WEŹ NIE BIERZ 27.04.2015-15.10.2015 jest projektem z zakresu profilaktyki narkotykowej skierowanym do młodzieży przebywającej w mazowieckich placówkach resocjalizacyjnych oraz profesjonalistów - opiekunów pracujących na co dzień z tą grupą. Został zrealizowany w czterech mazowieckich młodzieżowych ośrodkach wychowawczych. Cele projektu: przekazanie rzetelnej wiedzy na temat zagrożenia wynikającego z zażywania narkotyków poprzez warsztaty skierowane do młodzieży i szkolenie opiekunów budowanie właściwych postaw społecznych poprzez udział w warsztatach i samodzielną pracę uczestników (możliwość twórczego myślenia, wyciągania wniosków, analizy własnego postępowania itp.) budowanie postaw asertywnych i rozwój umiejętności komunikacyjnych wychowanek / wychowanków poprzez udział w warsztatach rozwijanie umiejętności opiekunów, uwrażliwianie na problem zażywania narkotyków zmierzające do lepszej pracy z wychowankiem w czasie jego pobytu w placówce i poprzez zwiększenie oddziaływań związanych z leczeniem uzależnień i profilaktyką poprzez szkolenie dla opiekunów zmniejszanie ryzyka uzależnień od narkotyków poprzez pracę z młodzieżą i opiekunami. Placówki, które wzięły udział w projekcie: Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Księży Orionistów w Warszawie Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy nr 2 w Warszawie Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy "Dom na szlaku" w Załuskowie Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy w Wierzbicy Projekt podzielony został na dwie części - pracę warsztatową z młodzieżą oraz pracę warsztatową z opiekunami pracującymi w placówce. 1
MŁODZIEŻ Opis grupy W projekcie wzięło udział 26 chłopców i 50 dziewcząt (łącznie 76 osób) z mazowieckich placówek resocjalizacyjnych w wieku 15-18 lat. Z przeprowadzonego na początku projektu badania ankietowego oraz na podstawie przeprowadzonych rozmów podczas trwania zajęć dotyczących doświadczeń i nastawienia uczestników do używania substancji psychoaktywnych innych niż alkohol wynika iż: w ich rodzinach relacje są dobre lub obojętne (odpowiednio: 38% i 34%). 15% uznało iż są bardzo dobre, a 7% że są bardzo złe. Często jako "relacje obojętne" określano brak relacji rodzinnych lub sporadyczny kontakt z rodziną. W 44% młodzież uznała, iż w ich rodzinach istnieje problem uzależnienia od substancji chemicznych, 85% uważa, iż narkotyki są szkodliwe, 60% uważa, iż można uzależnić się od pierwszego zażycia narkotyków, zdecydowana większość uczestników posiada doświadczenia z narkotykami - ponad 90%, średnia wieku pierwszego kontaktu to 14 lat, a najniższym wiekiem pierwszego kontaktu narkotykami było 10 lat. W większości przypadków pierwszy kontakt odbył się u znajomych (61%), a narkotykiem była marihuana (61%), amfetamina (27%) lub mefedron (12%). W 65% przypadków głównym powodem była ciekawość, 15% namowa znajomych, 15% problemy w domu, niemal 35% uczestników przed placówką miało codzienny kontakt z narkotykami, 24% kilkakrotny w ciągu tygodnia, a 31% kilkakrotnie w miesiącu, obecnie, w okresie przebywania w placówce 27% zażywa je na każdej przepustce, a 35% czasami na przepustkach, dla 38% pobyt w placówce związany był z narkotykami, większość uczestników na pytanie, czy narkotyki są ich problemem odpowiedziała przecząco (92%). Rozmowy prowadzone podczas zajęć wskazały, iż nawet osoby, które w związku z używaniem substancji psychoaktywnych poniosły już znaczące straty (umieszczenie w placówce, konflikty, zachowania agresywne, kradzieże, straty zdrowotne, problemy w szkole itp.), nie postrzegają swojego używania za kłopotliwe - jest to część ich zwyczajnego