w której zasobach widział czynnik pracy kreującej bogactwo. Dostrzegał nawet, odkryte znacznie później przez myśl ekonomiczną, prawo wielkiej skali. Twierdził, że jeśli na takim samym obszarze mieszka w jednym kraju 8 mln ludzi, a w drugim 4 mln, to pierwszy kraj będzie bogatszy od drugiego więcej niż dwa razy. Największym osiągnięciem Petty ego jest przybliżenie myśli ekonomicznej do poznania istoty wartości towaru. O wartości nie mówi on bezpośrednio. Stosuje raczej termin cena naturalna lub cena polityczna. Widzi więc formę przejawiania się wartości, jaką jest cena. Próbuje wyjaśnić wiele spraw związanych z ceną i wytłumaczyć ją w swojej teorii renty. 5
Z poglądów Petty ego wynika, że wszystkie produkty pracy dzielą się na dwa zbiory: 1. złoto i srebro 2. produkty wszystkich rodzajów pracy Praca zużyta na uzyskanie złota i srebra jest szczególnym rodzajem pracy, gdyż tworzy ona wartość wymienną. Inne rodzaje pracy tworzą wartość wymienną tylko wtedy, gdy ich produkty można wymienić na złoto i srebro. Złoto i srebro otrzymują wartość wymienną już w procesie wytwarzania, a pozostałe produkty dopiero w procesie wymiany. Problemem było to, że Petty nie uważał pracy za jedyny czynnik wartościotwórczy. Twierdził, że w produkcji złota i srebra bierze także udział przyroda ziemia. Nie potrafił jednak sprowadzić tych dwóch mierników do wspólnego mianownika. Ilość włożonej pracy i wkład ziemi wyznaczają wielkość ceny naturalnej, wokół której oscyluje cena polityczna, tj. cena rynkowa. Wartość pracy to przede wszystkim koszty jej utrzymania. Petty twierdził, że płaca powinna zapewnić robotnikowi minimum środków utrzymania. Ustawodawstwo w tym czasie określało maksymalną stawkę płacy i w interesie pracodawców leżało utrzymać ją poniżej tego pułapu. Petty szukał więc ceny naturalnej pracy i znalazł ją na poziomie minimum kosztów utrzymania. Teoria ceny naturalnej pracy przydała się w rozwinięciu teorii renty. Według Petty ego renta gruntowa (dochód z ziemi) jest nadwyżką przekraczającą koszty produkcji. W cenie naturalnej produktu rolnego mieści się więc płaca robocza i renta. Taka cena naturalna powiększy się w przypadku konieczności doliczania kosztów przewozu produktu rolnego do miejsca konsumpcji. Teoria renty gruntowej jest także punktem wyjścia do objaśnienia procentu, czyli zysku z pożyczonych pieniędzy. Petty nie używa pojęcia procentu, lecz renty pieniężnej. Właściciel pieniędzy może kupić ziemię lub pożyczyć je dla otrzymania renty od dłużnika. Zatem procent daje się sprowadzić do swojej ceny naturalnej, tj. potencjalnej renty gruntowej, możliwej do uzyskania w przypadku kupna ziemi zamiast lokowania pieniędzy w pożyczce. Nie trzeba tym samym regulować prawnie wysokości procentu. Popyt i podaż na wolne pieniądze doprowadzą wysokość procentu do poziomu ceny naturalnej i ceny politycznej (rynkowej). 6
Rozważania nad teorią renty i ceny prowadzą Petty ego do poszukiwania naturalnej podstawy pozwalającej ustalić cenę ziemi. Cena ziemi równa się według niego wartości renty gruntowej uzyskanej w ciągu 21 lat. Za podstawę wzięto 21 lat, gdyż był to w warunkach angielskich ten okres, w którym jednocześnie żyją 3 pokolenia dziadek (50 lat), ojciec (28 lat) i syn (7 lat). Poważny wpływ na rozwój myśli ekonomicznej miała ówczesna racjonalistyczna filozofia, m.in. poglądy Johna Locke a i Davida Hume a. Obaj ci filozofowie głosili zasady empiryzmu, wolności jednostki i ograniczania roli państwa. Obaj zajmowali się teorią ekonomii i praktyką polityki ekonomicznej. 3. John Locke i David Hume J. Locke był w swych poglądach ekonomicznych jeszcze bliski merkantylizmowi, zwłaszcza jeśli chodzi o koncepcje dodatniego bilansu handlowego i znaczenia pieniądza kruszcowego. Twierdził jednak, że praca nadaje wartość wszystkim wytworom ludzkim. Ziemia nie tworzy wartości i dopiero praca przekształca jej płody w dobra posiadające wartość. Locke wykorzystał swoje tezy o wartościotwórczej roli pracy dla usprawiedliwienia prywatnej własności ziemi. Tytułem do własności ziemi nie jest już przywilej feudalny, lecz praca zawłaszczająca jej wytwory. Pomimo, że przyroda należy do wszystkich to jednak wydobyte z niej indywidualną