Journal of Agrbusness and Rural Development www.jard.edu.pl tłumaczene SYTUACJA FINANSOWA POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH W 2006 ROKU Z UWZGLĘDNIENIEM ZASPOKAJANIA GŁÓWNYCH KATEGORII POTRZEB Joanna Stansławska, Anna Majchrzak Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu Abstrakt. W pracy przedstawono dobór wskaźnków opsujących sytuację fnansową gospodarstw domowych. Na podstawe ch wartośc dokonano klasyfkacj badanych jednostek agregatowych (grup społeczno-ekonomcznych o różnej lczebnośc) w klasy o podobnej sytuacj fnansowej. Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, sytuacja fnansowa, analza skupeń WSTĘP Gospodarstwo domowe jest mkrojednostką, która produkuje dobra, gromadz środk penężne rzeczowe oraz dysponuje nm organzuje proces konsumpcj. Celem dzałalnośc gospodarstwa domowego jest zaspokajane potrzeb domownków poprzez dążene do zagwarantowana m jak najlepszych warunków bytu, a węc pozomu jakośc ch życa. Cel ten jest jedną ze swostych cech gospodarstwa domowego wyróżnającą je spośród nnych jednostek gospodarujących. Do jego osągnęca gospodarstwo domowe angażuje nformacje środk stanowące jego własne zasoby, na które składają sę m.n. zasoby fnansowe [Żelazna n. 2002]. Celem artykułu jest ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych różnej welkośc oraz należących do różnych grup społeczno-ekonomcznych za pomocą analzy skupeń metodą Warda. Badane sytuacj fnansowej gospodarstw domowych dotyczy analzy dochodów, wydatków oraz oszczędnośc [Roeske-Słomka 2004]. Merytoryczne wąże sę ono z badanem pozomu życa ludnośc stanow cenne źródło nformacj dla organów nstytucj rządowych, organzacj pozarządowych oraz frm ubezpeczenowych. Copyrght Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego w Poznanu Adres do korespondencj Correspondng author: mgr Joanna Stansławska, Katedra Fnansów Rachunkowośc w Agrobznese, Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, ul. Wojska Polskego 28, 60-637 Poznań, Poland, e-mal: stanslawska@up.poznan.pl
2 J. Stansławska, A. Majchrzak MATERIAŁY I METODA Podstawowym źródłem nformacj o sytuacj fnansowej były wynk badań budżetów gospodarstw domowych prowadzonych systematyczne przez Główny Urząd Statystyczny. Analzą objęto dane odnoszące sę do 2006 roku [Budżety... 2007]. Na ch podstawe utworzono następujące jednostk agregatowe: jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach nerobotnczych robotnczych, rolnków, pracujących na własny rachunek, rencstów oraz emerytów. Jedyne w grupe gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek oraz rolnków ne uwzględnono gospodarstw jednoosobowych 1. W ten sposób poddano analze 34 grupy gospodarstw domowych. Klasyfkacj wyżej wymenonych jednostek agregatowych dokonano w następujących etapach [Wysock Lra 2005]: 1. Wybór zmennych opsujących kondycję fnansową gospodarstw domowych na podstawe przesłanek merytorycznych 2 zaproponowano następujący zestaw zmennych: pozom dochodu rozporządzalnego w zł/os./mc (dochód), pozom wydatków na towary usług konsumpcyjne w zł/os./mc (wydatk), stopa oszczędnośc w % (oszczędnośc), pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej w zł/os./mc (pomoc społeczna), udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym w % (żywność), udzał wydatków na ryby w wydatkach na artykuły żywnoścowe w % (ryby), udzał wydatków na peczywo w wydatkach na artykuły żywnoścowe w % (peczywo), udzał wydatków na warzywa owoce w wydatkach na artykuły żywnoścowe w % (warzywa owoce), udzał wydatków na wyposażene meszkana prowadzene gospodarstwa domowego w dochodze rozporządzalnym w % (meszkane), udzał wydatków na zdrowe w dochodze rozporządzalnym w % (zdrowe), udzał wydatków na edukację w dochodze rozporządzalnym w % (edukacja), udzał wydatków na transport w dochodze rozporządzalnym w % (transport), udzał wydatków na rekreację kulturę w dochodze rozporządzalnym w % (rekreacja kultura). W celu elmnacj zmennych nadmerne ze sobą skorelowanych wykorzystano macerz odwrotną współczynnków korelacj mędzy poszczególnym zmennym. Na podstawe wartośc elementów dagonalnych tej macerzy 3 usunęto pęć zmennych: pozom wydatków na towary usług konsumpcyjne (zł/os./mc), stopę oszczędnośc (%), udzał wydatków na peczywo w wydatkach na artykuły żywnoścowe (%), udzał wydatków na warzywa owoce w wydatkach na artykuły żywnoścowe (%) oraz udzał wydatków na wyposa- 1 Główny Urząd Statystyczny ne podaje nformacj na temat jednoosobowych gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek oraz rolnków. 2 Cechy proste dobrano w sposób celowy, tak aby reprezentowały różne grupy potrzeb. 3 Jeżel cecha jest nadmerne skorelowana z pozostałym, to elementy dagonalne macerzy odwrotnej do macerzy korelacj R znaczne przekraczają wartość 10 [Wysock Lra 2005]. Journal of Agrbusness and Rural Development
Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 3 żene meszkana prowadzene gospodarstwa domowego w dochodze rozporządzalnym (%). Ostateczne do analzy przyjęto 8 wskaźnków cząstkowych, z czego tylko dwa: udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym oraz pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej zostały uznane za destymulanty sytuacj fnansowej gospodarstw domowych. 2. Normalzacja wartośc zmennych dagnostycznych przebegała poprzez przekształcene destymulant w stymulanty oraz sprowadzene wartośc wszystkch zmennych do porównywalnośc przy zastosowanu procedury untaryzacj. Normalzację przeprowadzono na podstawe formuł: x k mn x k dla stymulant: zk, ( = 1, 2,..., n; k = 1, 2,..., m) max x mn x dla destymulant: z k k k max x k x j x mn x, ( = 1, 2,..., n; k = 1, 2,..., m) max gdze: max x maksymalna wartość k-tej cechy, k mn x mnmalna wartość k-tej cechy. k k 3. Analza skupeń metodą Warda polegająca na łączenu najblższych względem sebe jednostek aż do uzyskana jednego skupena. Dla oszacowana odległośc mędzy jednostkam wykorzystuje ona analzę warancj zmerzając do mnmalzacj sumy kwadratów odchyleń wewnątrz skupeń (Stansz 2007) 4. k OCENA SYTUACJI FINANSOWEJ GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE Jednym z ważnejszych elementów sytuacj fnansowej gospodarstw domowych jest osągany przez ne dochód rozporządzalny. W gospodarce rynkowej szczególnego znaczena nabera pozom dochodów, poneważ konsumenc dążą do nowoczesnego, bardzej atrakcyjnego stylu życa, poszukując produktów wygodnych, dobrej jakośc, jako sposobów dowartoścowana sę, zwększając tym samym popyt na penądz [Malnowska Kucharska 2006]. W 2006 roku występowały stotne różnce w wysokośc mesęcznych dochodów, przypadających na jednego członka gospodarstwa domowego. Rozbeżność w wysokośc osąganych dochodów rozporządzalnych wskazuje na wyodrębnene sę dwóch grup gospodarstw domowych, różnących sę pod względem zamożnośc. Do perwszej z nch należy zalczyć te gospodarstwa domowe, w których dochód mesęczny na jednego członka był wyższy nż średn dochód rozporządzalny dla ludnośc ogółem w Polsce w 2006 roku, czyl przekraczał kwotę 835 zł, natomast do drugej grupy zalcza sę gospodarstwa charakteryzujące sę dochodem ponżej średnego pozomu. Do perwszej grupy zalczono gospodarstwa pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych jedno- dwuosobowe, pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe, dwuosobowe 4 W procese oblczenowym wykorzystano program komputerowy Statstca w wersj 7.1. 3(9) 2008
4 J. Stansławska, A. Majchrzak gospodarstwa rolnków, dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek, jedno-, dwu- trzyosobowe gospodarstwa emerytów oraz jednoosobowe gospodarstwa rencstów. Do drugej grupy zakwalfkowano pozostałe gospodarstwa domowe. Najwyższy dochód na osobę w 2006 roku osągnęły jednoosobowe gospodarstwa pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych. Dochód ten wynósł 2150,73 zł/mc, natomast najnższy jego pozom charakteryzował gospodarstwa sześcoosobowe wększe rencstów wynosł 345,45 zł/mc. We wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych pozom osąganych dochodów, w przelczenu na jednego członka, spadał wraz ze wzrostem lczebnośc gospodarstwa. Odstępstwo od tej reguły można jedyne zaobserwować w gospodarstwach rolnków, gdze pozom dochodu w gospodarstwe trzyosobowym (719,05 zł/mc) był nższy od dochodu na jednego członka w gospodarstwe czteroosobowym (764,23 zł/mc). Najwększą rozpętość w osąganych dochodach można zaobserwować w grupe gospodarstw domowych pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych. Dochody w tej grupe meścły sę w grancach od 2150,73 zł/mc w przypadku gospodarstw jednoosobowych do 654,45 zł/mc w gospodarstwach sześcoosobowych wększych. Najbardzej wyrównanym pozomem dochodów charakteryzowały sę gospodarstwa domowe rolnków, najwyższy pozom dochodu w tej grupe osągnęły gospodarstwa dwuosobowe (1107,87 zł/mc), natomast najnższy gospodarstwa sześcoosobowe wększe (562,44 zł/mc) (tab. 1). Tabela 1. Wartośc cech prostych opsujących sytuację fnansową gospodarstw domowych a) w Polsce w 2006 roku Cecha Jednostka agregatowa dochód pomoc społ. żywność ryby zdrowe edukacja transport rekreacja kultura (zł/os./mc) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Pracr-1 1 190,06 17,57 22,14 3,83 2,05 0,45 6,37 4,94 Pracnr-1 2 150,73 6,03 13,53 3,60 3,22 1,31 9,16 9,66 E-1 1 191,75 15,19 23,96 3,53 9,46 0,01 2,77 5,70 Ren-1 1 044,58 25,38 26,20 3,24 9,51 0,00 2,01 4,96 Pracr-2 968,41 31,91 22,69 3,16 3,30 0,46 7,37 5,02 Pracnr-2 1 618,79 24,25 15,05 3,77 3,93 1,35 10,74 7,56 Rol-2 1 107,87 12,19 26,57 2,78 3,05 0,06 5,91 2,26 Pracwr-2 1 676,60 18,37 16,72 4,51 3,55 0,38 8,94 8,16 E-2 1 076,21 23,34 23,75 3,87 8,01 0,12 5,63 4,93 Ren-2 766,53 37,89 28,59 3,31 7,37 0,42 4,48 4,49 Pracr-3 741,21 33,05 23,84 3,02 2,87 1,35 7,86 5,42 Pracnr-3 1 176,24 24,29 17,01 3,43 3,63 2,29 10,49 8,05 Journal of Agrbusness and Rural Development
Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 5 Tabela 1 cd. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Rol-3 719,05 16,87 33,50 2,55 4,82 1,01 10,56 3,88 Pracwr-3 1 299,63 19,37 15,92 3,54 2,84 1,92 9,69 8,14 E-3 846,03 35,00 24,42 3,48 5,60 1,19 5,70 5,27 Ren-3 592,84 53,46 28,74 3,04 5,23 1,00 5,50 5,73 Pracr-4 592,43 36,79 25,25 2,79 2,85 1,39 8,58 5,99 Pracnr-4 949,92 23,03 18,06 3,18 3,17 2,51 9,95 8,39 Rol-4 76 423 18,71 26,09 2,26 2,60 0,95 7,92 4,00 Pracwr-4 949,17 16,94 18,63 3,33 2,97 2,28 10,27 8,83 E-4 696,79 39,06 25,18 3,41 4,60 1,11 5,72 5,39 Ren-4 474,34 65,00 31,10 2,73 4,12 1,16 6,42 5,07 Pracr-5 525,49 47,59 26,37 2,63 2,83 0,97 7,46 5,51 Pracnr-5 738,59 32,67 20,56 2,94 3,54 2,16 10,98 7,06 Rol-5 697,77 30,93 25,64 2,40 2,44 1,24 9,52 3,78 Pracwr-5 743,37 31,32 21,71 3,11 2,97 1,65 8,01 8,40 E-5 577,79 43,62 26,36 2,78 4,26 1,03 8,48 4,99 Ren-5 394,44 57,77 33,83 2,59 3,87 1,47 5,89 4,66 Pracr-6 452,31 58,40 28,06 2,30 2,79 0,91 6,75 4,38 Pracnr-6 654,45 41,96 22,85 2,97 3,17 2,97 7,41 6,54 Rol-6 562,44 36,82 28,11 2,16 2,98 0,91 11,05 3,97 Pracwr-6 682,39 34,06 22,09 2,79 2,77 1,38 8,94 5,71 E-6 457,15 36,91 29,75 2,60 4,74 0,76 5,78 4,39 Ren-6 345,45 78,15 34,97 2,43 3,79 0,67 6,38 6,45 a) Oznaczene grup gospodarstw domowych: Pracnr gospodarstwo domowe pracujących na stanowskach nerobotnczych, Pracr gospodarstwo domowe pracujących na stanowskach robotnczych, Rol gospodarstwo domowe rolnków, Pracwr gospodarstwo domowe pracujących na własny rachunek, Ren gospodarstwo domowe rencstów, E gospodarstwo domowe emerytów. Natomast lczby 1, 2, 3, 4, 5, 6 oznaczają lczbę osób w gospodarstwe domowym odpowedno 1, 2, 3, 4, 5, 6 węcej. Źródło: opracowane własne na podstawe: Budżety... [2007]. Składową dochodu rozporządzalnego jest dochód ze śwadczeń społecznych, obejmujący śwadczena fnansowane z budżetu państwa bądź gmn, ze specjalnych funduszy, a także towary usług otrzymane od nstytucj nekomercyjnych. Do tej kategor zalcza sę m.n. zasłk rodznne, śwadczena zasłk pelęgnacyjne, dodatk meszkanowe, rentę socjalną, zasłk dla bezrobotnych [Budżety... 2007]. Najwyższy pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej w 2006 roku charakteryzował trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe rencstów (odpowedno 53,46 zł/os./mc, 65,00 zł/os./mc, 57,77 zł/os./mc, 78,15 zł/os./mc) oraz pę- 3(9) 2008
6 J. Stansławska, A. Majchrzak co-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa pracownków na stanowskach robotnczych (47,59 zł/os./mc, 58,4 zł/os./mc). Mnmalna wartość tego wskaźnka wystąpła w przypadku jednoosobowych gospodarstw domowych pracownków na stanowskach nerobotnczych (6,03 zł/os./mc) była welokrotne nższa od pozomu, jak zaobserwowano w pozostałych grupach gospodarstw domowych (tab. 1 2). Tabela 2. Podstawowe statystyk charakteryzujące cechy proste opsujące sytuację fnansową gospodarstw domowych w Polsce w 2006 roku Cechy Mn Medana Max Współczynnk zmennośc Współczynnk skośnośc Dochód (zł/os./mc) 345,45 742,29 2 150,73 45,47 1,39 Pomoc społeczna (zł/os./mc) 6,03 32,29 78,15 48,57 0,86 Żywność (%) 13,53 24,80 34,97 21,99 0,09 Ryby (%) 2,16 3,03 4,51 17,43 0,47 Zdrowe (%) 2,05 3,42 9,51 46,03 1,84 Edukacja (%) 0,00 1,07 2,97 63,75 0,53 Transport (%) 2,01 7,66 11,05 30,11 0,42 Kultura rekreacja (%) 2,26 5,41 9,66 29,61 0,49 Źródło: opracowane własne na podstawe: Budżety... [2007]. Drugm obok dochodów elementem oceny sytuacj fnansowej gospodarstw domowych są ch wydatk, które odzwercedlają welkość jakość zaspokojena potrzeb. Domnującą pozycje w budżece gospodarstw domowych zajmuje udzał wydatków na żywność. Perwsze prawo Engla mów o tym, że w marę wzrostu dochodów zmnejsza sę procentowy udzał wydatków na żywność w ogólnych wydatkach, przy założenu, że nne czynnk ne ulegają zmane. Engel