Problem częstotliwości drgań własnych w wirujących układach mechanicznych pojazdów szynowych

prof. dr hab. nż. Stansław Dżuła Poltchnka Krakowska Problm częstotlwośc drań własnych w wruących układach mchancznych poazdów szynowych Na przykładz wruąco koła kolowo przdstawono wynk oblczń numrycznych problmu brzowo układu równań opsuących drana koła. Wruąc koło zamodlowano ako układ cąły. Opracowano klka warantów modlu fzyczno matmatyczno koła, poczynaąc od modlu naprostszo, w którym przyęto płną symtrę struktury wruąco koła, aż do modlu z asymtrą struktury (nwyważna tarczy wńca koła o cąłym rozkładz masy) w ruchu tocznym współpracą z torm. W zalżnośc od przyęto modlu wynk oblczń wykazuą duż różnc loścow, a przd wszystkm akoścow. Praca została wykonana w ramach proktu badawczo Komttu Badań Naukowych ralzowano w latach 3-6. 1. Wstęp W badanach dynamk układu koło-szyna, dz ntrsuą nas łówn drana kontaktow, naczęśc ako modl poazdu przymu sę koło lub zstaw kołowy, na który dzała zadan obcążn statyczn. Zwykl zakłada sę, ż koło st daln sztywn z wntualnym lmntm sprężystym tzw. sprężyną Hrtza modluącą współdzałan z torm oraz przymu sę, ż koło wykazu płną symtrę kołową. Analza dynamczna to tradycyno modlu koła pozwala na badan zawsk w nskm zakrs częstotlwośc drań prędkośc. Granca stosowalnośc modlu sztywno koła, która okrślona st przz nanższą wartość częstotlwośc o drań własnych, stała sę mpulsm do podęca prac nad dynamcznym modlm koła, który uwzlędnałby o odkształcna sprężyst, a takż umożlwałby uwzlędnn w analz naruszn symtr struktury koła. Asymtra struktury st nodłączną cchą rzczywstych układów mchancznych. Jst ona skutkm tolranc wymarowych dopuszczalnych w procs wytwarzana lub nrównomrno zużyca w procs ksploatac. W clu stotno poprawna dokładnośc modlowana, fktywnośc stablnośc numryczn dotychczas stosowanych modl mtod np. modlu MES, w analz dynamczn proponu sę wykorzystać przdstawony analtyczny modl koła.. Modl fzyczny koła Przstrznny modl fzyczny koła kolowo utworzony st z o wńca, modlowano ako sprężysta zakrzywona blka pryzmatyczna, połączono z osą zstawu kołowo cąłym nrcynym podłożm sprężystym typu Wnklra o charaktrystyc lnow. Podłoż sprężyst tworzy tarczę koła. Przy modlowanu nwyważń koła przyęto następuąc podstawow założna: - nwyważna są skutkm cąło nrównomrno rozkładu masy, - nwyważna moą występować na wńcu tarczy koła, - nwyważna wńca tarczy moą być różn przsunęt w faz, - poma sę nwyważna pasty koła podpaśca os (mał przyśpszna wzlędn), - rozkład nwyważń na obwodz koła ma charaktr harmonczny. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 W rzczywstośc nwyważna koła są skutkm dopuszczalnych tolranc wymarowych, któr powstaą w procs wytwarzana np. tolranca szrokośc wńca, rubośc tarczy koła tp. Moą on być w łatwy sposób przlczon na lokalną zmanę ęstośc matrału. Przyęc dwóch ostatnch założń prowadz do wnosku, ż nwyważna modlu sę w sposób przyblżony ako harmonczną zmanę ęstośc matrału wńca lub tarczy na obwodz koła. Konskwncą przyęto rozkładu nwyważń st to, ż równż tak paramtry ak sztywność (obwodowa, radalna bnormalna) tarczy koła, masow momnty bzwładnośc, zrdukowan współczynnk tłumna tp. są funkcą nzalżn zmnn przstrznn ϕ. W przypadku modlowana koła poruszaąco sę ruchm tocznym po torz zakłada sę ruch prostolnowy z stałą prędkoścą V. Środk masy koła, na który dzała zwnętrzn obcążn Q moż wykonywać ruch dyn w krunku ponowym. Pozostał punkty matraln koła moą przmszczać sę przstrznn. Współpracę koła z szyną zamodlowano lnowym sprężynam Hrtza, prznoszącym sły w trzch krunkach: podłużnym, ponowym, poprzcznym oraz momnt wrtny. Sztywnośc sprężyn Hrtza wynoszą odpowdno khu, khv, khw, ks. Zakłada sę, ż w punkc styku n występuą poślz, a sły kontaktow Px, Py, Pz momnt spnu MS maą charaktr sł skuponych: M S x T H v ( z + vs ) k H us P =µ k, P z y H w S u P = k w (1) kh ( z + vs ) v ( z + vs ) askh us k η =, = a µ k S ϑ, S T H v dz: us, vs, ws przmszczn punktu styku odpowdno wzlędm os x, z y (wzdłużn, ponow poprzczn), ϑη - obrót przkrou wńca (przchodząco przz punkt styku) wzlędm os ponow, µt współczynnk oporu toczna. as odlłość mędzy punktm styku a omtryczną osą wńca, mrzona w krunku poprzcznym. v 1

3. Modl matmatyczny koła Równana drań wruąco koła zostały wyprowadzon przy wykorzystanu zasady d Almbrta. W przypadku koła wykonuąco wyłączn ruch obrotowy, o modl matmatyczny stanow układ szścu cząstkowych równań różnczkowych, z których trzy opsuą drana odpowdno wzlędm os styczn, normaln bnormaln w stosunku do omtryczn os wńca, a pozostał trzy opsuą obroty przkrou poprzczno wńca wzlędm tych os. Równana t są sprzężon słam sprężystośc słam bzwładnośc. Sły sprężystośc bzwładnośc powoduąc sprzężn drań wynkaą z asymtryczno przkrou poprzczno wńca, nwyważń oraz przyśpszna Corolsa. Z uwa na skomplkowaną budowę równań zrzynowano tuta z przntac modlu matmatyczno a płną o postać można znalźć w [1], dz podano równż bardz wyczrpuący szczółowy ops modlu fzyczno zasad modlowana nwyważń koła. Przy analz dynamczn koła poruszaąco sę ruchm tocznym, w modlu matmatycznym nalży uwzlędnć dzałaąc sły stykow w (1) oraz uzupłnć układ dodatkowym równanm, któr opsu drana środka masy koła wzlędm os ponow z. Równan to ma następuącą postać: M k&& z + kh z = Q k v Hv S ϕ1 π π ( v a ) + {( ρ + ρ ) cos kϕ ( RAu J ϑ + J ϑ ) ϑ = t 11 η ζ ϕ& o ( RAv + J11ϑ ) + mu ( u + hoϑ η hϑζ ) mvϕ& o ( v hoϑ)+ t t t + cos( lϕ + α ) mu ( u + h ϑ ϑ ) ϕ ( ϑ) ϕ1 ϕ1 + o η h ζ mv & o v ho sn d t t π + { ( ρ + ρ cos kϕ ) ( RAv + J11ϑ ) + ϕ& ( RAu J11ϑ η + J ϑζ ) + o t t ( ) ( () + mv v hoϑ muϕ& o u + hoϑ η hϑζ )+ t t, + cos( lϕ + α ) mv ( v h ϑ) m ϕ ( u h ϑ ϑ ) ϕ o + u & o + o η h ζ cos 1dϕ1 t t dz: u, v, w, ϑ, ϑ η, ϑ ζ - przmszczna obroty poprzczno przkrou wńca odpowdno wzlędm os styczn, normaln bnormaln, m u, m v - zrdukowan masy wńca tarczy koła, R promń omtryczn os wńca koła, A, J pol omtryczn momnty przkrou poprzczno wńca, k, l lczby naturaln charaktryzuąc nwyważna wńca tarczy, α kąt przsunęca fazowo mędzy nwyważnm tarczy wńca, ϕ& - prędkość kątowa koła, o a S, h, h o - wlkośc charaktryzuąc wymary koła, ρ ęstość matrału wńca koła. Wlkośc występuąc w () oznaczon symbolm oznaczaą ampltudę zman dano paramtru, wywołaną nwyważnm tarczy lub wńca koła.. Wynk oblczń Rozwązana problmu brzowo dnorodno układu równań drań poszuku sę w postac funkc o rozdzlonych zmnnych w dzdzn zmnn zspolon dla przypadku V = const. Stosuąc skończoną transformacę snusową cosnusową, otrzymu sę w fkc układ dnorodnych równań albracznych, który w przypadku uwzlędnna nwyważń koła lub/ o ruchu toczno st układm o nskończn wlu równanach. Warunkm stnna ntrywalno rozwązana to układu st zrowan sę wyznacznka łówno. Z uwa na nskończony wymar wyznacznka łówno możlw st wyznaczn częstośc drań z dowolną dokładnoścą zalżną od zastosowan procdury numryczn. Oblczna numryczn przprowadzono dla koła o śrdncy nomnaln 95 m rubośc wńca 5 m oraz dla trzch charaktrystycznych przypadków modlu wruąco koła: - wruąc koło o płn symtr kołow (tabla 1), - wruąc koło z nwyważnam - asymtra struktury (tabla ), - koło z nwyważnam poruszaąc sę ruchm tocznym (rys. 1 ). W clu porównana modlu koła z wńcm modlowanym blką Raylha lub blką Tmoshnk, w tabl 1 podano wynk oblczń numrycznych częstotlwośc pęcu prwszych form drań własnych koła o płn symtr struktury wraz z ch rafcznym przdstawnm. Analzę przprowadzono rozważaąc przypadk bz z uwzlędnnm tarca wwnętrzno w matral wńca tarczy oraz prędkośc kątow koła, któr w ruchu tocznym odpowada prędkość lnowa km/h. Każd form drań odpowadaą cztry (blka Raylha) lub szść (blka Tmoshnk) wartośc częstotlwośc. Ruch obrotowy koła powodu podwon sę lczby częstotlwośc drań własnych dla każd formy drań z wyątkm formy "zrow" (forma z zrową lczbą śrdnc węzłowych). Zawsko to znan st pod nazwą bfurkac drań. W tabl przdstawono wynk oblczń częstotlwośc drań własnych to samo koła z pomnęcm tłumna wwnętrzno matrału koła, al z naruszoną symtrą struktury. Paramtry charaktryzuąc nwyważna koła podano w prwszym wrszu tabl. Oblczna wykonano dla prędkośc V równ, 1,, 3 km/h. Z analzy wynka, ż dla koła z nwyważnam występu sprzężn pomędzy formam ch drań. Drana formy o numrz n= (forma z zrową lczbą śrdnc węzłowych) sprzężon są z dranam form k l, a formy, dla których n=1,, 3,... z dranam form n k, n l, n+k, n+l. W rzultac każda postać drań charaktryzu sę nskończoną lczbą częstotlwośc drań własnych. Dla każd formy można dnak wyróżnć częstotlwośc domnuąc tzn. częstotlwośc nrowan przz tą postać wyróżnaąc sę dużym wartoścam ampltud. Idntyfkaca częstotlwośc domnuących możlwa st po rozwązanu zaadnna początkowo. Z tabl wynka, ż dla modlu, w którym pomnęto tłumn wwnętrzn, a rozkład masy nwyważń wykazu co namn dną oś symtr, ruch obrotowy koła st ruchm stablnym. Nalży nadmnć, ż równan charaktrystyczn problmu brzowo wruąco koła st równanm źl uwarunkowanym w zwązku z tym oblczna numryczn muszą być prowadzon z dużą dokładnoścą. Wydłuża to oczywśc czas oblczń numrycznych. Przykładowo, uzyskan wynków przdstawonych w tabl przy uwzlędnnu tylko trzch form własnych zwązan st z czasm pracy procsora PC z zarm 1 GHz wynoszącym ok. 1 h. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

Wynk oblczń częstotlwośc własnych koła z symtrą struktury Tabla 1 Nr Forma Częstotlwość drań własnych f część rzczywsta R prwastków równana charaktrystyczno przy prędkośc V= km/h for- drań Blka Blka Tmoshnk my własnych Raylha b= b=1 Ns/m b=5 Ns/m b=, f [Hz] f [Hz] f [Hz] 1-9 R [1/s] f [Hz] 1-6 R [1/s] 96 586.15 1518 78.9 96 586.1 1518.5 79.6 17.5 18.7 96 586.1 1518.5 79.6 17.5 18.7-78 -83.7-9 -7.13-676.9-976.9 96 586.1 1518.5 79.6 17.5 18.7 - -.19-11.5-36.1-1336.3-73.81 1 3 9.5 95.3 17 19.5 1678.38 16883 97.5 97.31 36.6 39.36 171.7 1717.5 9.69 11.8 3875.37 399.58 896 896.8 198.9 8.3 18.6.67 533.83 5351.9 1717.33 178.3 177.86 5.15 97.89 91.9 69139 693.93 9.5 95.3 1736 19.9 1677.38 16855 97.3 97.5 1515.16 1517.17 18.8 183.85 35.3 37.75 1716.86 173.1 77.7 98.6 387.3 396.97 163.9 1637.86 138.8 1385.35 883.67 889.65 9 6.66 391.67 397.8 533.56 533.99 1799. 18.8 153.39 156.75 16956 171.5 37.13 65.6 91.9 9.19 688.38 6876.1 1967. 197.85 1756.35 1759.9 9.5 95.3 1736 19.9 1677.38 16855 97.3 97.5 1515.16 1517.17 18.8 183.85 35.3 37.75 1716.86 173.1 77.7 98.6 387.3 396.97 163.9 1637.86 138.8 1385.35 883.67 889.65 9 6.66 391.67 397.8 533.56 533.99 1799. 18.8 153.39 156.75 16956 171.5 37.13 65.6 91.9 9.19 688.38 6876.1 1967. 197.85 1756.35 1759.9 -.9 -.9-199. -3.38-31. -31.5-8.78-8559 -6933.66-6936.9-9687.36-9691.96-15.1-15.17-391.1 -.75-58.93-5. -175. -187.83-7537.5-753.7-5318.53-537.87-1.81-15.6-5.67-691 -95.13-896.1-777.71-789.95-87.9-885.3-5137.99-5136.57-6.37-66.81-51.9-55.8-11.69-11.39-715.96-75. -968.3-9663.5-5751.68-5738 9.5 95.3 1736 19.9 1677.38 16855 97.3 97.5 1515.16 1517.17 18.8 183.85 35.3 37.75 1716.86 173.1 77.7 98.6 387.3 396.97 163.9 1637.86 138.8 1385.35 883.67 889.65 9 6.66 391.67 397.8 533.56 533.99 1799. 18.8 153.39 156.75 16956 171.5 37.13 65.6 91.9 9.19 688.38 6876.1 1967. 197.85 1756.35 1759.9 - -5-9.96-117 -16.6-16.7 -.1 -.53-136.68-136.85-8.37-8.6-75 -76-19.55-1 -6. -6.1-73.77-7.39-1376.85-1377.19-515.93-516.39-6. -6.5 -.8-3.5-5.6 -.81-138.89-139.5-13.75-1.6-567. -568.13-3. -3.3 -.59 -.76-78 -77-35.8-36.6-18. -183.17-636.51-637.58 b- współczynnk tłumna POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 3

