Lechosław Hojnacki www.hojnacki.net E-portfolio jako innowacyjna metoda nauczania i oceniania Początki: portfolio - teczka prac Portfolio już od dawna służy do efektywnego wykazywania możliwości twórczych i prezentacyjnych przez artystów i rzemieślników oraz kandydatów na kierunki artystyczne uczelni. Jest używane także przez modeli i modelki oraz firmy sprzedające niektóre rodzaje dzieł i usług. W tych tradycyjnych zastosowaniach portfolio pojawia się wszędzie tam, gdzie zaprezentowanie możliwości, umiejętności, talentów, oferowanych prac, dzieł, innych produktów czy też własnej osoby (np. modela czy aktora) wiąże się z koniecznością subiektywnej oceny zjawisk i obiektów, przede wszystkim wizualnej. W takim też kontekście portfolio jest szeroko rozpoznawalne w Polsce jako pojęcie. Portfolio spotyka się w Polsce także w innych zastosowaniach, w tym związanych z edukacją (chociaż tam zwykle tradycyjnie pojawia się pod innymi nazwami). Warto wymienić choćby spotykaną w przede wszystkim w edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej teczkę prac ucznia. Tam ze względu na wiek wychowanków zwykle to ich nauczyciele zbierają, gromadzą, przechowują, a często także sortują i opisują ich prace. W starszych klasach teczka bywa często uzupełnieniem realizowanego projektu edukacyjnego, w ramach którego uczeń przez jakiś czas gromadził zadania, ćwiczenia i materiały na określony temat. Teczka zastępuje zatem w praktyce pedagogicznej nauczycieli zwykły wykaz stopni szkolnych zawsze tam, gdzie podlegające ocenie aktywności, prace, wytwory, umiejętności i osiągnięcia ze względu na swoją złożoność nie poddają się dobrze czynności sprowadzenia do zwykłych stopni szkolnych i komentarzy. Także tam, gdzie zastosowane aktywizujące metody pedagogiczne (metoda projektu jest tu bardzo dobrym przykładem) angażują uczniów na wielu polach aktywności jednocześnie, do różnorodnych działań, także pozaszkolnych, międzyprzedmiotowych, ponadprzedmiotowych, gdzie uzyskujemy efekty w obszarze rozwoju uczniów głębsze, szersze, bardziej wielostronne, stojące wyżej w hierarchii taksonomii celów nauczania niż wiadomości
i umiejętności przedmiotowe, z którymi na co dzień nauczyciele radzą sobie wystarczająco dobrze za pomocą standardowych systemów oceniania opartych na skali stopni szkolnych. Nauczyciele stosujący zatem metody pedagogiczne najefektywniejsze z punktu widzenia celów strategicznych nowoczesnej i światłej szkoły, w poszukiwaniu adekwatnych metod i narzędzi oceniania efektów pracy uczniów sięgają po teczkę prac, teczkę projektu, prezentację (tu w sensie technicznym np. prezentacji PowerPoint) lub tym podobne. Nauczyciele ci zwykle podkreślają duży nakład pracy, jakiego wymaga ze strony uczniów prowadzenie teczki, a z ich strony jej ocenianie, ale jednocześnie notują znaczny wzrost motywacji, która towarzyszy często długoterminowej, czasochłonnej, wykraczającej poza ramy zajęć szkolnych pracy uczniów, a także znaczny wzrost satysfakcji uczniowskiej, która towarzyszy prezentacji efektów, zwłaszcza jeżeli ta prezentacja wykracza poza przedstawienie teczki nauczycielowi i kolegom z klasy szkolnej. W opisywanych powyżej przykładach teczka stanowi rodzaj portfolio, zaś ściślej biorąc, jeden z etapów portfolio traktowanego jako nowoczesna metoda pedagogiczna, w którym to etapie traktujemy portfolio jako produkt, który może stanowić zwieńczenie pewnego etapu procesu uczenia się, przyczynek do refleksji nad rozwojem, podstawę do