zauważył też, że m bednejsza jest jednostka, tym wększą część dochodu mus przeznaczyć na wyżywene [Żelazna n. 2002]. W porównanu z nnym jednostkam agregatowym najwększy udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym charakteryzował w 2006 roku cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe rencstów (31,10%, 33,83% 34,97%) oraz trzyosobowe gospodarstwa rolnków (33,50%), natomast najmnejszy gospodarstwa jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych (13,53%, 15,05%, 17,01%, 18,06%) oraz dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek (16,72%, 15,92%, 18,63%). Najmnejszym zróżncowanem wartośc tej cechy charakteryzowały sę gospodarstwa domowe emerytów, najwększy udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym w tej grupe osągały gospodarstwa sześcoosobowe wększe (29,88%) natomast najmnejszy wystąpł w gospodarstwach jednoosobowych (23,96%). Najwększe zróżncowane wartośc tej cechy można było zaobserwować w przypadku gospodarstw pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych. Udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym w tej grupe meścł sę w grancach od 13,53% w przypadku gospodarstw jednoosobowych do 22,85% w gospodarstwach sześco- Journal of Agrbusness and Rural Development
Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 7 osobowych wększych. We wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych zaobserwowano, że wraz ze wzrostem lczebnośc zwększał sę udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym. Wyjątek stanowły trzyosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek (gdze udzał wydatków na żywność był mnejszy nż w gospodarstwach dwuosobowych) oraz cztero- pęcoosobowe gospodarstwa rolnków, u których udzał wydatków na żywność w dochodze rozporządzalnym był mnejszy nż w gospodarstwach trzyosobowych (tab. 1). Udzał wydatków na ryby w wydatkach na artykuły żywnoścowe jest w znacznym stopnu uzależnony od sytuacj dochodowej, podaży rynkowej oraz zaopatrzena. Ryby są doskonałym substytutem męsa, gdyż należą do produktów żywnoścowych o znacznej zawartośc pełnowartoścowego bałka, składnków mneralnych, wtamn korzystnych dla zdrowa welonenasyconych kwasów tłuszczowych [Gulbcka 2000, Kwasek 2000]. Najwększy udzał wydatków na ryby, w wydatkach na artykuły żywnoścowe, zaobserwowano wśród dwuosobowych gospodarstw domowych emerytów oraz pracujących na własny rachunek (4,51%, 3,87%) oraz jednoosobowych gospodarstwach pracownków na stanowskach robotnczych nerobotnczych (3,83%, 3,60%), a najmnejszy w cztero-, pęco-, sześcoosobowych wększych gospodarstwach, których głównym źródłem utrzymana był dochód z gospodarstwa rolnego (2,26%, 2,20%, 2,16%), a także w sześcoosobowych wększych gospodarstwach pracownków na stanowskach robotnczych rencstów (2,30%, 2,43%). W gospodarstwach domowych rolnków udzał wydatków na ryby w dochodze rozporządzalnym był w znacznej merze ukształtowany przez cenę, ponadto barerą była nedostateczna oferta rynkowa. Udzał wydatków na ryby jest zróżncowany w równym stopnu przynależnoścą do grupy społeczno-ekonomcznej ludnośc, a także lczebnoścą gospodarstwa domowego. Zdrowe jest warunkem prawdłowego efektywnego funkcjonowana człoweka, a węc w herarch wartośc potrzeb zajmuje wysoką pozycję [Gasńska 2002]. Udzał wydatków na zdrowe w dochodze rozporządzalnym w 2006 roku był wyraźne zróżncowany na tle gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomcznych lczby osób w rodzne (współczynnk zmennośc wynósł 46,03%). Zaobserwowano, ż grupy wyraźne wyróżnające sę stanowl emeryc oraz rencśc, którzy przeznaczyl na ten cel znaczne węcej nż pozostałe grupy społeczno-ekonomczne gospodarstw. Najwększy udzał wydatków na zdrowe w dochodze rozporządzalnym odnotowano w jednoosobowych gospodarstwach domowych rencstów (9,51%) oraz emerytów (9,46%). Jest to zjawsko całkowce zrozumałe, gdyż te grupy społeczno-ekonomczne ponoszą względne duże wydatk zwązane ze zdrowem (m.n. na artykuły farmaceutyczne, sprzęt medyczny usług szptalne) w porównanu z nnym grupam. Najmnej na ten cel przeznaczały jednoosobowe gospodarstwa pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych (2,05%) oraz pęcoosobowe rodzny rolnków (2,44%). Rolncy ze względu na gorszy dostęp do usług służby zdrowa, zwązany z newelką lczbą placówek, a także małą śwadomość zdrowotną, w znaczne mnejszym stopnu dbają o zdrowe, anżel meszkańcy mast [Mchota-Katulska 2004] (tab. 1 2). Lczne badana ekonomczne socjologczne wskazują na stotny wpływ pozomu wykształcena na standard życa ludnośc. Im wyższy jest pozom wykształcena, tym na ogół wyższe dochody, a to przekłada sę na lepszą kondycję fnansową [Kwasek 2000]. Wększe wydatk zwązane z edukacją śwadczą o lepszym zaspokojenu potrzeb w tym zakrese. Udzał wydatków na edukację w dochodze rozporządzalnym jest wyraźne zróżncowany na tle grup społeczno-ekonomcznych lczby osób w gospodarstwe 3(9) 2008