Wynk oblczń częstotlwośc własnych koła z nwyważnam. Tabla α = n = k = l = ρ = 79 k/m 3 l t = 1mm Częstotlwość drań własnych f część rzczywsta R prwastków równana charaktrystyczno V = V = 1 km/h V = km/h V = 3 km/h V = km/h f [Hz] R [1/s] f [Hz] R [1/s] f [Hz] R [1/s] f [Hz] R [1/s] f [Hz] R [1/s] 96.7 99.7 1.65 38.71 38.7 586.19 1986 136 1518.6 1683.9 1686. 171.8 171.1 137.3 137.8 859.9 3551 358.6 3936. 3936.58 13.88 15.6 15813 1637.66 1677.63 1153.36 1177.51 1386.7 1393.16 188. 96.7 99.6 1.66 38. 39. 586.18 188.1 133.38 1518.6 1683.9 1686.3 1737.9 17.63 131.5 13.36 859.55 37.1 361.53 397.5 395.5 13.89 15.6 1581 1637.66 1677.66 1153.36 1177.51 1386.7 1393.16 188. 96.7 99.5 1.67 37.37 318 586.1 183. 138. 1518.63 168.8 1686.93 1733.81 178.9 15.81 19.5 859.73 31.65 367.8 3918.53 395.5 13.9 15.9 15817 1637.65 1677.73 1153.36 1177.51 1386.7 1393.17 188.5 96.7 99.3 1.69 36.69 3176 586.7 177.7 1313.93 1518.6 168.18 1687.57 1735 1751.7 119 155.66 863 335.9 373. 399.59 3963.6 13.97 15.33 158 1637.6 1677.85 1153.37 1177.5 1386.75 1393.17 188.6 96.7 99. 1.7 36.1 311. 585.97 171.75 1319.58 1518.65 1681.51 1688.8 176.1 175.77 11.7 161.98 866 333 379.77 3967 397.67 135.3 15.39 1583 1637.59 1678.1 1153.38 1177.5 1386.75 1393.18 188.7 Nawększ dnak zmany akoścow loścow obsrwu sę w przypadku analzy drań własnych koła z nwyważnam, poruszaąco sę ruchm tocznym (rys. 1 ). Uwzlędnn dodatkowo węzu w postac sł stykowych powodu, ż w układz poawaą sę dodatkow okrsow wymuszna knmatyczn dynamczn, których wlkość zalżna st od czasu położna nwyważonych mas wzlędm punktu styku (rys. ). Dodatkowo sprzężn to powodu, ż wartośc częstotlwośc drań własnych, w tym wartośc częstotlwośc domnuących dan formy, zmnaą sę okrsowo (rys. 1). Okrs tych zman równa sę okrsow obrotu koła. Oblczna przdstawon na rys.1 rys. wykonano dla koła bz uwzlędnna tłumna wwnętrzno oraz wymarach koła paramtrach nwyważń ak w tabl. Na rys. 1 rys. zaznaczono numram odpowadaąc sob krzyw częśc uroon rzczywst prwastków równana charaktrystyczno. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

6 5 3 1 V=km/h Rys.1. Częstotlwośc drań własnych koła z nwyważnam w ruchu tocznym 5 3 1 6 V=km/h 5. Uwa końcow Przdstawon wynk oblczń częstotlwośc drań własnych dla różnych warantów modlu wruąco koła kolowo wykazuą mędzy sobą stotn różnc akoścow. Rozwązan zaadnna brzowo dnorodno układu równań opsuących mał drana koła bz nwyważń (zachowana symtra kołowa) wykazu, ż każda forma drań charaktryzu sę skończoną lczbą częstotlwośc własnych. Ruch obrotowy koła wywołu w nm zawsko bfurkac częstotlwośc, któro źródłm są sprzężna bzwładnoścow zwązan z przyśpsznm Corolsa. Bfurkaca częstotlwośc st przyczyną fktu dudnna drań w kol. W przypadku koła z nwyważnam (asymtra struktury) występu sprzężn pomędzy formam drań. Drana formy o numrz n= (postać z zrową lczbą śrdnc węzłowych) sprzężon są z dranam form k l (1), a formy, dla których n=1,, 3,... z dranam form n k, n l, n+k, n+l. W rzultac każda postać drań charaktryzu sę nskończoną lczbą częstotlwośc drań własnych, wśród których znaduą sę częstotlwośc domnuąc. Idntyfkaca tych częstotlwośc st możlwa w wynku rozwązana zaadnna początkowo. Uwzlędnn współpracy koło/ szyna w modlu koła z nwyważnam poprzz wprowadzn do modlu matmatyczno sł stykowych o postac (1) oraz uwzlędnn dodatkowo równana (), pozwala w analz dynamczn rozpatrywać rzczywsty ruch koła kolowo (ruch toczny). W wynku rozwązana zaadnna brzowo tak zbudowano modlu matmatyczno stwrdzono w układz dynamcznym nrowan dodatkowych wymuszń o charaktrz okrsowym. Problm tn st pod wzlędm akoścowym zaadnnm nowym wymaa dalszych szczółowych badań. Ltratura [1] Dżuła S., Falow równana ruchu wruąco koła kolowo z nwyważnm. Konfrnca Poazdy Szynow, Kraków-Arłamów, t. II. Rys.. Część rzczywsta R prwastków równana charaktrystyczno POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 5

mr Włodzmrz Stawck Instytut Poazdów Szynowych TABOR Dzałalność naukowa badawcza Instytutu Poazdów Szynowych TABOR w Poznanu W artykul przdstawono w skróc hstorę powstana oraz szrz dzałalność Instytutu w latach 195 ak równż krunk dzałań zamrzna na nablższy okrs. Mnon blsko 6 lat dzałalnośc Instytutu Poazdów Szynowych TABOR w Poznanu st okazą do zadumy rflks nad dokonanam zatrudnon tu kadry nżynrsk naukowo-badawcz. Na baz osąnęć okrsu mędzywonno w zakrs proktowana nowo taboru kolowo, w momnc kdy dobały końca walk o poznańską cytadlę, rupa konstruktorów lcząca 1 osób przystąpła do raktywowana przy Zakładach H. Clsko bura konstrukcyno poazdów szynowych. W połow 195 r. Mnstrstwo Komunkac sprcyzowało potrzby odbudowuąco sę z znszczń wonnych krau w zakrs taboru kolowo. Potrzby t znaczn przkraczały możlwośc proktowo-konstrukcyn dopro co raktywowano bura przy HCP z to wzlędu podęto dcyzę o wydzlnu to bura z struktur Zakładów Clsko włączn o w skład dnostk oranzacynych Zdnoczna Przmysłu Taboru Kolowo z zadanm płn obsłu wszystkch producntów taboru kolowo. Ta wydzlona w wrzśnu 195 r. placówka początkowo dzałała ako Cntraln Buro Konstrukcyn Nr1, a w 1951 r. przkształcon zostało w przdsęborstwo państwow pod nazwą Cntraln Buro Konstrukcyn Przmysłu Taboru Kolowo. W połow 1973 r. została dokonana stotna zmana oranzacyna, polaąca na przkształcnu CBK PTK w dnostkę badawczo- rozwoową pod nazwą Ośrodk Badawczo-Rozwoowy Poazdów Szynowych. Dna 5 kwtna r. Mnstr Gospodark swym Zarządznm nr /Or, przkształcł Ośrodk Badawczo-Rozwoowy Poazdów Szynowych w Instytut Poazdów Szynowych TABOR. Instytut posada osobowość prawną st wpsany do Kraowo Rstru Sądowo. Obcn oranm sprawuącym nadzór nad Instytutm st Mnstr Gospodark Pracy. O wlkośc znacznu każd tak placówk naukowo-badawcz dcyduą ludz w n zatrudnn, ch wdza umętnośc, a takż matralna baza badawcza. Stawan przd ówczsnym Burm Konstrukcynym co raz to now zadana o co raz szrszym zakrs powodowały z roku na rok wzrost loścowy kadry, zwłaszcza nżynrsk. Wzrost tn trwał do połowy lat sdmdzsątych. Szczólny spadk zatrudnna nastąpł w okrs prwsz połowy lat osmdzsątych. W okrs ostatnch klku lat zatrudnn ustablzowało sę utrzymu na pozom powyż osób. Oczywśc wlkość zatrudnna w Instytuc st wyznaczana st przz portfl zamówń. To właśn wałtowny spadk zamówń z polsko przmysłu taboru kolowo był przyczyną tak znaczno spadku zatrudnna w połow lat osmdzsątych. Pozom zatrudnna w osobach na konc dano roku w poszczólnych latach wynosł: 195-5 osób 199-17 osób 195-31 osób 1955 7 osób 196 5 osób 196-3 osób 1965 37 osób 1968 9 osób 1971 81 osób 197 588 osób 1975 63 osoby 1977 66 osób 1979 57 osoby 1981 55 osób 1983 35 osoby 1985 337 osób 1987 39 osób 1989 319 osób 199 9 osoby 199 9 osób 1993 98 osób 199 87 osób 1995 77 osób 1996 8 osoby 1997 8 osoby 1998 65 osób 1999 5 osoby 55 osób 1 61 osób 6 osób 3 7 osób Od końca lat sdmdzsątych następował w Instytuc wzrost kadry naukow. Jśl przd 1978 r. w IPS zatrudnonych było 3 pracownków z tytułm doktora, to po tym okrs nastąpł znaczny przyrost bzwzlędny, a szcz wększy przyrost w lczbach wzlędnych z uwa na znaczn zmnszn zatrudnna. Na konc 3 r. Instytut zatrudnał oółm 7 pracownków. W t lczb było 9 pracownków badawczo-tchncznych 33 pracownków naukowych, zatrudnonych na następuących stanowskach: Profsora 8 osób Docnta osoby Adunkta 1 osób Asystnta 7 osób Dokumntalsty dyplomowano 1 osoba Kustosza 1 osoba W tym okrs 5 pracownków było uczstnkam studów doktoranckch. Blsko /3 pracownków zatrudnonych w Instytuc posada wykształcn wyższ. W ostatnch latach szczóln duży nacsk kładzono na odmłodzn kadry. W ostatnch 7 latach przyęto do pracy w Instytuc 5 absolwntów, w tym w wększośc dyplomantów Poltchnk Poznańsk. W marę podmowana co raz bardz skomplkowanych proktów poazdów szynowych przd branżą taboru kolowo stanął problm posadana nowoczsn bazy badawcz. W 1971 r. przystąpono do budowy od podstaw budynku laboratorum, hal badań z nowoczsnym, unkalnym w skal uropsk stanowskam 6 POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