prezentacji osiągnięć i do ich oceny. Uczniowie podczas tworzenia tego produktu poza rozwijaniem ściśle przedmiotowej wiedzy i umiejętności mają okazję rozwijać i doskonalić także umiejętności systematycznego zbierania, kompletowania, katalogowania i ewaluowania informacji, artefaktów, własnych prac oraz dowodów swoich umiejętności. To bardzo wiele w porównaniu z oczekiwanymi efektami tradycyjnego podejścia do sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów, jednak jest to nadal nie wszystko, czego możemy się spodziewać po kompleksowym zastosowaniu portfolio jako metody pedagogicznej. Teczka, o jakiej mowa powyżej, jest raczej statycznym zbiorem prac dokumentujących osiągnięcia uczniów konkretnych dziedzinach. Skupia się na pewnego rodzaju produkcie końcowym działań składających się np. na zadanie o złożonej strukturze lub projekt edukacyjny. Jesteś nauczycielem? To prawdopodobnie masz swoje portfolio Portfolio jest znane każdemu nauczycielowi, który zaczął się wspinać po szczeblach drabiny awansu zawodowego (chociaż nie każdy nauczyciel sobie z tego zdaje sprawę). Teczka rozwoju stanowi w istocie całkiem rozsądnie zaprojektowane, przemyślane,
osadzone w prawie portfolio. Jego twórca i właściciel dokumentuje rozmaitymi artefaktami swoje dotychczasowe osiągnięcia oraz realizację poczynionych na początku planów rozwoju. Kategoryzuje je, opisuje, opatruje refleksjami. Ma stosunkowo dużą autonomię - dowolność doboru sposobu zaplanowania, zrealizowania i udokumentowania swojego rozwoju. Przepisy prawa określają natomiast, w jakich dziedzinach (w pewnym zakresie wybieranych przez nauczyciela) jego rozwój powinien zostać udokumentowany. Doprawdy nie trzeba wiele, by dokonać adaptacji tej znakomitej metody do potrzeb ucznia i do zastosowań edukacyjnych w szkole. Portfolio elektroniczne to znacznie więcej niż portfolio Dzięki możliwościom elektronicznego zapisu bardziej multimedialnym, niż zapis tekstu i obrazu, elektroniczna teczka prac może zostać wzbogacona np. o zapis ruchu (wideo) i dźwięku. Prezentowanie zbioru może być bardziej dynamiczne (np. ruchome prezentacje audiowizualne, prezentacje typu PowerPoint etc.). Najprostsze zyski z zamiany tradycyjnej teczki prac na elektroniczny dokument lub zestaw dokumentów, to zatem: uzyskanie możliwości umieszczania w portfolio multimedialnych artefaktów, ułatwienie edycji i korekty treści opisów tekstowych, ułatwienie replikacji i przesyłania. Dalsze rozszerzenie potencjału elektronicznego portfolio niesie ze sobą zastosowanie mechanizmów opartych na WWW, dzięki czemu znacznie wzrastają możliwości publikowania i zdalnego korzystania z portfolio. Naprawdę całkiem nowy potencjał kryje jednak dopiero oparcie elektronicznego portfolio na nowoczesnych, przyjaznych dla użytkownika, bazodanowych mechanizmów pozwalających kształtować nie tylko treści e-portfolio, ale także powiązaną z nimi komunikację, refleksję, informację zwrotną, jak również szybko tworzyć uporządkowane według różnych kryteriów podzbiory artefaktów oraz towarzyszących im metadanych. Użycie takich technologii całkowicie zmienia podejście do systematyzowania i prezentowania komponentów składowych e-portfolio. Dopiero one stanowią dobrą bazę dla e-portfolio nie tylko jako produktu, lecz także jako metody dydaktycznej i metody oceniania - adekwatnej do zadań nowoczesnej szkoły. Szerzej o tym w następnym ustępie, najpierw jednak usystematyzujmy dostępne i stosowane technologie tworzenia e-portfolio.