i akceptowanego przez nich samych i ich grupę rówieśniczą sposobu funkcjonowania, dopalacze są postrzegane jako szkodliwe dla zdrowia (46%), mogą być "wstępem" dla zażywania mocniejszych substancji (15%), niebezpieczne w podobnym stopniu jak "twarde " narkotyki (35%), inne nastawienie młodzież ma do marihuany: nie są narkotykami dla 27% uczestników, są "lekkim" narkotykiem dla 31%, wstępem do mocniejszych narkotyków dla 19% i równie groźnym narkotykiem jak "twarde" narkotyki dla 19%. Na uwagę zasługuje fakt, iż 85% uczestników utożsamia ją ze sposobem na relaks i odprężenie. 2
Rekrutacja Założeniem projektu była dobrowolność uczestnictwa młodzieży w zajęciach warsztatowych. Niektóre grupy zgłaszały jednak fakt nakłaniania ich na udział w projekcie poprzez formalnie istniejące w placówce nagrody (w placówkach funkcjonuje system punktowy, który zbliża wychowanków do różnego rodzaju nagród takich jak dostęp do internetu, korzystanie z telefonu, przepustki do domu itp.) lub po prostu "wyznaczanie" całych grup wychowawczych, które biorą udział w projekcie. Fakt nie zawsze dowolnego uczestnictwa młodzieży jest niezgodny z pozaformalnymi metodami uczenia się. Już etap rekrutacji wskazuje na konieczność dalszej pracy nad zmianą nastawienia do podobnych aktywności zarówno ze strony młodzieży, jak i jej opiekunów. W przypadku pierwszych zajęć z serii motywacja do brania w nich udziału była różnorodna - większość grup podeszła do nich chętnie i z otwartością. W przypadku 3 grup widoczny był opór uczestników w braniu w nich udziału. Opór ten w ciągu trwania projektu - pod koniec niechęć do brania w nich udziału widoczny był u pojedynczych osób, na niektórych zajęciach (co zazwyczaj młodzież tłumaczyła czynnikami niezwiązanymi z samym projektem). Ewaluacja Metoda Ewaluacja odbywała się na podczas wszystkich aktywności związanych z projektem. Poszczególne zadania i zajęcia podsumowywane były przez uczestników na bieżąco, jako istotna część prowadzonych działań. Do ewaluacji całego projektu posłużono się dwoma technikami - metodą kwestionariuszową: na wstępie i zakończenie projektu uczestnicy poproszeni zostali o wypełnienie kwestionariuszy dotyczących ich wiedzy i nastawienia dotyczących problemu, a także metodami edukacji pozaformalnej: rysowanie (ulotka dotycząca profilaktyki narkotykowej, "gra o życie" w której uczestnicy tworzyli alternatywne historie życia wymyślonego przez siebie bohatera), spisywanie swoich odczuć i wniosków, swobodne dyskusje itp. Wyniki Poniższa tabela ilustruje stan przed i po projekcie - w oparciu zarówno o metodę kwestionariuszową, jak i metody pozaformalne. PRZED PROJEKTEM Młodzież nie uważa, że ich zachowania związane z używaniem substancji za nieproblematyczne. Młodzież swoje używanie wiąże głównie ze sposobem na spędzanie czasu z grupą rówieśniczą i rozrywką. PO PROJEKCIE Część uczestników uznała swoje używanie za szkodliwe, za nadużywanie lub że ich wzorzec używania i funkcjonowania może wskazywać na uzależnienie. Młodzież lepiej rozumie długofalowe konsekwencje i mówi o motywacji do poszukiwaniu alternatywnych, bardziej konstruktywnych zachowań. 3