badawczym, a takż wydzlono wydzału prototypów. W 1975 r. rozpoczęto przkazywać do ksploatac powstał obkty. Dzęk powstał baz badawczo-pomarow od blsko trzydzstu lat prowadzon są w Instytuc badana stanowskow ruchow oraz badana właścwośc paramtrów całych poazdów szynowych, a takż ch wydzlonych układów, podzspołów, lmntów częśc. Tn dłuoltn okrs ksploatac bazy badawcz w płn potwrdzł przydatność, ak równż konczność cął modrnzac budowy nowych stanowsk, aby móc w maksymalnym stopnu zaspokoć rosnąc potrzby wynkaąc z rozwou poazdów szynowych ch układów. Zaspokaan tych potrzb sta sę możlw dzęk posadanu nowoczsn aparatury pomarow, doskonalnu automatyzac komputryzac procsów pomarowych, boatmu wyposażnu badawczmu, popartmu wysokm kwalfkacam dośwadczon kadry. IPS TABOR moż ralzować badana wdłu mtod proramów mędzynarodowych, a takż własnych lub powrzonych przz klnta. IPS TABOR prowadz, systmatyczn rozwa doskonal badana ruchow poazdów na lnach kolowych z prędkoścam wymaanym przz Zlcnodawców. Są to przd wszystkm badana: właścwośc statycznych, quasstatycznych dynamcznych oraz właścwośc akustycznych, wytrzymałoścowych komfortu azdy poazdów szynowych. Unwrsalność wyposażna badawczo-pomarowo sprawa, ż IPS TABOR moż prowadzć takż badana obktów urządzń z pokrwnych dzdzn (np. poazdy samochodow, maszyny robocz), w zakrs: wytrzymałośc statyczn zmęcznow, napędów, paramtrów ruchowych, zaadnń cplno przpływowych, odpornośc na drana, właścwośc akustycznych. W 1999 r. laboratorum Instytutu uzyskało uznan EBA (Esnbahn-Bundsamt - Nmcy), dzęk czmu rozszrzyła sę możlwość mędzynarodow współpracy Instytutu, ułatwaąc dnoczśn współpracę kraowym producntom taboru szynowo z kontrahntam zarancznym. Instytut wyspcalzował sę w obszarz badań zwłaszcza w następuącym zakrs: Badana wytrzymałośc statyczn kompltnych poazdów szynowych oraz ram poazdów szynowych, zodn z obowązuącym kartam UIC, Badana wytrzymałośc statyczn dynamczn ram wózków, zodn z kartam UIC 51-3, 515-615-, Badana wytrzymałośc statyczn dynamczn zdrzaków oraz ch podzspołów, zodn z kartam UIC 56-1,56-3 58, Próby nabana dla pocąów osobowych towarowych., zodn z kartą UIC 566 577 oraz ERRI B1/RP17, Badana systmów hamulcowych dla pocąów osobowych towarowych, zodn z kartą UIC 5-1 5-1, w tym: POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 Badana funkconowana systmów hamulcowych zarówno podczas postou, ak azdy, Badana skutcznośc hamowana podczas azdy, pomar dro hamowana, ustaln masy hamuąc, kontrola systmów antypoślzowych, kontrola hamulca postoowo ak ręczno, Wytrzymałośc zmęcznow dla systmów usprężynowana poazdów szynowych, zodn z obowązuącym normam, Badana na stanowsku bzwładnoścowym do prób hamulcowych, zodn z kartą UIC 51-3. Stanowsko homoloowan przz UIC (dokumnt B16-DT 19/ORE), Badana wytrzymałośc statyczn dynamczn zspołów, lmntów próbk na rozcąan, ścskan znan, Badana wytrzymałośc zmęcznow os zstawów kołowych, Badana odpornośc wyrobów na wbrac mchanczn udary, Badana klmatyczn zspołów poazdów w komorz trmoklmatyczn, Badana tstowan aparatury pnumatyczn, Badana bzpczństwa azdy sztywnośc nadwoz, Badana bzpczństwa przcwpożarowo matrałów w poazdach szynowych nnych, Badana akustyczn, Badana toksycznośc spaln, Badana napędów łównych pomocnczych, Badana powłok malarskch zabzpczń antykorozynych, Badana strowana automatyk układów napędowych. Nzalżn od badań stanowskowych Instytut, wykorzystuąc własn waony pomarow, prowadz badana ruchow nowych modrnzowanych poazdów szynowych, w zakrs ch paramtrów trakcynych, dynamk azdy, bzpczństwa oddzaływana na środowsko. Już nlczn nastars stażm konstruktorzy z sntymntm wspomnaą prac zwązan z proktowanm ostatnch parowozów dnoczśn prwsz krok w zakrs konstruowana prwszych polskch lktrycznych poazdów szynowych. W 195 r. odbudowuąca sę polska ospodarka potrzbowała znaczących lośc taboru kolowo, który w czas dzałań wonnych był w znacznym odstku znszczony. Już w połow 195 r. przystąpono w poznańskm burz konstrukcynym do opracowana wrs parowozu oznaczono symbolm Ty 5. Bazą do opracowana to parowozu była ocalała dokumntaca tchnczna przdwonno parowozu sr Ty 37. Na podstaw t dokumntac rozpoczęto produkcę tych parowozów w 196 r. dnoczśn w Fabryc Lokomotyw w Chrzanow Zakładach H. Clsko. Nmn pln okazały sę prac nad opracowanm dokumntac parowozu pasażrsko. W 197 r. powstał nowy parowóz pośpszny sr Pt 7 o charaktrystyc tak sam, aką mał parowóz sr Pt 31. Dośwadczna zdobyt przy opracowywanu dwóch prwszych dokumntac parowozów, umożlwły zaproktowan nowo lkko parowozu osobowo sr Ol 9, który był produkowany w FABLOKU w latach 1951 195. 7

W tym czas, wobc szybko wzrastaąco ruchu towarowo, poawła sę plna potrzba posadana cężko parowozu o wększ mocy. W poznańskm burz w 1951 r. zaproktowano parowóz sr Ty 51, który był nacęższym parowozm towarowym w krau dla polskch kol. Parowóz tn przznaczony do cąnęca pocąu towarowo o mas do 5 t na wznsnu 8, stanowł osąnęc na marę uropską. Nzalżn od prac proktowych ralzowanych na potrzby krau, konstruktorzy ówczsno bura opracowal płną dokumntacę nadzorowal budowę parowozów przznaczonych na ksport. Naważnsz pozyc to parowozy sr ER przznaczon dla ZSRR oraz parowozy typu WP dla Ind przznaczon na tor o szrokośc 1676 mm. Oprócz wspomnanych parowozów w poznańskm burz konstrukcynym w latach 199 1957 opracowano dokumntacę klku nnych typów parowozów przznaczonych dla transportu przmysłowo, kol doazdowych, a takż na potrzby ksportu. Warto tu wspomnć, ż klka ralzowanych proktów n znalazło wdrożna, w zwązku z podęcm w dru połow lat pęćdzsątych dcyz (n tylko w krau) o wstrzymanu zakupów parowozów. I tak n doczkały sę produkc parowozy Ty 55 dla kol polskch, cężk parowóz osobowy dla Bułar oraz cężk parowóz dla Chn z 5-osowym tndrm. Jszcz w płn trwały prac konstrukcyn nad nowym parowozam, a uż część nabardz dośwadczonych konstruktorów rozpoczęła prac proktow przy prwsz polsk lokomotyw lktryczn (przd woną w FABLOKU produkowano lokomotywę lktryczną E 1 w oparcu o dokumntacę anlską). W roku 196 zakupono anlską lcncę na produkcę nowoczsnych lokomotyw E. W następnych latach powstawały mutac dotychczas budowanych lokomotyw E 1E. W oparcu o now wyposażn opracowano now lokomotywy moąc prowadzć pocą z prędkoścam do 1 km/h. Były to lokomotywy -osow 1E Ea oraz 6-osow typu 1Ea. W oparcu o dośwadczna zdobyt przy proktowanu, produkc ksploatac lokomotyw E, 1E 1E opracowano dokumntacę konstrukcyną unwrsaln lokomotywy 1E z przznacznm dla Maroka. Prokt lokomotywy uwzlędnał szr warunków m.n. takch ak ksploataca w tropkalnych warunkach, zapyln z kopaln fosfatów nn. Prototyp lokomotywy dla Maroka wyprodukowano w 1976 r. W połow lat sdmdzsątych zdawano sob sprawę z koncznośc posadana lokomotyw duż mocy, zdolnych przwozć pocą pasażrsk z prędkoścą do km/h. Przz okrs lat prowadzono rozmowy z przoduącym frmam zachodnouropskm odnośn do zakupu lcnc. Jdnak z uwa na powstaąc w tym czas trudnośc ospodarcz w krau odstąpono od zakupu lcnc. Do końca lat sdmdzsątych prac konstrukcyn były ukrunkowan na modrnzacę lokomotyw dotychczas produkowanych. I tak w latach 1976 1977 na baz lokomotywy E została opracowana dokumntaca dwuczłonow lokomotywy oznaczon 3E. Ponadto w 1979r. ukończono dokumntacę zmodrnzowan lokomotywy 3E, któr produkc ndy n rozpoczęto. W latach 198-1981 opracowano w Instytuc dokumntacę konstrukcyną -osow lokomotywy pasażrsk o prędkośc 16km/h. Okrs budowy prototypu przypadł na lata kryzysu stąd prwszy zmplarz t lokomotywy opuścł wrocławsk PAFAWAG dopro w 1986r. W dalszych latach osmdzsątych prac konstrukcyn w zakrs lokomotyw lktrycznych w wększośc sprowadzały sę do prac modrnzacynych, dyn w połow lat osmdzsątych opracowano dokumntacę lktryczn lokomotywy manwrow oznaczon symbolm 5E. Do t pory zostały w Zakładach H. Clsko wyprodukowan tylko zmplarz t lokomotywy. Zostały on w r. zmodrnzowan przz ZNLE Glwc. Do końca lat dzwęćdzsątych wspóln z PA- FAWAG-m (Adtranz, Bombardr) ralzowano prokt dnosystmow lokomotywy duż mocy (6 kw) z napędm asynchroncznym z przznacznm dla PKP. Lokomotywy t wyprodukowano w lośc sztuk po rzynac z zakupu przz PKP zostały, po dokonanu prac dostosowawczych, sprzdan do Włoch. W roku został zralzowany prokt modrnzac lokomotywy lktryczn ET-. W opracowan przz IPS dokumntac konstrukcyn modrnzacę wykonały ZNLE Glwc. Znacząc msc w zakrs prac proktowych zralzowanych w mnonym okrs w Instytuc zamuą lktryczn zspoły trakcyn. O pracach tych trzba wspomnć konczn, choć w tlrafcznym skróc. Prwszą powonną konstrukcą był zspół trakcyny oznaczony 1B-B-1B, któro produkcę rozpoczął PAFAWAG w 195 r. Prwszą całkowc opracowaną w krau dnostką lktryczną był tróczłon 3B-B-3B. W oparcu o opracowaną w 1956 r. dokumntacę, PAFAWAG wykonał prototyp w 1958 r. Dalszą odmaną tych zspołów trakcynych były dnostk 5B-6B-5B, których dokumntacę w poznańskm burz ukończono w 1959 r. a produkcę rozpoczął PAFA- WAG w 196 r. W 196 r. opracowano konstrukcę cztroczłonowo zspołu trakcyno przznaczono na ksport do Juosław. W 1973 r. opracowana została dokumntaca konstrukcyna lktryczno zspołu trakcyno 3WE na prędkośc 1 km/h do ruchu podmsko w węźl dańskm warszawskm a w 198 r. opracowano dokumntacę 6WE. W dalszych latach prac w tym zakrs ukrunkowan były na modrnzacę. W dru połow lat osmdzsątych ralzowano prac proktow nad zspołm trakcynym now nrac oznaczon 8WE. Wobc braku zantrsowana tym proktm prac n zostały ukończon. W połow lat dzwęćdzsątych prowadzon były prac proktow nad zspołm trakcynym z napędm asynchroncznym przznaczonym do ruchu podmsko. Jdnostka ta, oznaczona symbolm 1WE, maąca być wytwarzana w PAFAWAG-u, wobc braku zamówń z strony PKP n została wyprodukowana. Na przłom wków XX XXI opracowano w Instytuc dokumntacę modrnzac zt EN-57. W oparcu o dokumntacę zmodrnzowanych wózków do tych 8 POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