8 J. Stansławska, A. Majchrzak domowym (współczynnk zmennośc wynósł 63,75%). Najwększy udzał wydatków na ten cel w dochodze rozporządzalnym odnotowano wśród gospodarstw domowych trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowych wększych pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych (2,29%, 2,51%, 2,16%, 2,97%) oraz trzy-, cztero-, pęcoosobowych gospodarstwach pracujących na własny rachunek (1,65%, 1,92%, 2,28%) a najmnejszy w jednoosobowych gospodarstw rencstów (0,00%), emerytów (0,01%), pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych (0,45%) oraz w dwuosobowych gospodarstwach rolnków (0,06%), emerytów (0,12%) rencstów (0,42%). O le nsk udzał wydatków na edukację w dochodze rozporządzalnym gospodarstw domowych emerytów rencstów był zrozumały, to w przypadku pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych rolnków był on nekorzystny zmnejszał on szanse tych grup gospodarstw domowych na poprawę pozomu wykształcena (tab. 1 2). Zdanem Kramera [1997], usług komunkacyjne śwadczą o pozome cywlzacj społeczeństwa. Brak moblnośc oznacza nezaradność wobec bezroboca, rezygnację z turystyk, osłabene węz rodznnych mędzyludzkch. Najwększy udzał w dochodze rozporządzalnym wydatków na transport charakteryzował gospodarstwa jedno-, dwu-, trzy-, cztero- oraz pęcoosobowe pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych (9,16%, 10,74%, 10,49%, 9,95%, 10,98%) oraz trzy-, pęco- oraz sześcoosobowe wększe rodzny rolnków (10,56%, 9,52%, 11,05%) trzy-, czteroosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek (9,69%, 10,27%). Najmnejszy udzał wydatków na ten cel charakteryzował jedno-, dwu- trzyosobowe gospodarstwa domowe rencstów (2,01%, 4,48%, 5,50%) oraz emerytów (2,77%, 5,63%, 5,70%). Wysok pozom tego wskaźnka wśród gospodarstw domowych rolnków jest spowodowany specyfką zameszkana co sę z tym wąże konecznoścą pokonywana znacznych odległośc [Kwasek 2000] (tab. 1). Kultura oddzałuje nemal na wszystke sfery życa człoweka, ma wpływ na sposób odżywana, uberana sę, urządzana meszkana, stosunek do nnych ludz, uznawane wartośc td. Rekreacja jest formą aktywnośc w czase wolnym, przeznaczonym na wypoczynek, przyjemnoścą, mającą na celu regenerację sł psychcznych, fzycznych oraz zapobegane dalszemu zmęczenu [Rudnck 2000]. Należy zauważyć, że najwększy udzał wydatków na rekreację kulturę w dochodze rozporządzalnym zaobserwowano wśród jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, pęco- oraz sześcoosobowych wększych gospodarstw domowych pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych (9,66%, 7,56%, 8,05%, 8,39%, 7,06%, 6,54%) oraz w dwu-, trzy-, cztero- oraz pęcoosobowych gospodarstwach, których głównym źródłem utrzymana jest dochód z pracy na własny rachunek (8,16%, 8,14%, 8,40%, 7,06%). Najmnej na ten cel przeznaczały dwu-, trzy-, cztero-, pęco- oraz sześcoosobowe wększe rodzny rolnków (2,26%, 3,88%, 4,00%, 3,78%, 3,97%). Udzał wydatków na rekreację kulturę w głównej merze węc jest zróżncowany, przynależnoścą do grupy społeczno-ekonomcznej ludnośc. Lczebność gospodarstwa domowego w mnejszym stopnu oddzałuje na pozom tej cechy (tab. 1). Journal of Agrbusness and Rural Development
Pracwr4 Pracnr4 cwr4 Pracwr3 4 Pracnr3 cwr3 Pracwr2 3 Pracnr2 cwr2 Pracnr1 2 Ren2 1 E2 2 Ren1 2 1 Ren6 Ren5 6 Ren4 Pracr6 5 4 E5 cr6 Pracr5 5 E6 cr5 Ren3 Rol6 6 3 Rol5 6 Rol4 5 Rol3 4 3 Pracnr6 Pracwr5 6 cwr5 Pracnr5 Pracwr6 5 cwr6 Pracr4 Pracr3 cr4 E4 cr3 E3 4 Rol2 3 2 Pracr2 Pracr1 cr2 cr1 Odległość wązana na Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 9 KLASYFIKACJA Znormalzowane dane dotyczące jednostek agregatowych poddano procesow klasyfkacj metodą Warda. Analza odległośc wązań na dendrograme wskazała na stnene trzech skupeń. Jednakże z uwag na mnejszą homogenczność klasy trzecej w porównanu z dwoma pozostałym klasam postanowono przyjąć podzał na nższym etape klasyfkacj. Decyzja ta była podyktowana poprawnoścą nterpretacj merytorycznej dokonanego podzału. Poszukwano klasyfkacj możlwe na najnższym pozome, a jednocześne o stosunkowo dużej odległośc pomędzy kolejnym etapam wązana. W rezultace przyjęto podzał badanej zborowośc na sedem skupeń (rys. 1). 