Cztery generacje technologiczne e-portfolio 1. Quasi papier (dokumenty elektroniczne naśladujące teczkę prac, np. w MS Word, folder ze scanningami, prezentacja MS PowerPoint etc.) Do tej generacji zaliczymy je także wtedy, gdy zostaną opublikowane na stronach WWW lub jako statyczne strony WWW, gdyż cechą dystynktywną tej generacji jest nie tyle brak możliwości publikacji lub przesyłania, ile konieczność ich tworzenia i korygowania offline, brak możliwości pracy, edycji, korekty online, interaktywności, dynamicznego kształtowania treści, opisów i refleksji i informacji zwrotnej po opublikowaniu lub przesłaniu. 2. E-portfolio offline (budowane specjalizowanym oprogramowaniem offline, także złożone dokumenty Word, Excel, PowerPoint, oparte na specjalistycznych szablonach). Podobnie jak w przypadku pierwszej generacji, także i tu opublikowanie ich w Internecie na stronach WWW lub w postaci stron WWW lub też przesłanie za jego pośrednictwem nie jest podstawą do zaliczenia ich do generacji nowszych. 3. E-portfolio online (budowane za pomocą mechanizmów umożliwiających tworzenie i edycję online, a także przypisywanie artefaktom opisów, refleksji i informacji zwrotnych, np. w postaci systemu komentarzy; tej generacji e-portfolio można dziś budować nawet w oparciu o nowoczesne, wysoko interaktywne, ogólnodostępne serwisy powszechnego użytku zaliczane do generacji Web 2.0, jak choćby Google Blogger, Google Sites lub mechanizmy Wiki). 4. Dynamiczne e-portfolio online (budowane za pomocą bazodanowych, zwykle wyspecjalizowanych serwisów WWW, mocno oparte na metadanych i XML, umożliwiających zastosowanie tagów (słów kluczowych), zarządzanie czasem publikowania, grupami odbiorców i komentatorów, dynamiczne tworzenie jednocześnie kilku podzbiorów według różnych kryteriów i dla różnych zastosowań). Stosuje się tu zwykle wyspecjalizowane serwisy WWW (takie jak np. Mahara, często sprzężone z platformą e-learningową (np. moduły portfolio dla Moodle). O przynależności do tej generacji stanowią nie tyle potencjalne możliwości techniczne konkretnego serwisu podczas tworzenia i użytkowania e-portfolio. Decydujące jest celowe posłużenie się mechanizmami kategoryzacji (tagi, słowa kluczowe, etykiety, datowanie) zarówno podczas tworzenia e-portfolio, jak i podczas korzystania z niego przez odbiorców.
5. (Przyszłość) - serwisy oparte na sieciach semantycznych, zgodne ze standarderm RDF (Resource Data Framework). Dziś mechanizmy e-portfolio piątej generacji są technicznie i finansowo dostępne dla większości potencjalnych użytkowników. Dają do dyspozycji imponujące możliwości wspierania nowoczesnego procesu edukacyjnego i są ze wszech miar godne polecenia. Rekomendacje technologiczne: osobom i instytucjom korzystających z platformy Moodle zaleca się rozważenie zastosowania jednego z bezpłatnie dostępnych jej rozszerzeń; osobom i instytucjom mającym dostęp do jakiegokolwiek serwera WWW umożliwiającego instalowanie własnych skryptów bazodanowych (także w hostingu) zaleca się rozważenie instalacji bezpłatnego systemu Mahara; osobom i instytucjom nie dysponującym żadnymi zasobami sprzętowymi i finansowymi zaleca się rozważenie użycia ogólnodostępnych serwisów Web 2.0 takich jak Google Blogger oraz Witryny Google lub Wordpress; przemyślane użycie dostępnego w serwisach blogowych systemu etykiet (tagów) i komentarzy w połączeniu z odpowiednio przemyślanym i przygotowanych szablonem (template) pozwoli uzyskać estetyczne i przejrzyste e-portfolio na pograniczu czwartej i piątej generacji bezkosztowe, bezterminowo działające i umożliwiające (to ważne!) emigrowanie twórcy i właściciela e-portfolio ze szkoły w dalsze etapy życia i rozwoju oraz z instytucji do instytucji. E-potrfolio a osobiste środowisko uczenia się (PLE) E-portfolio jest (a przynajmniej powinno być) ściśle powiązane z sieciowym osobistym środowiskiem uczenia się (PLE, Personal Learning Environment, por. poz. 17. netografii). Szerszy opis PLE przekracza ramy niniejszego opracowania, jednak Czytelnik powinien sięgnąć do pozycji 17 netografii. Poniżej, na rys. 1 zestawiono narzędzia, aktywności i obiekty stanowiące najważniejsze punkty styczne między PLE i e-portfolio.
Rys. 1. Osobiste środowisko uczenia się (PLE) składniki. Na podstawie: Jeremy Hieberts, 2006 [19]. Co takiego ma e-potrfolio czego nie ma tradycyjny proces dydaktyczny. E-portfolio pozwala kształtować i wzmacniać wewnętrzną motywację do samozarządzania, uczenia się i rozwoju; pozwala także połączyć w jedną całość wiele aspektów nowoczesnego procesu nauczania-uczenia się wykraczającego poza tradycyjny system klasowo lekcyjny, nakładcze nauczanie frontalne, przedmiotowy podział wiedzowego systemu szkolnego. Jego atuty, to: wzmocnienie motywacji do uczenia się i rozwoju, pobudzanie do głębokiej autorefleksji nad własnymi mocnymi i słabymi stronami ucznia, samodzielna praca ucznia kształtowanie umiejętności ważnych społecznie. E-portfolio jako proces Poniżej zestawiono cztery podstawowe aspekty e-portfolio jako metody nauczaniauczenia się, wspomagania rozwoju i oceniania. W pewnym sensie odzwierciedlają one także kolejne etapu pracy nad własnym e-portfolio. Należy podkreślić, że e-portfolio powinno być traktowane jako proces ciągły, długoterminowy, całożyciowy nawet. W tym kontekście wymienione poniżej etapy następują cyklicznie.