dnostk PKP Przwozy Ronaln zlcły 3 frmom wykonan w r. modrnzac 37 szt. EN 57 ( ZNTK Mńsk Mazowck, REMTRAK, ZNTK Nowy Sącz ). Przz okrs prwszych dwudzstu powonnych lat w Instytuc powstały równż dokumntac ówczśn produkowanych przz Konstal tramwaów zarówno na tor 1mm ak na tor 135mm. Ponown do proktowana tramwaów Instytut powraca na początku lat dzwęćdzsątych, kdy to przystąpł do opracowana dokumntac nowoczsno tramwau przubowo z napędm asynchroncznym. W roku 1999 opracowano dokumntacę konstrukcyną waonu tramwaowo doczpno w płn nskopodłoowo. W oparcu o tę dokumntacę H.Clsk FPS wyprodukował 6 sztuk waonów doczpnych dla nmckch mast Lpska Rostocku. Ponadto Instytut posada opracowaną dokumntacę waonu nskopodłoowo doczpno dla mast polskch. W chwl obcn w ramach proktu clowo, ralzowany st wspóln z H. Clsk FPS Instytutm Elktrotchnk tramwa dnoprzstrznny, nskopodłoowy dla mast polskch. Kolną rupą poazdów trakcynych, któr poawły sę w ostatnch 1 latach były autobusy szynow przznaczon do ruchu ronalno. W latach 199 95 w oparcu o dokumntacę konstrukcyną opracowaną w Instytuc, Kolow Zakłady Maszyn KOLZAM w Racborzu wykonały prototyp autobusu 8M. W latach 1 3 opracowano dokumntacę konstrukcyną modułową autobusów dno wloczłonowych. W oparcu o tę dokumntacę do chwl obcn KOLZAM S.A. wykonał klkanaśc sztuk autobusów dla 9 wowództw. Mocną stroną proktową Instytutu było opracowan dokumntac lokomotyw spalnowych. Prwszy prokt lokomotywy spalnow o mocy 3KM powstał w latach 195 1955 był oznaczony symbolm 1D (SM3). Produkował ą FABLOK. W latach 1961/196 opracowano dokumntacę lokomotywy manwrow osow typu 6D (SM)o mocy 8KM. J wrsa osobowa oznaczona była 11D. Były to lokomotywy produkowan w dnych z nadłuższych sr stanowły poważną pozycę ksportową. W latach 196/1961 powstała dokumntaca lokomotywy spalnow 1D-35KM, a odmanę z roku 1968 oznaczono symbolm 1 Da. W roku 1965 opracowano dokumntacę lokomotyw 31D o mocy 17KM odmanę z 1967 r. oznaczono 31Da. Dalszą odmaną t lokomotywy był typ 31Db, któro prototyp został zbudowany w 197 r. w HCP. W następnych latach opracowano dokumntacę lokomotywy 33D o mocy 5 KM lokomotywy 3D o mocy 3 KM. Lokomotywa ta po zbudowanu prototypów z uwa na dcyz poltyczn n doczkała sę sryn produkc. Od połowy lat dzwęćdzsątych prac proktow w Instytuc w zakrs lokomotyw spalnowych ukrunkowan były na ch modrnzacę. Prwszym proktm było przprowadzn modrnzac lokomotywy spalnow 6D-SM. Następnym proktm była modrnzaca lokomotywy SP3. W latach 3 dla KGHM zmodrnzowano lokomotywy TEM- (SM8), przystosowuąc do pracy lnow po przz zastosowan slnków spalnowych o mocy 118 kw 15 kw. Modrnzac tych lokomotyw zostały wykonan w ZNLS Pła, ZNTK Poznań oraz ZNTK Nowy Sącz. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 Obcn w Instytuc została opracowana dokumntaca modrnzac lokomotywy ST-. Modrnzaca szt. tych lokomotyw zostan wykonana w FABLOK-u dla spółk PKP LHS. Szczólna rola przypadła poznańskmu Instytutow w dzl odbudowy, modrnzac unowoczśnna parku waonowo zarówno osobowo ak towarowo. Prwszą konstrukcę waonu osobowo opracowano w latach 195 196, był to waon III klasy typu 3W (1A).Waony t cchowały sę nskm komfortm podróżowana. W następnych latach prowadzon były prac konstrukcyn zwązan z modrnzacą ulpszanm rozwązań, których bazę stanowły waony 3W 56W. Nowoczsnym waonm był opracowany w 1956 r. prokt waonu osobowo typu 3A, który umożlwał podróżowan z maksymalną prędkoścą 1 km/h. W 1957 r. zaproktowano waon typu 5A przznaczony do Juosław umożlwaący podróżowan z prędkoścą 1 km/h. Wczśn uż wykonano klka typów odman waonów przznaczonych na ksport do ZSRR Ind. W 196 r. zakończono prac nad dokumntacą konstrukcyną waonu osobowo typu 1A przznaczono dla komunkac mędzynarodow umożlwaąco podróżowan z prędkoścą 16 km/h. Prototyp to waonu został wykonany w 196 r. w Zakładach H. Clsko. Dokumntaca waonu 1A była podstawą do opracowana o mutac z różnym wyposażnm różnym przznacznm dla Iraku, Grc, Maroka, Syr Węr. W latach 1978 1979 opracowano dokumntacę konstrukcyną prwszo w krau waonu o podwyższonym komforc podróżowana typu Z (17A 17Aa), w którym zastosowano orzwan nawwn opracowan konstrukcyn w całośc przz spcalstów IPS. Dwa prototypy tych waonów zostały zbudowan w 198 r. przz PAFAWAG. W oparcu o uzyskan dośwadczna konstrukcyn produkcyn w dru połow lat osmdzsątych wspóln z HCP opracowano dokumntacę dalszych waonów typu Z ak: 13Aa, 136A, 139A. Równż waon 17A stanowł podstawę do opracowana dokumntac waonu Z z klmatyzacą (1A, 15A). W ostatnch klkunastu latach opracowano dokumntacę waonów pasażrskch z klmatyzacą, umożlwaących podróżowan z prędkoścą km/h (15A, 15A 15A). Waony 15A 15A wyprodukowała w latach 1997-3 Fabryka Poazdów Szynowych HCP w lośc klkunastu sztuk. Ostatnm proktm waonu typu osobowo był waon sypalny 35Ad wyprodukowany przz H. Clsk FPS w latach 3 w lośc 1 sztuk. Bardzo szrok zakrs obmuą prac zawązan z waonam towarowym spcalnym, to na tor normalny, szrok wąsk. Warto tu wspomnć, ż waon otwarty typu 9W został wyprodukowany w rkordow lośc wynosząc około 37 tys. sztuk. Prac proktow prowadzon w Instytuc obmuą ponadto waony kryt, waony samowyładowcz, waony chłodn, waony platformy, waony cystrny, wloosow waony platformy spcaln m.n. typu 63Z o ładownośc 1 ton 66Z o ładownośc 6 ton. 9

Na przłom lat osmdzsątych dzwęćdzsątych opracowano w Instytuc dokumntac m.n. tzw. waonu ksznowo S do przwozu naczp samochodowych, waonu 15K z rozsuwanym ścanam, waonów węlark 15W 17W o nacsku na oś,5t oraz wykonano prototypy tych waonów. W ostatnch latach Instytut zaba o pozyskan partnra zaranczno dla wdrożna systmu bmodalno do przwozów towarowych. Nalży wspomnć, ż w ostatnch klkunastu latach Instytut wyspcalzował sę w proktowanu wykorzystywanu poazdów droowo-szynowych o różnym przznacznu. Maą on zastosowan do ratownctwa na szlakach kolowych tramwaowych, prowadzna prac manwrowych, oczyszczana nfrastruktury kolow, transportow mtra. Nzalżn od prac proktowych zwązanych z poazdam trakcynym, waonam osobowym, towarowym spcalnym w Instytuc od szru uż lat wykonywan są w srach prototypowych, nformacynych, a nawt produkcynych, nktór zspoły, lmnty częśc do poazdów szynowych (można tu tylko wspomnć o urządznach hamulcowych, przkaźnkach, kurkach końcowych, aparaturz pomarow, tablcach nformacynych aratach sprężarkowych śrubowych). Ponadto Instytut prowadzł nadal prowadz obsłuę producntów branży taboru szynowo w zakrs zaadnń normalzacynych, ochrony patntow, nformac naukow, tchnczn konomczn. Efkty blsko 6 ltn dzałalnośc proktowobadawcz naukow, wyrażaąc sę opracowanm ponad konstrukc poazdów szynowych różnych typów, zawdzęcza sę wszystkm o pracownkom, którzy n szczędzl sł, nr zapału w ralzac nałożonych na nch zadań, rztln wypłnaąc swo obowązk. O pozom ch wdzy umętnośc nawymown śwadczy fakt, ż spora część zaproktowanych przz nch poazdów szynowych wykonanych przz polskch producntów znalazła nabywców w 1 kraach śwata, a cały nmalż tabor szynowy wykonany w okrs powonnym na potrzby krau został proktowo konstrukcyn opracowany przz spcalstów Instytutu. Dzałalność naukowa badawczo-rozwoowa Instytutu w ostatnch latach st wysoko ocnana przz Mnstrstwo Gospodark Pracy oraz Mnstrstwo Nauk Informatyzac. Efktm t dzałalnośc są wymrn korzyśc: Przmanowan w Instytut, Przyznan kator zaszrowana, Uznan Instytutu ako wodąc w krau dnostk badawczo-rozwoow komplksowo ralzuąc prac zwązan z proktowanm, konstruowanm, badanam stanowskowym ruchowym całych poazdów szynowych, zspołów lmntów, W zamrznach przkształcnowych dnostk badawczo-rozwoowych zalczn Instytutu do rupy maących utrzymać status JBR, Wyznaczn Instytutow rol ldra w wntualn konsoldac JBR. N ma potrzby mrzyć dro aką Instytut Poazdów Szynowych TABOR przbył, aby osąnąć dzsszy rzultat. Patrząc w przszłość nalży racz mówć o stworzonych możlwoścach, dzęk którym wytycza sę przyszłość. Jst oczywstym faktm, ż żadn mtody n są skutczn, żl w parz z nm n stn zapotrzbowan na wynk wykonywan pracy. Instytut nasz był nadal st w tym szczęślwym położnu, ż pośrdno lub bzpośrdno o pracą żywotn zantrsowanych st wlu partnrów w krau za rancą. Dlato dzałana Instytutu na nablższą przyszłość ukrunkowan są na maksymaln zaspokon oczkwań naszych kontrahntów. W tym clu: + podmowan są zadana obmuąc cał, duż prokty, ak t mał dotycząc analz, konsultac rozwązań bardzo wąskch zaadnń, + stal unowoczśna sę narzędza, ak są nzbędn do ralzac prac proktowych, dotyczy to zarówno sprzętu ak spcalstyczno oproramowana, + nadal podmu sę dzałana w clu unowoczśnna bazy badawcz, aby osąnętym pozomm dorównać porównywalnym placówkom uropskm, + podmu sę dzałana, aby uczstnczyć w ak nawększ lośc proktów fnansowanych z funduszy UE, zwłaszcza w ramach 6 Proramu, + aktywn śldzon są prac zwązan z rstrukturyzacą sktora JBR, + rozszrza sę współpracę z kraowym zarancznym podmotam ospodarczym, naukowym badawczorozwoowym. Życznm st, aby możlwośc Instytutu służyły n tylko kontrahntom zarancznym, al takż w duż mrz były wykorzystywan dla dobra cał Grupy PKP, przwoźnków producntów kraowych. 1 POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

prof. dr hab. nż. Francszk Tomaszwsk Poltchnka Poznańska Dzałalność naukowa dydaktyczna Zakładu Poazdów Szynowych Poltchnk Poznańsk Omówono łówn krunk badań naukowych prowadzonych w Zakładz Poazdów Szynowych oraz dzałalnośc dydaktyczn. Przdstawono takż krótką hstorę Zakładu. 1. Wprowadzn Rozwó każd ospodark kraow, ak równż śwatow prowadz do lobalzac procsów ospodarczych. Globalzaca wymusza tworzn systmów lostycznych obmuących rony, państwa kontynnty. Podstawą rozwou lobalnych procsów ospodarczych st przmszczan surowców, wytworów oraz zasobów ludzkch. Przyęc Polsk do Un Europsk spotęowało rozwó dwóch łównych środków transportu: droowo szynowo. Nabardz wdoczny st rozwó nfrastruktury droow w naszym krau, która po latach zandbana nadraba stracony czas. W zakrs transportu szynowo łówny krunk rozwou skrowany st na przwozy pasażrsk z dużą prędkoścą. Pocą z dużą prędkoścą w wlu kraach z powodznm konkuruą z transportm lotnczym, ofruąc pasażrom komfort wyodę podróżowana. Przśc Polsk do ospodark rynkow spowodowało łębok zmany w funkconowanu polsko transportu szynowo. Do naważnszych zman można zalczyć: brak nstytuc cntralno planowana przwozów, zmnszn dotac z budżtu państwa, wprowadzn now taryfy przwozow, powstan spółk z udzałm kaptału zaranczno, postępuącą rstrukturyzacę Polskch Kol Państwowych. Transport szynowy posada wl zalt w stosunku do nnych środków transportu, czynąc o bardz konkurncynym. Główn zalty transportu szynowo to: zdolność do przwozów masowych, nwlk wpływ warunków atmosfrycznych na rularność ruchu, łatwość automatyzac załadunków rozładunku towarów, mała nrochłonność przwozów, namnszy z wszystkch środków transportu umny wpływ na środowsko. Wymnon zalty powoduą, ż kolowy transport szynowy posada szansę dalszo rozwou będz z powodznm konkurował z nnym środkam transportu. Jdnoczśn kol st podstawowym lmntm stratcznym rozwou ospodark każdo krau. Dlato tż stnący od 5 lat Zakład Poazdów Szynowych Poltchnk Poznańsk wychodz naprzcw wyzwanom stawanym przz transport szynowy. Prowadzon badana naukow oraz kształcn now kadry przz pracownków Zakładu w znacznym stopnu przyczynaą sę do rozwou t ałęz transportu.. Krótka hstora Zakładu Poazdów Szynowych Zakład Poazdów Szynowych wchodz w skład Instytutu Slnków Spalnowych Transportu Poltchnk Poznańsk. Wywodz sę wprost z Katdry Poazdów Szynowych, utworzon w 1956 roku na Wydzal Budowy Maszyn ówczsn Wyższ Szkoły Inżynrsk w Poznanu [5]. Oranzatorm Katdry prwszym Krownkm był doc. dr nż. Francszk Tatara, absolwnt Poltchnk Lwowsk, od 198 roku zwązany z Poznanm, znakomty konstruktor wloltn pracownk Zakładów Hpolta Clsko Cntralno Bura Konstrukcyno Przmysłu Taboru Kolowo w Poznanu. W początkowym okrs Katdra zatrudnała dwóch pracownków stałych: doc. dr. nż. Francszka Tatarę mr. nż. Stansława Gżyńsko. Po dzsęcu latach było uż sdmu pracownków tatowych pęcu dochodzących. Pracownkam stałym byl: doc.dr. nż. Francszk Tatara, mr nż. Jrzy Nowck, mr nż. Madalna Wolnowska, mr nż. Jrzy Kwaśnkowsk, mr nż. Mczysław Ofrzyńsk, mr nż. Bousław Kasprzak mr nż. Wsław Sypka. W 1967 roku Katdra Poazdów Szynowych została prznsona na nowo powstały Wydzał Maszyn Roboczych Poazdów, utworzony z dawno Wydzału Mchanzac Rolnctwa, a w 197 roku w wynku zman strukturalnych w Poltchnc Poznańsk przkształcona w Zakład Poazdów Szynowych, funkconuący w strukturz Instytutu Wysokoprężnych Slnków Okrętowych Kolowych Poltchnk Poznańsk. Krownkm Zakładu był nprzrwan doc dr nż. Francszk Tatara. Po o przścu na mryturę, od 1 paźdzrnka 1973 do 31 srpna 1991 roku Zakładm krował doc. dr nż. Jrzy Nowck. W tym czas Zakład rozwnął sę akoścowo loścowo. W szczytowym okrs pracowało w nm 19 osób, w tym dwóch profsorów zwyczanych: prof. dr hab. nż. Włodzmrz Gąsowsk prof. dr hab. nż. Jan Gronowcz [5]. Od 1 wrzśna 1991 do 31 srpna 1993 roku Zakładm krował prof. dr hab. nż. Włodzmrz Gąsowsk, od 1 wrzśna 1993 do 31 srpna 1 prof. dr hab. nż. Jan Gronowcz, a po o przścu na mryturę ponown do 39. prof. dr hab. nż. Włodzmrz Gąsowsk. Od 1.1 krownkm Zakładu st dr hab. nż. Francszk Tomaszwsk, profsor Poltchnk Poznańsk. Zakład zatrudna sdmu pracownków naukowo-dydaktycznych dydaktycznych oraz dwóch pracownków nżynryno-tchncznych. W ramach dzałaących na wydzal studów doktoranckch, sdmu doktorantów POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 11