pracą dobra stanowią nieograniczoną własność prywatną człowieka. Wg Locka prywatna własność kapitalistyczna jest dobrem absolutnym, najwyższym, gdyż jest czymś przez człowieka wypracowanym, i dlatego stanowi jego bogactwo niepodzielne i nie obciążone żadnymi podatkami, żadnymi obowiązkami. D. Hume, wybitny szkocki filozof, historyk i ekonomista, pozostawał w kontakcie z francuskimi encyklopedystami i A. Smithem, jest twórcą rozwiniętej ilościowej teorii pieniądza i teorii bilansu płatniczego. Krytykując merkantylistów, pisze, że pod wpływem dodatniego bilansu handlowego- np. wymuszonego przez system protekcyjny w kraju gromadzi się coraz więcej kruszcu. Ponieważ pieniądz ma służyć przede wszystkim obsłudze obiegu towarów, poziom cen w kraju jest wyznaczany przez ilość towarów na rynku i ilość pieniądza (kruszcowego i papierowego). Napływ kruszcu obniży więc ceny. Hume nie bierze pod uwagę wpływu wywieranego na te zjawiska przez proces wzrostu wydajności pracy i kosztów wytwarzania towarów i kruszców szlachetnych. Hume opisuje także bilans płatniczy kraju. Wzrost cen w pewnym okresie sprzyja importowi, gdyż towary 7
zagraniczne stają się relatywnie tańsze. Powoduje to odpływ złota i srebra, a po pewnym czasie- spadek cen krajowych i odwrócenie sytuacji. W długim okresie każdy kraj odzyskuje więc równowagę bilansu płatniczego, dzięki zwrotom w kierunkach międzynarodowych przepływów złota i srebra. Hume był przeciwnikiem galopującej inflacji. Analizując zagadnienia inflacji pieniądza opowiadał się za inflacją powolną i kontrolowaną. Stopniowy wzrost cen towarów sprzyja bowiem rozwojowi przemysłu oraz zwiększa zatrudnienie. Tak zwana ` pełzająca inflacja może wywołać szereg pozytywnych zjawisk gospodarczych. Hume pragnął pobudzić pracowitość ludzi nie na drodze przymusu administracyjnego ( jak było u merkantylistów), ale przez oddziaływanie motywów ekonomicznych, jak choćby dla zysku. 4. Nicolas Barbon (1640-1698) Ekonomista i lekarz. Zajmował się spekulacjami finansowymi. Po wielkim porzaże Londynu w 1666 roku założył pierwsze angielskie towarzystwo ubezpieczeń od ognia. Występował przeciwko reglamentacji i ograniczeniom, domagając się większej swobody życia gospodarczego. Popierał modę, ponieważ zmuszała ono ludzi do ciągłych zakupów nakręcając, tym samym, koniunkturę. Za najbardziej pożądaną gałąź wytwórczości uważał budownictwo, gdyż dawało pracę wielu rzemieślnikom. Za największe bogactwo kraju uznawał ludność (populacjonizm). Wyznawał nominalistyczną teorię pieniądza, twierdząc, że wartość pieniądza zależy od wybitego na nim znaku, czyli wynika z mocy przepisu prawnego. Nie utożsamiał pieniądza z bogactwem. Był zwolennikiem pieniądza papierowego i kredytowego. Domagał się obniżenia stopy procentowej, która, jego zdaniem, hamowała rozwój wytwórczości i handlu. II. Początki szkoły klasycznej we Francji. Rozwój społeczno-gospodarczy Francji w drugiej połowie XVII w. toczył się odmiennymi drogami niż Anglii. Mimo protekcjonistycznej polityki Colberta przemysł i handel zagraniczny nie wysunęły się tu na czołowe miejsce, a stosunki kapitalistyczne były hamowane przez feudalizm, wspierany przez monarchię absolutną. Proces rewolucji burżuazyjnej został zahamowany, zwyciężyła kontrreformacja i doszło do wygnania innowierców, wśród których przeważali rzemieślnicy. Francja prowadziła w tym okresie liczne wojny, których ciężar odzwierciedlił się w ogromnym ucisku fiskalnym, ruinie 8
chłopstwa i rzemieślników, nędzy i głodzie szerokich warstw ludności. Czołowym przedstawicielem krytyków istniejącego stanu rzeczy był Pierre Boisguillebert. Jako prekursor klasycznej szkoły ekonomicznej na gruncie francuskim zasłużył się teorią bogactwa, roli konsumpcji w procesie gospodarowania i zarysem teorii kryzysu. Punktem wyjścia dla teorii bogactwa narodowego jest teza o jałowym charakterze pieniądza. Wg Boisguilleberta pieniądz pełni tylko funkcję pośrednika w wymianie towarów i jako taki musi być w ciągłym obiegu. Pieniądz powinien być niewolnikiem handlu, a nie jego panem. Polityka fiskalna mająca na celu zapełnienie skarbca królewskiego jest szkodliwa. Finansowanie wydatków musi opierać się na znajomości praw