6 5 4 3 Trzy klasy 2 1 Sedem klas 0 E1 Klasa I Klasa II Klasa III Klasa IV Klasa V Klasa VI Klasa VII Rys. 1. Klasyfkacja gospodarstw domowych metodą Warda według wybranych wskaźnków sytuacj fnansowej (odległość eukldesowa) Źródło: opracowane własne. Klasę perwszą utworzyły trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek oraz pracujących na stanowskach nerobotnczych (rys. 1). Główne źródło utrzymana tych jednostek, ch lczebność oraz ponadprzecętna welkość dochodu rozporządzalnego mplkowała najwyższy spośród wszystkch klas udzał wydatków na edukację (2,28%) przekraczający dwukrotne pozom tego wskaźnka w pozostałych klasach (z wyjątkem drugej szóstej) (tab. 3). Jednocześne w klase tej wystąpł najwększy udzał wydatków na transport (10,11%) oraz rekreację kulturę (8,26%). Wynka to z nnej herarch potrzeb tych gospodarstw domowych, a także odpowednch możlwośc fnansowych zaspokajana potrzeb wyższego rzędu. W tym względze wyróżna je pewne podobeństwo do jednostek agregatowych należących do klasy drugej, w której odnotowano równeż wysok pozom tych wskaźnków. Pewna 3(9) 2008
10 J. Stansławska, A. Majchrzak zgodność występuje także w przypadku udzału wydatków na artykuły żywnoścowe w dochodze rozporządzalnym. Gospodarstwa te wydają newele węcej nż jednostk agregatowe należące do klasy drugej, gdze wystąpł najnższy pozom wspomnanego wskaźnka (15,05%). Klasę drugą utworzyły jedno- dwuosobowe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach nerobotnczych oraz dwuosobowe gospodarstwa domowe, których głównym źródłem utrzymana jest dochód z własnej dzałalnośc gospodarczej (rys. 1). W tej klase na jedną osobę przypadał najwyższy dochód rozporządzalny na osobę, wynoszący 1676,60 zł, który był trzykrotne wyższy nż w gospodarstwach domowych należących do skupena czwartego, w którym odnotowano mnmalny pozom tego wskaźnka (tab. 3). Skutkem tej sytuacj była najnższa kwota środków fnansowych pozyskwanych ze śwadczeń socjalnych (18,37 zł/os./mc). Choć wskaźnk wydatków na ryby w wydatkach ogółem na artykuły żywnoścowe ne był mocno zróżncowany w poszczególnych klasach to jednak tutaj zaobserwowano jego najwyższy pozom. Można przypuszczać, że gospodarstwa te wyberają ryby jako zdrowszy substytut męsa. Kształtowane tego wskaźnka jest uzależnone ne tylko od welkośc dochodu, lecz także od grupy społeczno-ekonomcznej gospodarstwa, który jak już wspomnano wcześnej w znacznym stopnu determnuje także nny wskaźnk sytuacj fnansowej udzał wydatków na zdrowe. Pozom tego wskaźnka był w tej klase najbardzej zblżony do pozomu przecętnego. Najwyższym odsetkem wydatków na zdrowe charakteryzowały sę natomast jedno- dwuosobowe gospodarstwa domowe rencstów emerytów, które utworzyły klasę trzecą. Dwukrotne wyższy nż w pozostałych klasach pozom omawanego wskaźnka (8,74%) był możlwy dzęk stosunkowo wysokemu dochodow rozporządzalnemu, którego welkość była zblżona do tej, jaką osągnęły jednostk agregatowe wchodzące w skład skupena perwszego. Równe zrozumały jest fakt, że wspomnane wyżej gospodarstwa domowe najmnej przeznaczały na edukację. Udzał tych wydatków w dochodze rozporządzalnym był blsk zera. Charakterystyczny równeż dla tej klasy jest mnmalny odsetek środków penężnych fnansujących potrzeby w zakrese transportu. Wypływa to przede wszystkm z nnej herarch potrzeb tych gospodarstw domowych. Warto dodać, że mmo podobnej do klasy perwszej, kwoty dochodu rozporządzalnego, pojawł sę tu względne duży udzał wydatków na żywność (25,08%). Najwyższym pozomem tego wskaźnka charakteryzowały sę jednak trzyosobowe wększe gospodarstwa domowe rencstów, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe emerytów oraz odpowedno pracujących na stanowskach robotnczych. Te jednostk utworzyły najbardzej lczną, klasę czwartą (rys. 1). Bardzo wysok udzał środków przeznaczanych na artykuły żywnoścowe jest rezultatem nskego pozomu dochodów rozporządzalnych (465,75 zł/os./mc), co stanow zaledwe 1/3 środków, którą mały do dyspozycj gospodarstwa domowe w klase drugej oraz 1/2 kwoty, którą osągnęły jednostk agregatowe należące do klas perwszej trzecej (tab. 3). Ne tylko przynależność do określonej grupy społeczno-ekonomcznej determnuje kondycję fnansową tych gospodarstw, lecz także ch lczebność, co potwerdzają najbardzej zblżone do średnej wskaźnk środków przeznaczanych na edukację (0,99%) oraz odsetek wydatków na rekreację kulturę (5,03%). Analzując natomast kształtowane sę wydatków na śwadczena zdrowotne można dostrzec ch domnujący udzał na tle pozostałych klas (z wyjątkem skupena trzecego, w którym, jak już wcześnej wspomnano, wystąpł pozom maksymalny). Fakt ten wydaje sę oczywsty ze względu na przewagę rencstów emerytów, których z tytułu zbyt nskch dochodów ne stać na zrealzowane omawanych wydatków na Journal of Agrbusness and Rural Development
Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 11 pozome takm, jak w klase trzecej. Czynnkem najbardzej odróżnającym jednostk agregatowe zakwalfkowane do klasy czwartej jest jednak blsko dwukrotne wyższy nż w pozostałych klasach pozom dochodów otrzymywanych z pomocy społecznej. Przyczyną tego stanu jest najnższa kwota dochodów rozporządzalnych pozostająca w gest tych gospodarstw domowych [Gutowska 2001]. Klasa pąta wydaje sę być najbardzej homogenczna, poneważ obejmuje jedną grupę społeczno-ekonomczną gospodarstw domowych rolnków (rys. 1). Zróżncowana jest tu tylko ch lczebność meśc sę w grancach od trzyosobowych do sześcoosobowych wększych. Gospodarstwa te charakteryzuje najnższa konsumpcja ryb, gdyż udzał wydatków przeznaczanych na ten cel wynósł 2,33% (tab. 3). Sytuacja ta ne jest powązana wyłączne z ponżej przecętnym dochodem rozporządzalnym (708,41 zł/os./mc), ale przede wszystkm z pewnym wzorcem konsumpcj, w którym dużą rolę odgrywa samozaopatrzene, zwłaszcza w męso, dla którego ryby stanową substytut o zblżonej wartośc odżywczej [Kwasek 2000]. Spożyce naturalne jest równeż jedną z przyczyn decydujących o wysokm udzale wydatków na żywność (wyższym od średnej dla wszystkch badanych gospodarstw), co wskazywałoby na bardzo słabą kondycję fnansową tych jednostek. Ważną pozycją w strukturze ch wydatków jest względne wysok udzał środków przeznaczanych na fnansowane potrzeb w zakrese transportu. Jest to w zasadnczej merze zwązane z konecznoścą pokonywana neraz znacznych odległośc do ośrodków mejskch. Wąże sę z tym równeż mnejsza dostępność do centrów kultury rekreacj, tj. kn, teatrów, muzeów, basenów, kortów tensowych, słown tp. Stąd weloosobowe gospodarstwa domowe rolnków przeznaczają najmnejszą, w porównanu z nnym klasam, część swoch dochodów rozporządzalnych na zaspokojene potrzeb w zakrese kultury rekreacj (3,93%). Członkowe, wchodzący w skład tych gospodarstw, wydal równeż relatywne najmnej na cele zdrowotne, poneważ odsetek środków penężnych przeznaczanych na środk usług medyczne wynósł 2,79%. Równe nskm pozomem tego wskaźnka wyróżnały sę jednostk agregatowe, które znalazły sę w klase szóstej tworzonej przez trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach robotnczych, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa, których głównym źródłem utrzymana był dochód z własnej dzałalnośc gospodarczej oraz gospodarstwa o podobnej lczebnośc, w których domnowały dochody pochodzące z wykonywana pracy umysłowej (rys. 1, tab. 3). Choć dochody tych jednostek agregatowych ukształtowały sę na pozome nższym od średnej, to wele wskaźnków determnujących ch kondycję fnansową przyjęło wartośc ponadprzecętne, wynkające ze stosunkowo dużej lczebnośc tych gospodarstw. Dotyczy to szczególne udzału wydatków na edukację, transport oraz kulturę rekreację. Pozytywnym zjawskem był równeż, nższy od średnej o około dwa punkty procentowe, udzał środków fnansowych przeznaczanych na artykuły żywnoścowe. Przecętną sytuację w przypadku tego wskaźnka odzwercedlły z kole jedno- dwuosobowe gospodarstwa domowe, w których główne źródło dochodów stanowła praca fzyczna, dwuosobowe gospodarstwa domowe rolnków, trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe emerytów. Utworzyły one ostatną klasę sódmą. Gospodarstwa te wykazały równeż wynk zblżone do przecętnej w zakrese udzału wydatków na ryby, udzału środków przeznaczanych na cele zdrowotne, udzału wydatków fnansujących potrzeby kulturalne rekreacyjne oraz pozomu dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej. Charakteryzowały sę także, o połowę nższym od średnej, odsetkem środków przeznaczanych na edukację, co wąże sę zarówno z grupą 3(9) 2008