Zakładu Poazdów Szynowych ralzu prac doktorsk, których opkunam naukowym są pracowncy Zakładu. Doktoranc oprócz ralzac prac doktorskch prowadzą zaęca dydaktyczn uczstnczą w bżących pracach Zakładu. 3. Dzałalność naukowa badawcza Zakładu Zakład Poazdów Szynowych mmo nlczn kadry naukow, wspran doktorantam oraz współpracą z przmysłm skutczn wychodz naprzcw problmom współczsno kolowo transportu szynowo. Tmatyka prac naukowych badawczych ralzowanych przz pracownków Zakładu st bardzo szroka. Zamuą sę On następuącym zaadnnam: badanam właścwośc dynamcznych oraz arodynamką pocąów, badanam procsów hamowana pocąów, raconalzacą optymalzacą systmów ksploatac kolowych poazdów szynowych, optymalzacą pracy lokomotyw spalnowych w aspkc konomcznym, modlowanam badanam symulacynym ruchu pocąów, modlowanm oraz analzą systmów procsów transportowych, badanam analzam bzpczństwa systmów transportowych, badanam danostycznym poazdów szynowych oraz budową modl danostycznych, badanm ocną pozomu drań zspołów kolowych poazdów szynowych, badanam pozomu hałasu nrowano przz kolow poazdy transportu szynowo oraz ch wpływu na otoczn, ocną ochroną środowska w transporc synowym, Pracowncy Zakładu zamuą sę równż tworznm podstaw tortycznych z zakrsu dynamk arodynamk poazdów, bzpczństwa systmów transportowych, tor hamowana procsów transportowych oraz zwązków danostyk z nzawodnoścą obktów transportu szynowo. W tym zakrs podęto zralzowano w Zakładz klka tmatów prac badawczych [13].. Prac naukow badawcz Zakładu W Zakładz Poazdów Szynowych ralzowan są w roku śrdno 3 ranty KBN, klka prac badawczych fnansowanych z środków dzałalnośc statutow badana własn. Ponadto dzęk ścsł współpracy z Instytutm Poazdów Szynowych TABOR Zakładm Taboru w Poznanu oraz nnym dnostkam ospodarczym pracowncy Zakładu maą możlwość dostępu do bazy laboratoryn, korzystana z obktów badań oraz pozyskana danych do analz ocn kolowych systmów transportowych ch lmntów. Badana z zakrsu dynamk, wytrzymałośc oraz badana układów hamulcowych poazdów szynowych W ramach badana właścwośc dynamcznych konstrukc zawszń, stworzono narzędz dla proktantów w postac mtod oraz zasad doboru optymalzac paramtrów zawszń poazdów szynowych uż na tap proktowana [1,, 7]. 1 Badana oporów arodynamcznych poazdów szynowych pocąów pozwolły na ustaln zalżnośc zachodząc pomędzy paramtram omtrycznym poazdu szynowo rupy poazdów w różnych warunkach otoczna a ch oporam arodynamcznym. Przdstawono analtyczn ksprymntaln sposoby oblczń oporów tarca powtrza oporów cśnna [6, 8, 11, 1]. Prowadzon są badana, których clm st ustaln krytrów wyboru, a takż ocny fzycznych matmatycznych modl układów nośnych oraz zawszń dla ralzac badań ksprymntalnych prowadzonych na tras na stanowsku, z szczólnym uwzlędnnm wryfkac modl tłumna wwnętrzno w układz [, ]. Kontynuowan są takż prac w zakrs okrślana stanów obcążń wytężna układów nośnych poazdów szynowych, wykonu sę analzy w zakrs statyczn dynamczn pracy konstrukc nośnych poazdów szynowych [3, 5]. W ramach prac z zakrsu pnumatycznych mchancznych układów hamulcowych przprowadzono badana laboratoryn matrałów crnych przznaczonych na klock okładzny hamulcow [1]. Opracowano modl analtyczn symulacyn pracy urządzń układów hamulcowych oraz procsów hamowana pocąów w clu poprawy ch skutcznośc [1, 3, ]. Prac na tn tmat przyczynły sę do poznana procsów zachodzących w pnumatycznych urządznach hamulcowych poazdów szynowych układach całopocąowych [39,, ]. Wykorzystuąc symulacyn mtody oblczń w ramach współpracy z Instytutm Poazdów Szynowych TABOR w Poznanu, opracowano koncpcę prototypow modl badawcz następuących nowych urządzń systmów hamulcowych: udnolcono zaworu rozrządczo dla pnumatycznych hamulców waonowych, struąco zspołu lokomotywowo hamulca lktropnumatyczno, zspołu mkroprocsorowo strowana układm przcwpoślzowym dla hamulców waonowych, spłnaąco wymaana UIC. Badana z zakrsu ksploatac poazdów szynowych Jdnym z stotnych krunków dzałalnośc naukow Zakładu Poazdów Szynowych są zaadnna szroko poęt ksploatac poazdów szynowych n tylko. Tn krunk dzałalnośc zwązany st z badanam nzawodnoścowym, danostycznym, ocnam bzpczństwa oraz pozomu drań hałasu spalnowych poazdów szynowych. W ramach badań nzawodnoścowych dokonano ocny nzawodnośc poazdów szynowych systmów transportu kolowo [3, 3, 5]. Korzystaąc z wynków badań własnych oraz nnych autorów, opracowano charaktrystyk lczbow funkcyn wybranych zmnnych losowych. Stworzono wlostanow modl nzawodnoścow lokomotyw spalnowych ch systmów ksploatac oraz wyznaczono charaktrystyk różnych frakc czasów ksploatac poazdów szynowych oraz charaktrystyk bzpczństwa systmów poazdów lądowych [, 7, 3, 33, 35]. Badana danostyczn slnków spalnowych poazdów szynowych ralzowan są w rzczywstych warunkach ch ksploatac. W fkc tych badań wyznaczono POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

stany ranczn dopuszczaln paramtrów danostycznych, wyznaczono rlac pomędzy paramtram synału wbroakustyczno a wartoścam luzów lmntów wybranych zspołów slnka spalnowo [51, 53, 58]. Zbadano wyznaczono wpływ procsu uszkodzń zachodzący w slnku spalnowym na zmany paramtrów synału wbroakustyczno oraz przprowadzono analzę możlwośc pronozowana przyszłych stanów tchncznych slnków spalnowych na podstaw zarstrowanych w ksploatac paramtrów danostycznych [5, 56, 59]. Efktm prowadzonych od klku lat badań danostycznych st opracowany oólny modl danostycznonzawodnoścowy slnka spalnowo lokomotywy. Modl tn umożlwa ocnę oólno stanu nzawodnoścowo slnka na pozom łównych o układów oraz zspołów, przy znanym wktorz paramtrów synału danostyczno [55]. Jdnoczśn modl tn moż być wykorzystany do badań symulacynych stanów nzawodnoścowych układów slnka spalnowo. Na podstaw wynków badań opracowano oólną mtodę danozowana w ksploatac slnka spalnowo typu 11SSF na podstaw procsów wbroakustycznych, która st obcn stosowana w Zakładz Taboru w Poznanu. Badana zwązan z pomarm ocną pozomu hałasu wwnątrz spalnowych poazdów szynowych oraz w ch otocznu zapoczątkowano w 1997 roku. Przprowadzono pomary hałasu podczas postou wwnątrz oraz w otocznu spalnowych lktrycznych poazdów szynowych w przdzałach pracy urządzń zanstalowanych w poazdach z szczólnym uwzlędnnm kabny maszynsty. Na podstaw uzyskanych wynków pomarów hałasu dokonano ocny pozomu hałasu panuąco w otocznu oraz wwnątrz poazdu z uwzlędnnm dopuszczalnych pozomów podanych w normach [9, 57]. Jdnoczśn wraz z ralzowanym badanam naukowym dotyczącym danostyk slnków spalnowych poazdów szynowych zbudowano stanowsko laboratoryno-badawcz znaduąc sę w Zakładz Taboru w Poznanu oraz w Poltchnc Poznańsk, któr st wykorzystywan w badanach oraz w procs dydaktycznym. Wl prac pośwęcono zaadnnom kolo w transporc lądowym zaadnnom zwązanych z zarożnam środowska przz kolowy transport szynowy [18, 19, 1, ]. Badana z zakrsu raconalzac optymalzac systmów ksploatac kolowych poazdów szynowych W nurc problmatyk badawcz zwązan z raconalzacą optymalzacą systmów ksploatac kolowych poazdów szynowych dokonano ocny stanu systmów ksploatac lokomotyw spalnowych lktrycznych oraz waonów osobowych towarowych. Dokonano przlądu możlwośc opsu modl systmów obsłuowych z opracam tchnolocznym dmontażu montażu obktów tchncznych. Złożoność systmów kolowych poazdów szynowych sprawa, ż dyną fktywną mtodą ch badań st mtoda modlowana cyfrowo. Opracowano oproramowano szr modl systmów obsłuowych poazdów szynowych, a w tym modl systmów obsłuwana waonów towarowych w waonownach z potokową lną obsłuową pracuących mtodą stanowskową [5, 6, 8, 9]. Stworzono modl systmu ksploatac waonów osobowych. Podęto prac POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 nad problmatyką modlowana zakłócń dzałana systmów obsłuwana użytkowana obktów tchncznych. Opracowano koncpcę optymalzac systmów kolowych poazdów szynowych [31, 3]. Prowadzono takż prac dotycząc trakc spalnow, w tym zwązan z optymalzacą pracy lokomotyw spalnowych w aspkc nrtycznym [16, 17]. Szczólną uwaę zwrócono na pracę maszyn pomocnczych w tych lokomotywach oraz raconalny dobór układu napędowo. Z przprowadzonych analz wynka, ż ralzaca proponowanych rozwązań prowadz do znaczno zmnszna zużyca olu napędowo [, 5]. W clu analzy podstawowo ruchu pocąu opracowano pakt proramów symulacynych, w różnych sposobów prowadzna pocąów, zalżn od przyęto krytrum ocny przazdu [36, 37]. Uwzlędnono strowan mnmalno-czasow (forsown), strowan quas-forsown z rulacą czasu azdy przz obnżn prędkośc dopuszczaln, strowan nrooptymaln, umożlwaąc rulacę czasu przazdu przz wymuszn odcnków azdy wybm. Zaltą opracowanych proramów st przstrzan rzczywstych warunków ruchu. Modl symulacyn moą być wykorzystan do symulac nrooptymalno prowadzna pocąów, oblczana czasów azdy, ocny prawdłowośc rozkładu azdy pod wzlędm możlwośc ralzac z zadanym składm, równomrnośc rozłożna rzrw czasowych, a takż do doboru składu pocąu, do ocny kosztów zakłócń ruchu, szczóln nplanowych zatrzymań, do oblczń trakcynych poazdów napędnych w dowoln faz stnna poazdu, do warantowana przwdywanych do proktowana poazdów lub do ocny właścwośc poazdu przd po wntualn modrnzac [31, 8]. Opracowan modl symulacyn były wykorzystan w Instytuc Poazdów Szynowych TABOR w Poznanu do analzy właścwośc trakcynych lokomotyw duż mocy w faz proktowana wstępno wyboru wrs. Wykorzystano równż w budow lktryczn lokomotywy EP9. Wynk badań wykorzystano na PKP do opracowana nstrukc nrooszczędno prowadzna pocąów dla maszynstów. Innym stotnym problmm w transporc kolowym st właścwy dobór poazdu trakcyno do okrślonych zadań przwozowych. Opracowan modl symulacyn ruchu pocąów pozwalaą na wybór konkrtn lokomotywy do zadań z zboru stnących poazdów albo wybór lokomotywy z zboru poazdów hpottycznych [36, 8]. Do rozwązana takch zaadnń zastosowano symulacę cyfrową azdy pocąów baysowską torę dcyz. 5. Dzałalność dydaktyczna Zakładu Zakład Poazdów Szynowych zatrudna sdmu nauczycl akadmckch w tym dwóch z stopnm doktora habltowano, dno profsora zwyczano dno doktora w ramach umowy o dzło. Ponadto procs dydaktyczny wsprany st przz doktorantów Zakładu. Dzałalność naukowa badawcza pracownków Zakładu st zbżna z tmatyką przdmotów dydaktycznych przz nch prowadzonych w ramach dwóch spcalnośc: transport szynowy oraz poazdy transportu masowo. 13