Proces e-portfolio: e-portfolio robocze (working): budowa praca nad tworzeniem (klucz: kolekcjonowanie artefaktów), e-portfolio refleksyjne (reflective): CO? (mam) - NO TO CO? (z tego wynika) cele, wnioski) - CO TERAZ? (czynić dalej) (klucz: samorozwój), e-portfolio strukturalne (connected): szukanie, badanie i budowanie zależności, powiązań między zgromadzonymi elementami, zastosowań (klucz: ścieżki, zależności, refleksja), e-portfolio prezentacyjne (presentation): publikacja ukierunkowana na konkretnego odbiorcę, ocena jakości i efektywności, informacja zwrotna, ocena wzajemna (klucz: cv, publikacja, odbiorca). Przykładowe e-portfolia inka.eportfolio.kn.edu.pl (osobiste eportfolio w Google Bloggerze, PL) www.svenbraune.ca (osobiste eportfolio statyczna strona WWW, ANG) piotr.szlagor.net (blog i eportfolio w Bloggerze, PL) piotr.szlagor.net/2009/09/cenna-lekcja-o-eportfolio.html (ciekawy wpis tamże) eportfolio.citytech.cuny.edu/eportfolio_examples.shtml (eportfolia amerykańskiego college u wg wspólnego schematu, ANG) www.eportfolio.lagcc.cuny.edu/basic_gallery.html (eportfolia z innego amerykańskiego college u wg wspólnego schematu, ANG) electronicportfolios.org/ali/samples.html (przykłady b. różnch typów eportfolio, ANG) www.uwstout.edu/static/art/artedportfolios/example/index.html#in
NETOGRAFIA 1. eportfolio w edukacji, rozwoju i karierze najobszerniejszy polski, autorski portal e- portfolio http://eportfolio.enauczanie.com 2. An overview of E-Portfolios http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eli3001.pdf 3. An overview of institutional E-Portfolios http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eli3002.pdf 4. Demonstrating and Assessing Student Learning with E-Portfolios http://www.educause.edu/ir/library/pdf/eli3003.pdf 5. Definiowanie e-portfolio http://www.slideshare.net/maximise/eportfolio-usability 6. Effective Practise with E-Portfolio http://www.jisc.ac.uk/media/documents/publications/effectivepracticeeportfolios.pdf 7. Electronic Portfolios and Digital Storytelling for Lifelong and Lifewide Learning http://electronicportfolios.com/ 8. Electronic Portfolios: Engaged Students Create Multimedia-Rich Artifacts http://www.rcetj.org/index.php/rcetj/article/view/29/35 9. Graham Attwell o e-portfolio http://www.pontydysgu.org/category/e-portfolios/ 10. eportfolios Celebrating Learning http://www.foxedu.co.nz/2009/07/celebrating-learning/ 11. eportfolios A Personal Space for Learning http://www.foxedu.co.nz/2008/02/eportfolios-a-personal-space-for-learning/ 12. eportfolios for Learning https://my.wsu.edu/portal/page?_pageid=177,301634&_dad=portal&_schema=port AL 13. eportfolios: Information Literacy & Web 2.0 http://www.slideshare.net/pru_mitchell/eportfolios-information-literacy-and-web-20 14. Hands-on E-Portfolio Workshop using Google Tools GoogleDocs Document & Presentation http://electronicportfolios.org/google/workshop.html 15. Warsztaty eportfolio (prezentacja) http://www.slideshare.net/agniech/warsztaty-cel-eportfolio-ue-120308
16. Webfolio http://www.tnellen.com/cybereng/webfolio.html 17. PLE versus eportfolio http://www.slideshare.net/michaelc/ples-and-eportfolios-whats-the-difference 18. eportfolio portal http://www.danwilton.com/eportfolios/ 19. E-Portfolio Model http://headspacej.blogspot.com/2006/02/e-portfolio-model.html 20. Why do we need eportfolio http://www.eife-l.org/publications/eportfolio/ 21. Wykorzystanie e-portfolio w szkołach (audio) http://www.edunews.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=552&itemid=5 75 22. Zadbaj o swój wizerunek w Sieci (Dziennik Internautów) http://di.com.pl/news/18241,1.html