12 J. Stansławska, A. Majchrzak społeczno-ekonomczną (emeryc), jak lczebnoścą tych gospodarstw (jedno- lub dwuosobowe gospodarstwa domowe rolnków pracownków wykonujących pracę fzyczną). Przeprowadzona analza dowodła, że w stosunkowo najlepszej sytuacj fnansowej znalazły sę jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach nerobotnczych oraz dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe utrzymujące sę z własnej dzałalnośc gospodarczej (klasa I II). Wskazały na to najwyższe dochody rozporządzalne w przelczenu na osobę, najmnejszy udzał wydatków na żywność oraz wysoke wskaźnk określające odsetek środków penężnych przeznaczanych na edukację, transport, rekreację kulturę (tab. 3). Tabela 3. Wewnątrzklasowe wartośc wybranych wskaźnków sytuacj fnansowej gospodarstw domowych (wartość medany) Cecha Dochód (zł/os./mc) Pomoc społeczna (zł/os./mc) Klasa I II III IV V VI VII Ogółem 1 063,08 1 676,60 1 060,40 465,75 708,41 710,49 968,41 742,29 21,20 18,37 24,36 55,62 24,82 33,56 31,91 32,29 Żywność (%) 17,53 15,05 25,08 29,24 27,10 22,47 24,42 24,80 Ryby (%) 3,38 3,77 3,42 2,62 2,33 2,95 3,41 3,03 Zdrowe (%) 3,07 3,55 8,74 3,99 2,79 2,92 3,30 3,42 Edukacja (%) 2,28 1,31 0,06 0,99 0,98 1,52 0,46 1,07 Transport (%) 10,11 9,16 3,62 6,40 10,04 8,30 5,91 7,66 Kultura rekreacja (%) Źródło: opracowane własne. 8,26 8,16 4,95 5,03 3,93 6,27 5,02 5,41 W najgorszej sytuacj fnansowej znalazły sę natomast jednostk agregatowe z klasy IV V: trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe rencstów oraz rolnków, a także pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe emerytów oraz sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach robotnczych, o czym śwadczą przede wszystkm najnższe dochody rozporządzalne na osobę najwększy udzał wydatków na żywność. Ponadto wskazuje na to maksymalny pozom dochodów z pomocy społecznej (klasa IV), a także mnmalny udzał wydatków na zdrowe oraz rekreację kulturę (klasa V) (tab. 3). WNIOSKI 1. Przecętny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwe domowym kształtował sę korzystne dla gospodarstw jednoosobowych zmnejszał sę stotne wraz Journal of Agrbusness and Rural Development
Sytuacja fnansowa polskch gospodarstw domowych w 2006 roku... 13 z powększanem sę lczby osób w rodzne. Najwększa rozpętość mędzy dochodam gospodarstw jednoosobowych a dochodam gospodarstw sześcoosobowych wększych występuje w grupe gospodarstw pracujących na stanowskach nerobotnczych. 2. Najwększy udzał wydatków na żywność zaobserwowano we wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych wśród rodzn bardzej lcznych (z wyjątkem rolnków), co jest potwerdzenem prawdłowośc, mówącej o tym, że wększy udzał wydatków na żywność jest charakterystyczny dla gospodarstw domowych o nższym pozome uzyskwanych dochodów. 3. Sytuacja fnansowa badanych typów społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych była zróżncowana. Najlepszą sytuacją fnansową charakteryzowały sę gospodarstwa skupone w klase I II (jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach nerobotnczych oraz dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa domowe prowadzących własną dzałalność gospodarczą), natomast najgorszą w klase IV V (trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe rencstów oraz rolnków, a także pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe emerytów oraz sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach robotnczych). 4. Przedstawone zróżncowane sytuacj fnansowej śwadczy o dużej rozpętośc pozomu zaspokajana potrzeb w zakrese poszczególnych dóbr usług w omawanych gospodarstwach domowych. Jest ono wynkem różnc w welkośc osąganego dochodu, jego źródła, a także odmennej lczebnośc gospodarstw domowych. LITERATURA Budżety Gospodarstw Domowych w 2006 r. 2007. GUS, Warszawa. Gasńska M., 2002. Ubezpeczena zdrowotne ochrona zdrowa. Poltyka Społeczna. Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH, Warszawa. Gulbcka B., 2000. Wyżywene polskego społeczeństwa w ostatnej dekadze XX weku. IERGŻ, Warszawa. Gutowska K., Ozmek I., Laskowsk W., 2001. Uwarunkowana konsumpcj w polskch gospodarstwach domowych. SGGW, Warszawa. Kramer J., 1997. Konsumpcja w gospodarstwe rynkowym. PWE, Warszawa. Kwasek M., 2000. Pozom życa rolnków w śwetle badań budżetów gospodarstw domowych. IERGŻ, Warszawa. Kwasek M., 2002. Pozom życa rolnków w ostatnej dekadze XX weku. IERGŻ, Warszawa. Malnowska M., Kucharska B., 2006. Zachowana podmotów rynkowych w warunkach globalzacj. Wyd. PWE, Warszawa. Mchota-Katulska E., 2004. Zmany pozomu dochodów konsumpcj w gospodarstwach domowych rolnków w warunkach gospodark rynkowej (analza regonalna). Maszynops. Pr. dokt. AR, Poznań. Roeske-Słomka I., 2004. Sytuacja fnansowa gospodarstw domowych. Wad. Stat. 7, 38-45. Rudnck L., 2000. Zachowane konsumentów na rynku. PWE, Warszawa. Stansz A., 2007. Przystępny kurs statystyk z zastosowanem STATISTICA PL na przykładach z medycyny. T. 3. Analzy welowymarowe. StatSoft, Kraków. Wysock F., Lra J., 2005. Statystyka opsowa. Wyd. AR, Poznań. Żelazna K., Kowalczuk I., Mkuta B., 2002. Ekonomka konsumpcj: elementy teor. SGGW, Warszawa. 3(9) 2008