Zakład Poazdów Szynowych posada trzy laboratora: laboratorum do badań danostycznych wbroakustycznych poazdów szynowych, laboratorum zwązan z budową poazdów szynowych oraz ch urządzń pomocnczych, laboratorum komputrow przznaczon do modlowana cyfrowo badań symulacynych w transporc. Ponadto studnc w ramach zaęć dydaktycznych proramowych oraz dla ralzac prac dyplomowych korzystaą z bardzo dobrz wyposażon bazy laboratoryn badawcz Instytutu Poazdów Szynowych TABOR oraz stanowska danostyczno (wbroakustyczno) znaduąco sę w Zakładz Taboru w Poznanu, któr zostało utworzon wspóln z Zakładm Poazdów Szynowych. Do badań danostycznych zspołów poazdów szynowych studnc maą do dyspozyc następuąc stanowska badawcz: stanowsko do ocny stanu tchnczno łożysk tocznych, stanowsko do ocny stanu tchnczno przkładn zębat, pozwalaąc na zmanę paramtrów pracy przkładn, stanowsko do ocny stanu nwyrównoważna lmntów obrotowych, stanowsko do ocny stanu tchnczno sprężark powtrza lokomotyw, pozwalaąc na symulowan różnych uszkodzń sprężark. Laboratorum naukow badawcz zwązan z wbroakustyką wykorzystywan st do badań danostycznych poazdów szynowych oraz ocny pozomu drań hałasu poazdów szynowych ch otoczna. Wyposażon st w nowoczsną aparaturę pomarowo-badawczą, spłnaącą normy mędzynarodow. Laboratorum zwązan z budową poazdów szynowych oraz urządzń pomocnczych wyposażon st w szr zspołów urządzń poazdów szynowych, na których studnc maą możlwość zapoznana sę z ch budową dzałanm. Możlw st wyznaczan sprawdzan podstawowych ch charaktrystyk. Na uwaę zasłuuą zbudowan stanowska do: badana zaworów rozrządczych zaworów maszynsty, ocny pracy układów hamulcowych, badana matrałów ścrnych stosowanych na klock hamulcow oraz okładzny crn hamulców tarczowych poazdów szynowych. Laboratorum komputrow przznaczon do modlowana cyfrowo badań symulacynych wykorzystywan st do badań systmów procsów transportowych oraz systmów ksploatac środków transportu. Wyposażon st ono w spcalstyczn oproramowan. Wymnon laboratora wykorzystywan są do badań naukowych przz pracownków Zakładu, studntów ralzuących prac dyplomow przścow oraz w ramach ćwczń laboratorynych. 6. Podsumowan W artykul przdstawono w oólnym zarys problmatykę prac naukowych badawczych ralzowanych w Zakładz Poazdów Szynowych Poltchnk Poznańsk. Osąnęca naukow badawcz pracownków Zakładu Poazdów Szynowych są w ścsłym zwązku z ralzowa- 1 nym procsm dydaktycznym zantrsowanam naukowym pracownków. W ostatnm okrs do łównych osąnęć pracownków Zakładu można zalczyć: wykorzystywan wynków badań analz dynamcznych w proktowanu poazdów szynowych w Instytuc Poazdów Szynowych TABOR w Poznanu, opracowan modl symulacynych ruchu pocąów, wykorzystan modl symulacynych w budow lokomotywy lktryczn EP9, opracowan modl systmów procsów transportowych, opracowan wlostanowych modl systmów ksploatac środków transportu, opracowan oproramowan modl systmów obsłuowych poazdów szynowych, opracowan modl oraz charaktrystyk bzpczństwa systmów kolowych poazdów szynowych, opracowan modl analtycznych symulacynych pracy urządzń układów hamulcowych oraz procsów hamowana pocąów, opracowan wykonan prototypu struąco zspołu lokomotywowo hamulca lktropnumatyczno (wrsa mkroprocsorowa analoowa) do badań stanowskowych, opracowan koncpc mkroprocsorowo układu przcwpoślzowo dla waonów osobowych, opracowan wbroakustyczn mtody danozowana slnków spalnowych lokomotyw stosowan w Zakładz Taboru w Poznanu, ocnę pozomu drań hałasu lokomotyw spalnowych lktrycznych oraz pozomu hałasu w ch otocznu podczas azdy pocąów, ocnę zanczyszczna środowska przz kolowy transport szynowy. Artykuł opracowano przy współudzal pracownków Zakładu Poazdów Szynowych. Ltratura [1] Barczak A., Gąsowsk W., Wrażlwość paramtryczna częstośc drań własnych modl zawszń poazdów szynowych. Matrały X Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, Wrocław 199. [] Barczak A., Macrz tłumna modalno w modlowanu układów nośnych poazdów szynowych. Poazdy Szynow, nr 3, 1999. [3] Barczak A., Wpływ tłumna wwnętrzno konstrukc nośn na charaktrystyk dynamczn układu z punktowym tłumkm wskotycznym. Zszyty Naukow Poltchnk Poznańsk. Maszyny Robocz Transport. 3, nr 56. [] Barczak A., Zastosowan modalnych krytrów strowalnośc obsrwowalnośc w tworznu modlu dynamk poazdu. Poazdy Szynow, nr /3. [5] Barczak A., Zastosowan mar obsrwowalnośc układu do ocny wyboru wktora wlkośc mrzonych w modlu poazdu. Zszyty Naukow Poltchnk Poznańsk, Maszyny Robocz Transport,, nr 57. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

[6] Gąsowsk W., Zarys badań arodynamcznych poazdów szynowych. Przląd Mchanczny, 199, nr 19, 3, s. 1 19 [7] Gąsowsk W., Marcnak Z., Konstrukc oraz modl wózków układów zawszń waonów lokomotyw przznaczonych do azdy z dużym prędkoścam. Wyd. Poltchnk Poznańsk, Poznań 1993, s. 137. [8] Gąsowsk W., Znaczn badań arodynamcznych poazdów szynowych. Przląd Kolowy, 199, nr 1, s. 7 1 [9] Gąsowsk W., Marcnak Z., Sobaś J., Zawszna aktywn poazdów szynowych. Problmy Kolnctwa, 199, nr 117. [1] Gąsowsk W., Osobnnost arodnamcskch rsctov vysokoskorostnych pozdov. Doklad na zasdan Akadm Transporta Rosssko Fdrac, St. Ptrsbur 1996. [11] Gąsowsk W., Oblczan arodynamcznych oporów ruchu pocąów pasażrskch. Tchnka Transportu Szynowo, 1997, nr 7 8. [1] Gąsowsk W., Arodynamka pocąu. Wyd. ITE, Radom 1998, s. 19. [13] Gąsowsk W., Dzałalność Zakładu Poazdów Szynowych. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy,, nr 5, s.51 68. [1] Gąsowsk W., Pchowak T., Matmatyczny ops zawsk zachodzących w układz pnumatycznym hamulca pocąu. Poazdy Szynow. nr 1,, s. 1 1. [15] Gronowcz J., Enrochłonność transportu kolowo trakca spalnowa. WKŁ, Warszawa 199 [16] Gronowcz J., Kasprzak B., Tomaszwsk F., Estymaty pracy slnka spalnowo lokomotyw w warunkach bu ałowo. Wyd. Poltchnk Poznańsk, Poznań 199. [17] Gronowcz J., Raconalzaca pracy urządzń pomocnczych lokomotyw spalnowych. Matrały IX Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, rudzń 199. [18] Gronowcz J., Ekoloa a dro kolow. ZNPP, Budownctwo Lądow, 1995, nr 1. [19] Gronowcz J., Ochrona środowska w transporc lądowym. Wyd. Poltchnk Szczcńsk, Szczcn 1996. [] Gronowcz W., Oszczędność nr w transporc kombnowanym. Matrały III Mędzynarodowo Sympozum Ukrańskch Inżynrów Mchanków, Lwów 1997. [1] Gronowcz J., Ochrona środowska w transporc szynowym nzbędn krunk dzałań. Mat. XIII Konf. Naukow Poazdy Szynow 98, Zszyty Naukow Poltchnk Śląsk w Glwcach, 1998, nr 3. [] Gronowcz J., Ochrona środowska w transporc lądowym. Wydawnctwo Zakład Polraf Instytutu Tchnolo Eksploatac, Radom 3. [3] Kadzńsk A., Badana nzawodnośc poazdów szynowych w śwtl problmatyk z wybranych konfrnc. Zszyty Naukow Poltchnk Śląsk, Transport, 1998, z. 3, s. 13 113. [] Kadzńsk A., Koncpc planowana optymalzac ksploatac poazdów z uwzlędnnm ch nzawodnośc na przykładz poazdów szynowych. Czasopsmo Tchnczn, Mchanka,Z. -M/1991, Wyd. Poltchnk Krakowsk, s. 18 1. [5] Kadzńsk A., Modl systmów obsłuwana waonów towarowych w waonownach. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 1993, nr 36, s. 79 95. [6] Kadzńsk A., Wlostanow modl lokomotyw spalnowych ch systmów ksploatac. Matrały X Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, Wrocław 199, s. 89 15. [7] Kadzńsk A., Wprowadzn do zaadnń bzpczństwa systmów kolowych poazdów szynowych. Matrały XII Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, Poznań-Rydzyna 1996, s. 13 138. [8] Kadzńsk A., Wykorzystan koncpc sc waluacynych w modlowanu systmów obsłuowych obktów tchncznych. Zaadnna Eksploatac Maszyn, kwartalnk PAN, 1991, z., s. 59 5. [9] Kadzńsk A., Kasprzak B., Optymalzaca lmntarnych systmów obsłuowych obktów tchncznych mtodą Powlla. Zaadnna Eksploatac Maszyn, kwartalnk PAN, 1993, z., s. 517 53 [3] Kadzńsk A., Mrzwsk E., Iloścowa analza stanów bzpczństwa systmu człowk tchnka kolowa środowsko. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 1997, nr 7, s. 5 6. [31] Kadzńsk A., Woźnak A., Modlowan symulaca procsów obsłu w skwncynych systmach obsłuowych zakłócanych dodatkowym fazam obsłu. Matrały I Konfrnc Naukow KONBN 99, Zakopan Kośclsko 1999, s. 97 1. [3] Kadzńsk A., Tomaszwsk F., Badan wpływu fazy danozowana spalnowych slnków trakcynych na charaktrystyk fktywnoścow systmów ksploatac lokomotyw. Matrały X Konfrnc Naukow Danostyka Maszyn Roboczych Poazdów, Bydoszcz Borówno 1999, cz. 1, s. 67 75. [33] Kadzńsk A., Gll A., Mtoda badana ryzyka utraty zdrowa u ludz w wynku zdrzń samochodów. Problmy Eksploatac., nr 1, s. 11 131. [3] Kadzńsk A., O modlach badanach symulacynych systmów kolowych poazdów szynowych w aspkc ch nzawodnośc. Nzawodność systmów, XXX Zmowa Szkoła Nzawodnośc, Szczyrk / Skca Podstaw Eksploatac Komttu Budowy Maszyn PAN,, s. 158 17 [35] Kadzńsk A., Klasa szścostanowych nzawodnoścowych markowskch modl poazdów szynowych. Poazdy Szynow / Instytut Poazdów Szynowych "TABOR" w Poznanu. 3, nr 1. [36] Kwaśnkowsk J., Modlowan symulaca komputrowa procsu ruchu pocąu. Wyd. Poltchnk Poznańsk,Poznań 199. [37] Kwaśnkowsk J., Voss G., Sanftlbn D., Smulaton of nry savn hh spd tran opraton. Modlln and Smulaton 1995. Proc. 1995 Europan Smulaton Multconf., Prau 1995, s. 37 373. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 15

[38] Kwaśnkowsk J., Waryodność danych do symulac przazdu pocąu. Matrały X Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, Wrocław 199, t., s. 15 16 [39] Nowck J., Pchowak T., Smulaton Computatons of Pnumatc Brakn Systm of Ralway vhcls. Archvs of Transport, Polsh Acadmy of Scncs, 199, Vo1., s. 99 115. [] Nowck J., Pchowak T., Wykorzystan symulacynych mtod oblczń procsu hamowana pocąu przy proktowanu automatyczno hamulca lktropnumatyczno. Matrały VIII Konfrnc Poazdy Szynow, Warszawa 199, s. 5 1,. [1] Nowck J., Badana matrałów crnych dla hamulca tarczowo poazdów szynowych. Zaadnna Eksploatac Maszyn, kwartalnk PAN, 199 z. 3, s. 8 83, s.7 6. [] Nowck J., Pchowak T., Modlowan pracy pnumatyczno układu hamulca pocąu podczas hamowana. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 199, nr 37, s. 99 117. [3] Nowck J., Analtyczn możlwośc ocny skutcznośc hamowana pocąów. Matrały IV Mędzynarodow Konfrnc, Wlno 1996. [] Nowck J., Wpływ wybranych paramtrów hamulca pocąu na skutczność hamowana. Matrały XII Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, Poznań Rydzyna 1996. [5] Kaprzak B., Kwaśnkowsk J., Wpływ zmnaących sę warunków wykonana zadana przwozowo na zużyc nr przz poazd trakcyny. Matrały IX Kraow Konfrnc Poazdy Szynow, Kraków 199, s. 1 7. [6] Kaprzak B., Dobór mocy lokomotywy lktryczn do ruchu pasażrsko. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 199, nr 1, s. 187 5. [7] Kasprzak B., Optymaln paramtry lokomotywy lktryczn do prowadzna pocąów pasażrskch. Matrały X Konfrnc Naukow Poazdy Szynow, t., s. 115 13, Wrocław 199. [8] Kasprzak B., Dobór mocy lokomotywy lktryczn do ruchu towarowo. Z.N.PP., sra Maszyny Robocz Poazdy, nr 3/1995, s.39 6. [9] Kasprzak B., Tomaszwsk F., Wpływ zmnszna prędkośc obrotow bu ałowo na pozom drań hałasu slnka 1D, ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 199, nr 35, s.11 119. [5] Kasprzak B., Tomaszwsk F., Badana nzawodnośc kolowych slnków spalnowych. ZNPP, Maszyny Robocz Poazdy, 199, nr 35, s. 87 99. [51] Kasprzak B., Tomaszwsk F., Badan zwązków pomędzy luzam lmntów slnka a pozomam w pasmach wdm synałów WA. X Konfrnca Naukowa Poazdy Szynow Wrocław 1 16 wrzśna 199, s. 1 133. [5] Kasprzak B., Hstora Zakładu Poazdów Szynowych. Maszynops npublkowany,. [53] Tomaszwsk F., Cmpl C., An Attmpt to Danos a Locomotv Combuston Enn by Utlzn Vbroacoustc Procsss. Archvs of Transport, 1991, Vol. 3, nr 1, s. 373 87. [5] Tomaszwsk F., Badan zwązków pomędzy luzam lmntów slnka a wybranym stymatam synału WA. Konfrnca Naukowa nt.: Danostyka Maszyn Roboczych Poazdów 9. Bydoszcz 5 8.9.9, s. 337 33. [55] Tomaszwsk F., Wyznaczan stanów nzawodnoścowych slnka spalnowo przy znanym wktorz synału danostyczno. I Konrs Danostyk Tchnczn KDT 96, Gdańsk 17 wrzśna 1996, s. 95 3 [56] Tomaszwsk F., Możlwośc pronozowana stanu tchnczno slnka spalnowo lokomotywy. XII Konfrnca Naukowa Poazdy Szynow 96, Rydzyna 1 paźdzrnka 1996, s. 87 9. [57] Tomaszwsk F., Wybran zaadnna ocny pozomu hałasu spalnowych poazdów szynowych. Mędzynarodowa Konfrnca nt.: Jakość, Bzpczństwo Ekoloa w Poazdach, Kraków, 9 311.1999, s. 7 56. [58] Tomaszwsk F., Szacowan wartośc ranczn dranowo symptomu danostyczno. XV Konfrnca Naukowo-Tchnczna Poazdy Szynow nt.: Now wyzwana tchnolo dla lostyk. Szklarska Poręba 7 wrzśna. Prac Naukow Instytutu Konstrukc Eksploatac Maszyn Poltchnk Wrocławsk, Sra Konfrnc nr 6. Tom II, str. 315 3. [59] Czchyra B., Szymańsk G., Tomaszwsk F., Ocna luzu zaworów slnka spalnowo w oparcu o paramtry drań założna mtodyczn. Slnk Spalnow, Nr 1/ (118), str. 51 59. 16 POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