Młodzież zdaje sobie sprawę jedynie z części konsekwencji zażywania narkotyków (śmierć, uszkodzenia narządów, kłopoty psychiczne, uzależnienie) Młodzież uważa uzależnienie za kłopot ludzi słabych, bardzo ogólnie rozumie mechanizm uzależnienia. Młodzież ma negatywne nastawienie do programów odwykowych. Młodzież lepiej rozumie różnorodne konsekwencje związane z zażywaniem i nadużywaniem narkotyków: zdrowotne, psychologiczne, społeczne, prawne. Młodzież lepiej rozumie proces prowadzący do uzależnienia, funkcjonowanie osoby uzależnionej. Młodzież rozumie podstawowe zasady leczenia odwykowego, rozróżnia abstynencję od zdrowienia. W większości przypadków uznaje potencjalną przydatność terapii odwykowych - jednak częściej traktuje tę możliwość jako sposób na pomoc bliskim im osobom. Młodzież rozumie, iż dopalacze są groźnymi substancjami psychoaktywnymi Młodzież traktuje marihuanę jako sposób na relaks, w wielu przypadkach traktuje ją jako lekki narkotyk lub uznaje, że nie jest to substancja psychoaktywna. Młodzież uważa, że głównymi czynnikami chroniącymi są wiedza o konsekwencjach i czynniki zewnętrzne (np. rodzina, na której funkcjonowanie mają ograniczony wpływ). Młodzież w niewielkim stopniu rozumie rolę rozwoju osobistego i własnych wartości w konstruowaniu własnej ścieżki życia. Młodzież zaprzecza uleganiu wpływom rówieśników. Młodzież ma trudność w odbieraniu i dawaniu pozytywnych informacji zwrotnych. Mówi raczej o zwyczaju podkreślania ich osobistych barier ("musisz nad tym pracować", "nie poradziłeś sobie" itp) i przykrych konsekwencji działań oraz poszukiwaniu relacji z osobami o równie trudnych doświadczeniach. Młodzież zna nazwy poszczególnych emocji. Często uważa ich rozpoznawanie i dzielenie się nimi z innymi za kłopotliwe i wstydliwe. W badaniu ankietowym nastawienie wobec marihuany nie zmieniło się. Jednak podczas zajęć bez trudu wiele osób było w stanie przytoczyć własne doświadczenie lub doświadczenie bliskich im osób wskazujące na przykre lub zagrażające konsekwencje jej przyjmowania, a także działanie, które wskazuje na wpływ kanabinoli na układ nerwowy. Młodzież uważa, że głównymi czynnikami chroniącymi są wiedza o konsekwencjach, wsparcie (także to, które mogą zbudować sami) oraz ich osobisty rozwój. Uczestnicy mówią o swojej potrzebie poznawania i budowania swojej rzeczywistości, która opierać się będzie na znanych im lub nowych wartościach związanych z rozwojem. Część młodzieży przyznaje, że wiele podejmowanych przez nią aktywności związana jest z potrzebą akceptacji w grupie i mówi o napotykanych trudnościach w przeciwstawieniu się (mimo znajomości podstawowych technik asertywności). Uczestnicy rozumieją potrzebę dzielenia się i doświadczają przyjemność związaną z pozytywnymi emocjami, odkrywaniem potencjałów i budowaniem relacji, także w oparciu o pozytywne, konstruktywne doświadczenie. Zauważa także swoje tendencje do poszukiwania sojuszników wśród osób z podobnymi kłopotami. Uczestnicy w większym stopniu rozumieją swój stan emocjonalny i jego wpływ na swoje zachowania - także te związane z substancjami psychoaktywnymi. W wielu przypadkach uważa, że dzielenie się nimi nie jest potrzebne lub im zagraża. 4
Dodatkowe wnioski z projektu: Uczestnicy często podkreślali wartość otwartej, szczerej i pozbawionej przesadnego dydaktyzmu dyskusji z prowadzącymi. Ważna była możliwość szczerego wypowiadania się - bez względu na spodziewane oczekiwania prowadzących dotyczące "prawidłowych odpowiedzi". Dla wielu osób bardzo ważnym czynnikiem był udział osoby uzależnionej, pozostającej w abstynencji, która jest byłym wychowankiem placówki resocjalizacyjnej. Młodzież wskazywała na fakt, iż osobiste doświadczenie jest dla nich ważne, a z uwagi na fakt niskiego zaufania do osób spoza ich środowiska - aktywny udział w zajęciach osoby o podobnych doświadczeniach była ważnym czynnikiem otwierającym dla wielu osób. Dalszej pracy wymaga praca nad własnym rozwojem intra- i interpersonalnym: potrzebą samorozwoju, pogłębiania wartościowych relacji z innymi osobami, zaufaniem, wychodzeniem z izolacji, radzeniem sobie z emocjami. Praca nad poczuciem