gospodarczych. Prawdziwym bogactwem narodowym są zasoby rzeczy potrzebnych i użytecznych. Kraj pozostanie biedny, mimo obfitości pieniądza, jeśli nie będzie dysponował dobrami służącymi wielorakim potrzebom ludności i państwa. Prawdziwym źródłem podatków jest ziemia i praca, dzięki której uzyskuje się płody rolne. Boisguillebert wprowadza pojęcie wartości prawdziwej towarów, która stanowi podstawę wartości wymiennej i ceny towaru. Nakład pracy poniesiony na wyprodukowanie pewnego towaru określony jest proporcją podziału czasu pracy między różne gałęzie produkcji, którą wyznacza mechanizm konkurencji. Boisguillebert głosił pogląd, że konsumpcja mas ma ogromne znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju (merkantyliści byli zwolennikami ograniczenia konsumpcji i redukcji tego typu wydatków). Dostrzegał on więź łączącą dochody z wydatkami na konsumpcję. Obniżenie konsumpcji mas ludności, jakie następuje np. w wyniku nadmiernego opodatkowania, oznacza redukcję dochodów także klas posiadających. W okresach niepokoju kupcy i bogacze powstrzymują się od wydatkowania swych pieniężnych zasobów, ale nie może tego zrobić człowiek ubogi. Boisguillebert wyciągnął z tego wniosek, że talar w ręku bogatego wytwarza mniejszy dochód niż talar w rękach ludzi biednych. Boisguillebert przedstawił również swoją teorię depresji gospodarczej. Jako punkt wyjścia zaproponował ruch cen zboża. Kolbertyści, w trosce o tanie zboże i minimalne płace, wprowadzili wówczas liczne bariery na wywóz zboża francuskiego. W takiej sytuacji w latach urodzaju cena rynkowa zboża może być niższa od kosztów własnych produkcji i prowadzić do ruiny chłopstwa. Spowoduje to obniżenie dochodów właścicieli ziemskich, którzy nie będą otrzymywali czynszów. Nastąpi gwałtowna redukcja konsumpcji wśród mas pracujących i wydatków wśród właścicieli ziemskich, a w rezultacie spadek popytu na wyroby rzemieślnicze i ruina drobnych wytwórców, manufakturzystów i kupców. Dopiero poważny spadek produkcji rolnej podniesie znów cenę zboża i przywróci dobrą koniunkturę, ale znów prowadzić to będzie do nowej fazy depresji. Bibliografia: Wacław Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE Warszawa 1987 9
Harry Landreth, David C. Collander, Historia myśli ekonomicznej, PWN 1998 Zbigniew B. Romanow, Historia myśli ekonomicznej, Poznań 1999r. Rozkład merkantylizmu : Nastąpiło wyraźne przesunięcie akcentów z 10
cyrkulacji na pracę Ważnym czynnikiem w rozkładzie merkantylizmu stała się ilościowa teoria pieniądza, Dostrzeżono znaczenie nie tylko rynków zagranicznych, ale i rynku wewnętrznego. Stąd ma znaczenie- pozostający w związku z ilością pieniądza- odpowiedni poziom cen towarów. Wraz z postępującą inflacją i drożyzną towarów zaczęto dostrzegać bogactwo kraju już nie w ilości pieniądza, ale w ilości dóbr zaspokajających potrzeby ludzi w danym kraju. System poglądów ekonomicznych W. Petty ego 11
Źródło: W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE Warszawa 1987, str.111 4 czynniki produkcji: Podstawowe - ziemia i praca, Pomocnicze - arts (kunszty, kwalifikacje zawodowe) i stocks (zasoby, środki trwałe i materiały). Nic nie może powstać bez ziemi i pracy. Handel jest traktowany jako ważne, ale nie jedyne i nie podstawowe źródło bogactwa krajowego. Główni przedstawiciele okresu przedklasycznego (krytycy merkantylizmu): William Petty (1623-1687) Nowe czynniki bogactwa narodowego John Locke (1632-1704) Zwolennik wolności gospodarczej I liberalizmu 12
David Hume (1711-1776) Powolna inflacja ma pozytywny wpływ na gospodarkę Nicolas Barbon (1640-1698) Popierał modę, domagał się swobody życia gospodarczego Pierre Boisguillebert Konsumpcja jako czynnik wzrostu gospodarczego Podsumowanie dorobku krytyki merkantylizmu: q Przestano utożsamiać pieniądz z bogactwem q Dopuszczono możliwość emisji pieniądza papierowego q Obalono teorię dodatniego bilansu płatniczego q Krytykowano interwencjonizm państwowy, zwłaszcza protekcjonizm celny 13
q Opowiadano się za wolnym handlem q Zwrócono uwagę na wartościotwórczą rolę pracy w rozwoju gospodarczym q Podkreślano konieczność swobodnego ustalania się stopy procentowej. Państwo ustala ją na zbyt wysokim poziomie 14