mr nż. Bodan Walórsk Członk Zarządu PKP S.A. Szans zarożna dla Grupy PKP wynkaąc z ntrac uropsk lbralzac uropsko rynku kolowo 1. Wstęp Funkconowan transportu kolowo w Polsc w ostatnch latach dtrmnowan było wloma czynnkam. Jdnym z naważnszych były przobrażna w ospodarc, któr polały na przbudow stosunków własnoścowych prawno-nstytuconalnych oraz wdrażanu mchanzmów rulacynych, opartych na zasadach ospodark rynkow. Procsom tym towarzyszyło obnżan sę pozomu nrochłonnośc transportochłonnośc ospodark, śrdno o 5% roczn. Koln czynnk wpływaąc na kształtowan wzrunku polskch kol to nrozwązany problm nrównych warunków konkurnc w układz mędzyałęzowym, wynkaący z nuwzlędnana kosztów zwnętrznych nrowanych przz transport droowy. Powodu to, ż usłu przwozow kol są droższ nkonkurncyn w stosunku do transportu droowo. Nrozstrzynęty ostatczn pozosta równż problm obowązku służby publczn zodn z zasadą zamawaący płac, wynkaący z braku komplksowych rozwązań systmu oranzac, fnansowana śwadczna ronalnych przwozów kolowych. N mn ważnym czynnkm, obok wyż wymnonych, warunkuącym rwtalzacę transportu kolowo w Polsc st sprawn przprowadzn proramu rstrukturyzac dostosowana kol, w szczólnośc Grupy PKP, do warunków lbralzuąco sę uropsko rynku kolowo w ramach ntrac z Uną Europską. Uwzlędnaąc kra Un Europsk, w tym now państwa członkowsk, wlkość ralzowanych przwozów plasu polsk kol na drum mscu w przwozach ładunków sódmym mscu w przwozach pasażrów w Europ. Tym ważnsz zatm sta sę utrzyman t pozyc mędzy nnym poprzz dostosowan podmotów Grupy PKP do standardów rozwązań przyętych ako dnolt dla kol w kraach Un Europsk.. Poltyka Un Europsk w zakrs transportu kolowo Borąc pod uwaę, ż sktor transportu kolowo w Europ przżywał kryzys, co wyrażało sę mędzy nnym w zmnszaącym sę udzal kol w przwozach, w szczólnośc przwozach towarowych, koncznym było stworzn warunków dla poprawy rozwou usłu transportu kolowo. Strata rwtalzac kol Wspólnoty została zdfnowana w Bał Ksędz uropsk poltyk transportow do 1 r., która obmu krunk dzałań w wymarz cało systmu transportowo, w tym transportu kolowo ako ntraln o częśc. Prorytt t strat stanow otwarc rynków, n tylko dla mędzynarodowych przwozów towarów, ak zdcydowano w Dyrktyw o rozwou kol Wspólnoty z 1 r., al takż dla kabotażu na rynkach kraowych. POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 Otwran rynków kraów Un Europsk wąż sę równż z koncznoścą zapwnna harmonzac na polu bzpczństwa ntropracynośc. Intropracyność ma podstawow znaczn dla rozwana konkurncyn altrnatywy wobc transportu droowo. Dotychczasow dośwadczna wskazuą, ż muszą zostać podęt dzałana w clu zapwnna płnsz ntrac ałęz ofruących znaczny potncał zdolnośc przwozow, ako onwa w fktywn zarządzanym łańcuchu transportowym, któr łączą wszystk poszczóln usłu. Proryttm st węc udnolcn normalzaca tchnczna oraz ntropracyność mędzy stnącym systmam transportowym. Uwzlędnaąc zatłoczn łównych artr będąc to skutkm zanczyszczn środowska, zasadncz znaczn dla Un Europsk ma zakończn proktów transuropskch, co do których podęto uż dcyz. Komsa Europska proponu skoncntrowan sę Wspólnoty na usunęcu wąskch ardł na sc kolow, zakończnu tras wskazanych ako proryttow w wchłonęcu potoków ruchu nrowanych przz rozszrzn Un, zwłaszcza w ronach przyrancznych oraz poprawn dostępu do oddalonych obszarów. Ponadto Komsa Europska st za skutcznym pobranm opłat za usłu transportow. Wynka to z faktu, ż n zawsz n wszędz poszczóln ałęz transportu płacą za koszty, któr nruą oraz ż występuą oromn różnc w tym wzlędz w poszczólnych Państwach Członkowskch UE ałęzach transportu. Prowadz to do nmożnośc funkconowana rynku wwnętrzno wypacza konkurncę w ramach systmu transportowo. W wynku to n ma faktyczn zachęty do korzystana z naczystsz ałęz transportu lub namn zatłoczonych sc. Instrumntm ralzac clów stratcznych Wspólnoty w zakrs transportu kolowo są Dyrktywy Parlamntu Europsko. Prwszy pakt kolowy z swym cztrma Dyrktywam wprowadzony w 1 r. okrślł warunk rozwou kol Wspólnoty, lcnconowana przdsęborstw kolowych, alokac zdolnośc przpustow nfrastruktury kolow ak równż opracowywana standardów ntropracynośc dla systmu kol konwnconalnych w Europ. W kwtnu roku przyęto kolny, dru pakt kolowy, któro clm st kontynuaca rwtalzac kol poprzz stworzn tzw. zntrowan uropsk przstrzn kolow. W ramach druo paktu Komsa Europska zaproponowała pęć dokumntów, wspraących krunk wytyczon w Bał Ksędz t. wzmocnn bzpczństwa, ntropracyność oraz płn otwarc rynku kolowych przwozów towarowych. Dla nadana mpulsu tym procsom Komsa zaproponowała równż utworzn 17

Europsk Anc Kolow odpowdzaln za nadzorowan prac tchncznych zwązanych z bzpczństwm ntropracynoścą. Wśc w życ prwszo paktu kolowo oraz plany zwązan z akcsą Polsk do Un Europsk, a co za tym dz włączna polskch kol w uropsk kolowy systm transportowy spowodowały, ż w proram rstrukturyzac Grupy PKP uwzlędnono podęc szru dzałań maących na clu dostosowan sę do standardów rozwązań przyętych dla kol w kraach Un Europsk. Maąc na uwadz wyż wymnon tndnc stotn stało sę systmatyczn dostosowywan polsko systmu kolowo do wymaań postawonych przz uropsk kolowy systm transportowy. Wymaa to podęca szru dzałań zmrzaących z dn strony do dostosowana sę do standardów rozwązań przyętych dla kol w kraach Un Europsk, z dru zaś do wdrożna konkrtno proramu rstrukturyzac transportu kolowo, w tym rstrukturyzac podmotów Grupy PKP w clu dostosowana ch do wymaań ospodark rynkow. 3. Dostosowywan Grupy PKP do uropsko rynku kolowo szans zarożna Obcna pozyca Grupy PKP na polskm rynku transportowym kształtowana st zarówno przz otoczn konkurncyn przz dzałana samych podmotów Grupy. Czynnkm, który w nablższych latach będz odrywał olbrzymą rolę w sposob ch funkconowana oraz możlwoścach dalszo rozwou st przystąpn Polsk do Un Europsk. Procsy dostosowawcz spółk Grupy PKP dotyczyc będą trzch obszarów : lbralzac dostępu do polsk sc TEN-R (Europska Sć Kolowa), ntropracynośc uropsko systmu kolowo, usłu pasażrskch o charaktrz publcznym. Polska sć TEN-R obmu swom zasęm około 5 km stanow naważnszy framnt polsk nfrastruktury kolow. Z wykorzystanm t sc ralzu sę około 6% całośc przwozów w Polsc. Lbralzaca dostępu do polsk sc TEN-R posada podwóny kontkst, bowm z dn strony dotyczy podmotów sfry opratorsk z dru zaś sfry zarządzana nfrastrukturą. Z punktu wdzna zarządcy nfrastruktury mn stotn sta sę ak oprator z n korzysta, płacąc stosown opłaty za dostęp. Natomast w przypadku przwoźnków Grupy PKP st to zasadnczy problm zwązany z utrzymanm udzału w rynku transportowym. Istn węc potrzba uzyskana pwno kompromsu mędzy wymnonym sfram pozwalaąco z dn strony na włączan polsk sc TEN-R w panuropsk systm transportowy, z dru zaś umożlwn przyotowana przwoźnków Grupy PKP do otwart konkurnc wwnątrz ałęzow. Takm kompromsm st wynocowany z Uną Europską okrs przścowy. W ramach nocac Polska zaakcptowała warunk przdstawon w Wspólnym Stanowsku zobowązała sę do ch przstrzana od 1 maa r. do końca 6r. Zodn z warunkam okrsu przścowo co namn % roczn całkowt przpustowośc sc TEN-R na trytorum Polsk zostan zastrzżo- 18 n dla lcnconowanych przdsęborstw kolowych nnych nż utworzon przz PKP S.A. (w tym dla urupowań mędzynarodowych przwoźnków wykonuących przwozy kombnowan). Polsk Kol, a w szczólnośc PKP CARGO S.A. współpracować będą z lcnconowanym przwoźnkam kolowym na ndyskrymnacynych zasadach w clu śwadczna mędzynarodowych przwozów towarowych w ksporc, mporc tranzyc przz trytorum Polsk. Z dnm 1 styczna 7r. nastąp płn otwarc dostępu do polsk TEN-R. Przprowadzon analzy udowodnły, ż częścowa ochrona polsko rynku kolowo w okrs przścowym do końca 6r., połączona z procsm dostosowana do warunków rynkowych PKP Caro S.A., st dynym warantm umożlwaącym pomyśln przprowadzn rstrukturyzac zman własnoścowych bz utraty znaczn częśc rynku przychodów przz nawększo polsko przwoźnka kolowo, dzałaąco w sktorz przwozów towarowych. Dru pakt kolowy, stanowący nowlzacę Dyrktywy o rozwou kol Wspólnoty, wprowadza now cl wykraczaąc znaczn bardz poza t, któr zostały ustanowon na podstaw obowązuąc Dyrktywy któr były punktm odnsna dla analz okrsu przścowo. W ramach obcn nowlzac ustanawa sę otwarc cał sc dla przwozów mędzynarodowych na 1 styczna 6r., natomast lbralzowan kraowych przwozów towarowych (włączaąc kabotaż) na 1 styczna 7r. Przyspszn lbralzac dostępu do nfrastruktury, mmo, ż n narusza ono wynocowano przz Polskę okrsu przścowo, moż skutkować podęcm przz stronę polską rnocac zmrzaących do wydłużna to okrsu. Jdnym z clów poltyk Un Europsk w zakrs transportu kolowo st utworzn dnolto uropsko systmu kolowo, w którym zarządcy ntropracyn nfrastruktury kolow udostępnać będą droę kolową konkuruącym z sobą przwoźnkom oranzuącym przwozy osób towarów przy wykorzystanu ntropracyno taboru. Intropracyność zakłada dostosowan ln kolowych systmu transuropsko do wspólnych standardów tak, aby zapwnć bzpczństwo fktywność przwozów w ramach cał Un Europsk. Oczkwany wzrost przwozów w ramach powększon Un Europsk, stwarza możlwośc zwększna ruchu na polsk sc transportu kolowo pod warunkm, ż Polska będz w stan spłnć wymo ntropracynośc. Polscy przwoźncy uzyskaą prawo wykonywana przwozów na trn nnych państw Un Europsk. Stworzy to m możlwośc zwększna przwozów, pod warunkm dnak, ż będą konkurncyn wobc nnych przwoźnków uropskch. Z dn strony włączn Polsk do uropsko systmu transportu kolowo stwarza duż szans, dnak brak możlwośc płno wdrożna zapsów dyrktyw dotyczących ntropracynośc moż mć natywn skutk dla polsko transportu kolowo. Tchnczn Spcyfkac Intropracynośc (TSI) dotycząc transuropsk sc konwnconaln (Trans-Europan Ntwork (TEN)) wymaaą modrnzac nfrastruktury unowoczśnna taboru. W przypadku nwdrożna TSI, uzyskan korzyśc zwązanych z ntracą uropskch ln kolowych POJAZDY SZYNOWE NR 1/5