wpływu i odpowiedzialności za własne życie wymaga wielu dalszych oddziaływań. Młodzież wydaje się mieć głównie zewnętrzne poczucie kontroli - co prawdopodobnie związane jest z wiekiem uczestników, ich osobistymi historiami, i faktem przebywania w izolacji. Młodzież niechętnie przyznaje, jak wielki wpływ mają na nią relacje rówieśnicze - często równocześnie bagatelizując ich znaczenie i równocześnie wskazując, iż ich zachowania narkotykowe często związane są z zachowaniami grupy rówieśniczej. Często także zwraca uwagę na swoje tendencje do niepodporządkowywania się normom szerokiego społeczeństwa i buntu. Grupy chętnie korzystają z różnorodnych metod edukacji pozaformalnej, aktywnie włączającej je w proces edukacyjny (także z ćwiczeń teambuildingowych i energizerów - uznały je za istotny aspekt prowadzonych działań). Podczas zajęć istotna okazała się konieczność rezygnacji z części przekazywanych treści - w przypadku tej grupy mniejsza zawartość merytoryczna warsztatów powinna iść w parze ze zwiększaniem możliwości wypowiadania się grupy. 56% uczestników odpowiedziało twierdząco na pytanie, czy projekt zmienił ich stosunek do narkotyków, 19% że tylko trochę, a 22% że zajęcia niczego nie zmieniły. W 4 z 7 grup większość młodzieży z chęcią zajęła się zaplanowaną pracą samodzielną - wykonaniem ulotek informacyjnych i zaprezentowanie ich w placówce. 5
KADRA Zajęcia zostały poprowadzone dla kadry ośrodków, w których odbywały się zajęcia z młodzieżą. Łącznie w zajęciach wzięło udział 77 osób: wychowawców, nauczycieli, psychologów i pedagogów. Praca opierała się o metody warsztatowe i wykładowe. Ich założeniem było przybliżenie problemu, metody diagnozy, sposoby rozmawiania z młodymi ludźmi na temat narkotyków - ich przekonań, wzorców używania, motywowania młodzieży do podejmowania aktywności w celach rozwojowych i poradzenia sobie z problemem używania substancji psychoaktywnych. Inne zagadnienia to leczenie i aspekty prawne związane z zażywaniem substancji psychoaktywnych przez młodzież. Ewaluacja odbywała się podczas każdego prowadzonego warsztatu, po poszczególnych jego częściach (prezentacji, ćwiczeniach) - głównie w oparciu o techniki pochodzące z pozaformalnych metod edukacyjnych. Wyniki Profesjonaliści biorący udział w zajęciach mieli różną wiedzę na temat narkotyków i skutków ich zażywania, a także czynników chroniących. Zainteresowanie różnymi aspektami szkolenia było różnorodne. Warsztaty ujawniły duże zainteresowanie profesjonalistów samymi substancjami, rozpoznawaniem objawów ich używania, tak aby upewnić się, czy podopieczny jest pod wpływem narkotyków. Większość profesjonalistów dobrze rozpoznaje czynniki ryzyka uzależnień. Równocześnie część uczestników w niewielkim stopniu interesowała się czynnikami, dzięki którym możliwa jest konstruktywna współpraca z młodzieżą: sposoby na rozmowę, motywowanie, docieranie do kłopotów i potencjałów młodych ludzi. Dla niektórych uczestników głównym czynnikiem chroniącym jest wiedza o konsekwencjach i odcięcie od "okazji" do zażywania narkotyków. Większość rozumie konieczność pracy nad rozwojem wychowanków, jako czynnikiem chroniącym, jednak często instytucjonalizacja jest istotną barierą dla wychowawców w elastycznym, zwracającym uwagę na wewnętrzną kontrolę i odpowiedzialność młodej osoby podejściu do problemu. Wyniki ewaluacji wskazują na konieczność dalszej edukacji kadry - głównie w zakresie profilaktyki, zrozumienia czynników chroniących, oraz interwencji prowadzonej w dialogu z młodym człowiekiem. Opracowała: Anna Gradkowska Projekt współfinansowany ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego 6