moż być unmożlwon. Nzapwnn ntropracynośc wybranych ln kolowych moż spowodować wylmnowan ln PKP PLK S.A. z transuropsk sc kolow (TEN). Moż równż wpłynąc na zamrożn środków unnych na modrnzacę polsk sc kolow, śl planowan prac modrnzacyn n będą zodn z wymaanam TSI. Bardzo stotną kwstą, która moż wylmnować opratorów Grupy PKP z rynku uropsko st ndostosowan nowo lub modrnzowano taboru do wymoów ntropracynośc. Obcn zakończono prac nad przyotowanm TSI tzw. prwszo proryttu, t. spcyfkac, których zatwrdzn przwdzano na połowę paźdzrnka roku. Spcyfkac prwszo proryttu obmuą kwst zwązan z taborm w zakrs waonów towarowych, strowanm ruchm, aplkacam tlmatycznym dla przwozów towarowych, ruchm z uwlędnnm wymaań dla prsonlu oraz hałasm od taboru nfrastruktury. W przypadku taboru zdcydowano, ż w prwsz kolnośc opracowan zostaną spcyfkac dla waonów towarowych. Przy podmowanu t dcyz uwzlędnono klka przsłank t. - waony towarow stanową nawększy wolumn waonowy w Europ (ponad 6 tysęcy sztuk); - waony towarow wykazuą nawększy stopń standaryzac (wększość kwst tchncznych urulowana st w kartach UIC, któr stanowły bazę w opracowywanych Tchncznych Spcyfkachach Intropracynośc); - nawększy spadk przwozów w Un Europsk dotyczy przwozów towarowych, stąd zamar ak naszybszo wdrożna zasad ntropracynośc w tym smnc rynku. Jśl chodz o konskwnc wynkaąc z spcyfkac TSI w zakrs waonów towarowych to analzy prowadzon dla kraów UE-15 wykazały, ż różnc pomędzy obcnym wymaanach w kart UIC (RIV) dla waonów towarowych a wymaanam w spcyfkac TSI n są na tyl duż, aby powodować wzrost kosztu waonu węc nż o klka procnt (przy śrdn cn na rynku UE 75 tys. EUR). Spcyfkac wprowadzaą dnakż zasadncz, now wymaana, z których naważnsz to: - konczność wdrożna procsu crtyfkac podzspołów przz producnta przd wprowadznm na rynk (uzyskana dopuszczna strony kraowo UTK), przy zastosowanu mtody modułów ocny w dyrktyw UE; dotyczy to w szczólnośc zstawów kołowych w oblatoryn przywołan w TSI normy EN 136: 3; - konczność przyotowana przz producnta dokumntac tchnczn oraz dokumntac utrzymana w dnoltych standardów opsanych w TSI; - konczność spłnna szczółowych wymaań przz zakłady wykonuąc naprawy usłu w zakrs utrzymana taboru (doclowo ch obowązkowa crtyfkaca po wczśnszym uzyskanu ISO 91). Ponadto spcyfkaca TSI dla waonów towarowych porządku wl zaadnń uzupłna luk w zaadnnach n uętych dotychczas w kartach UIC. Now waony towarow będą węc musały być: - wyposażon w systmy rylowana drzw, - ch konstrukca pownna umożlwać bzproblmow wykrywan zarzanych os przz urządzna przytorow, - systmy hamulcow pownny mć osą hamowana zodn z opsm dla ETCS/ERTMS Europsko Systmu Strowana Pocąm, - waony kursuąc do północn Europy będą musały spłnać surow wymaana klmatyczn w zakrs dopuszczaln tmpratury do C. Natomast n został rozwązany szcz na tym tap problm spcyfkac dla dnolto systmu automatyczn dntyfkac śldzna waonów. Wymo dotyczac ntropracynośc nowo modrnzowano taboru nalży rozpatrywać równż w kontkśc dwóch nnych TSI tzn. spcyfkac dotyczac hałasu oraz systmów zabzpczna ruchu, któr dotyczą n tylko taboru waonów towarowych. Dla wszystkch rodzaów poazdów zostały przyotowan normy w zakrs maksymalno mtowano przz n hałasu. W wlu przypadkach będz to wymaało przy produkc nowych poazdów lub ch modrnzac zastosowana nowych tchnolo dla spłnna tych wymaań. Ponadto poazdy trakcyn now modrnzowan pownny spłnać wymaana w zakrs wyposażna w urządzna pokładow TCS/ERTMS. Nzalżn od powyższo zostan opracowana w ramach tzw. TSI druo proryttu spcyfkaca w zakrs oranczna ms zanczyszczń z slnków spalnowych lokomotyw zspołów pasażrskch. Nalży podkrślć, ż n wszystk z zapsów spcyfkac TSI, wymaaących zman na kol w Polsc, nalży postrzać ako potncaln zarożna ntrsów Grupy PKP. Ralzaca nktórych proktowanych wymaań przyczyn sę bowm do usprawnna dzałalnośc zwększna konkurncynośc spółk Grupy PKP oraz podnsna bzpczństwa przwozów. Urulowana prawn zawart w spcyfkacach TSI maą takż pozytywn skutk dla polsko przmysłu kol, dyż porządkuą udnolcaą przpsy na obszarz cał UE, co ułatw naszym poazdom kursowan po cał sc bz koncznośc uzyskwana ndywdualnych dopuszczń w różnych kraach. Dzęk tym urulowanom przmysł uzyska lpsz warunk ksportu wyrobów w dnoltych unnych wymaań o l wczśn spłn krytra crtyfkac zapozna sę z nowym ralam rynku. Standaryzaca tchnczna na pozom cał Un w dłuższ prspktyw obnży cny taboru urządzń dla nfrastruktury z powodu wydłużna sr produkcynych lmnac kosztownych lokalnych wymaań. Istotnym st równż, ż po raz prwszy wypracowano, m.n. z udzałm przdstawcl Grupy PKP, standardy tchnczn w zakrs ntropracyno taboru 135 mm/15 mm, któr uzyskaą moc prawną, co wpłyn nwątplw na rozwó to smntu rynku. W oparcu o wstępn szacunk, koszty zwązan z wypłnnm wymoów Un Europsk w zakrs ntropracynośc ocna sę na przszło 11 mld złotych. Znaczna część tych kosztów będz ponsona w ramach proramów Funduszu Spónośc, dno z źródł fnansowana proramów nwstycynych, z których Polska będz korzystać ako członk Un Europsk. Jdnakż POJAZDY SZYNOWE NR 1/5 19

krytyczn znaczn mć będz zapwnn środków budżtowych w tak wysokośc, w ak st to nzbędn dla wykorzystana funduszy Un Europsk clm zapwnna ntropracynośc polsko transportu kolowo. Nstty udzał wydatków Państwa na transport kolowy w budżc cąl sę zmnsza. W roku 3 r. dotac nwstycyn wynosły 198 mln PLN, co stanowło,1% wydatków z budżtu. Pozom tn st dnym z nanższych w porównanu do kraów Un Europsk przd rozszrznm. Jdnym z ważnszych czynnków okrślanym w Europ ako dtrmnuący rwtalzacę transportu kolowo st służba publczna domna państwa zwązana z wdrażanm systmu kolowych usłu o charaktrz publcznym (dotyczy przwozów ronalnych mędzywowódzkch ) wdłu zasady zamawaący płac. Z chwlą wśca Polsk do Un Europsk każda podęta przz właścw władz szczbla cntralno lub ronalno dcyza o utrzymanu obowązków służby publczn nakłada w konskwnc zobowązan wypłaty rkompnsaty wyrównuąc obcążna fnansow podmotom Grupy PKP ralzuącym t przwozy. W przypadku spółk PKP Przwozy Ronaln szacowana roczna wlkość rkompnsat wynos około 1 mld PLN. Problm służby publczn st nzmrn stotny, dyż dotyczy aspktów społcznych, zwązanych z zapwnnm sprawnych połączń transportm kolowym z cntram mskm obszarów pryfrynych dla tworzna warunków ralzac ch asprac cywlzacynych. W opn Wspólnoty Kol Europskch (CER) Parlamntu Europsko usłua zamawana przz władz cntraln ronaln n moż mć z óry założono nższo standardu oranczać sę do natańszo mnmum - usłu socaln. Nzmrn stotny st równż aspkt rstrukturyzac pasażrskch podmotów opratorskch Grupy PKP ralzuących t usłu oraz obcno modlu funkconowana Grupy PKP. W przyętym przz Radę Mnstrów Proram rstrukturyzac oraz prywatyzac spółk Grupy PKP do 6 r. zawarto koncpcę ronalzac oranzac przwozów wykonywanych w ramach służby publczn. Ustawowym oranzatorm tych przwozów są samorządy wowódzk, któr na mocy ustawy o dochodach dnostk samorządu trytoralno poprzz udzał w przychodach z podatku CIT PIT zapwnć maą ch dofnansowan. Spółka PKP Przwozy Ronaln zawarła umowy na dofnansowan z wszystkm samorządam wowódzkm, dnak na zróżncowany okrs. Ralzaca to dofnansowana na planowanym pozom n spłna założń rformy, która poprzz zapwnn właścwo pozomu dopłat mała zmnszyć zakrs oranczana lczby pocąów. N ma środków na dopłaty do dalkobżnych połączń kolowych. Część z nch, samofnansuąca sę, wykonywana będz w spółc PKP Intrcty. Tak rowzwązan sprzyać będz oranzac dalkobżnych przwozów pasażrskch wyklucznu konkurnc wwnątrz Grupy PKP. Pozostał przwozy dalkobżn poddan będą analz pod kątm optymalzac możlwośc poprawy ch opłacalnośc. Obcn obok procsu wykonywana przz samorządy wowódzk funkc oranzowana dofnansowana przwozów ronalnych, trwa procs przęca funkc zarządzana tym przwozam, m.n. poprzz udzał kaptałowy samorządu w spółkach clowych. W t spraw klka samorządów wowódzkch podpsało lsty ntncyn z PKP S.A. spółką PKP Przwozy Ronaln. Dotychczasowy stan prac wskazu, ż n st możlw uzyskan konsnsusu wśród samorządów, prowadząco do wprowadzna dnolto modlu przwozów pasażrskch. Samorządy moą bowm ako oranzator przwozów ronalnych nzalżn wybrac różn waranty rozwązana, w zalżnośc od własnych proryttów poltyk transportow. W t sytuac będą rozpatrzon rozwązana przścow. PKP Przwozy Ronaln tworzyć moą z samorządam wowódzkm spółk nskokaptałow zarządzaąc dofnansowuąc kolow przwozy ronaln na trn dano wowództwa z wększoścą łosów samorządowych - co umożlw podpsywan umów wloltnch, poza ustawą o zamównach publcznych. Możlw byłoby równż zastosowan nnych, altrnatywnych rozwązań, polaących na rozrancznu funkc oranzowana od wykonywana przwozów ronalnych. W okrs przścowym nzbędn st kontynuowan przz PKP Przwozy Ronaln wwnętrzn rstrukturyzac fnansow oranzacyn, w clu uzyskana optymalm platformy do dalszo przkształcna w spółk doclow, zapwnaąc bzpczństwo oprowana w ronalnym ruchu pasażrskm. Kluczowym problmm st pozyskan środków na oddłużn spółk (dfcyt na konc moż przkroczyć mld PLN) oraz wprowadzn now, zrdukowan struktury oranzacyn, uwzlędnaąc rony cążna układy komunkacyn. W procs tym nastąp raconalzaca zaplcza tchnczno użytkowanych nruchomośc oraz zmana pozomu struktury obsłu admnstracyn wykonywanych przwozów. To łówny obszar zman w ronalzac przwozów pasażrskch. Dalsz kontynuowan obcn sytuac, unmożlwa Grup PKP fktywn zakończn proramu rstrukturyzac opóźna procs dalszych przkształcń. Duż trudnośc fnansow spółk Przwozy Ronaln natywn wpływaą na kondycę fnansową takch spółk ak PKP PLK S.A., PKP Caro S.A., PKP Enrtyka Sp. z o. o. Z chwlą wstąpna Polsk do Un Europsk spółk pownny wykonywać przwozy na podstaw kontraktów służby publczn, któr stanowć będą łówną zachętę do tworzna fktywno bznsu w tym smnc rynku transportowo. Zamawaący pownn zapwnć warunk ralzac tych przwozów (w tym fnansow), co st stotn zarówno z punktu wdzna klnta ak równż warunków rynkowych. Nalży podkrślć, ż zapwnn rozwązań systmowych spónych z rozwązanam unnym wymaa uchwalna w Polsc Ustawy o transporc publcznym zodn z przyotowywanym Rozporządznm Parlamntu Europsko Rady Europy w spraw zlcana usłu transportowych zawrana umów na prowadzn publcznych przwozów pasażrskch transportm kolowym, droowym wodnym śródlądowym w Państwach Członkowskch Un Europsk. Prwszym krokm w krunku komplksowo rozwązana w zakrs systmu oranzac, fnansowana POJAZDY SZYNOWE NR 1/5