2
Spis treści Jak korzystać z podręcznika... 5 III Różnorodność organizmów III.4 Królestwo roślin 1. Charakterystyka roślin. Glony... 7 2. Mszaki. Paprotniki... 14 3. Rośliny nasienne... 20 4. Korzeń... 24 5. Łodyga... 27 6. Liść... 31 7. Kwiat... 36 8. Nasiona i owoce... 41 9. Porównanie roślin nagonasiennych i okrytonasiennych. Znaczenie roślin nasiennych... 45 10. Podsumowanie działu III.4... 48 Doświadczenia i obserwacje... 51 Zadania sprawdzające... 55 IV Związki chemiczne w życiu organizmów IV.1 Chemiczne podstawy życia 11. Pierwiastki biogenne. Woda i jej znaczenie... 61 12. Związki chemiczne umożliwiające życie na Ziemi... 64 IV.2 Składniki pokarmów człowieka 13. Składniki pokarmów, ich rola i źródła.. 70 14. Witaminy i składniki mineralne... 74 15. Podsumowanie działu IV... 78 Doświadczenia i obserwacje... 81 Zadania sprawdzające... 82 V Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka V.1 Organizm człowieka 16. Organizm człowieka jako zintegrowana całość... 87 V.2 Układ pokarmowy 17. Budowa i funkcje układu pokarmowego... 93 18. Trawienie pokarmów... 98 19. Potrzeby pokarmowe ludzi... 101 20. Właściwe odżywianie się... 105 21. Podsumowanie działu V.1 i V.2... 110 Doświadczenia i obserwacje... 112 Zadania sprawdzające... 113 V.3 Układ krążenia i odpornościowy 22. Krew i jej funkcje... 115 23. Budowa i funkcje układu krwionośnego... 120 24. Serce... 124 25. Higiena układu krwionośnego... 127 26. Transport tlenu i substancji odżywczych do komórek... 130 27. Układ odpornościowy... 133 28. Zastosowanie wiedzy o odporności... 138 29. Podsumowanie działu V.3... 142 Doświadczenia i obserwacje... 145 Zadania sprawdzające... 146
V.4 Układ oddechowy i wydalniczy. Skóra 30. Budowa i funkcje układu oddechowego... 149 31. Wymiana gazowa w płucach i tkankach... 155 32. Choroby i higiena układu oddechowego... 159 33. Budowa i funkcje układu wydalniczego... 164 34. Budowa i funkcje skóry... 169 35. Udział skóry w termoregulacji. Choroby i higiena skóry... 173 36. Podsumowanie działu V.4... 177 Doświadczenia i obserwacje... 179 Zadania sprawdzające... 181 V.5 Układ nerwowy i dokrewny 37. Budowa i funkcje układu nerwowego... 183 38. Czynności ośrodkowego układu nerwowego... 188 39. Odruchy bezwarunkowe i warunkowe... 192 40. Higiena układu nerwowego... 196 41. Budowa i funkcje układu dokrewnego... 201 42. Hormony i ich rola... 205 43. Podsumowanie działu V.5... 210 Doświadczenia i obserwacje... 213 Zadania sprawdzające... 214 V.6 Narządy zmysłów i układ ruchu 44. Komórki zmysłowe... 216 45. Oko narząd wzroku. Wady wzroku... 220 46. Ucho narząd słuchu i równowagi... 225 47. Budowa układu ruchu. Funkcje szkieletu... 229 48. Kości i stawy... 233 49. Mięśnie... 236 50. Aktywność fizyczna a zdrowie człowieka... 241 51. Podsumowanie działu V.6... 246 Doświadczenia i obserwacje... 248 Zadania sprawdzające... 250 V.7 Układ rozrodczy 52. Budowa i funkcje męskiego i żeńskiego układu rozrodczego... 252 53. Cykl miesiączkowy kobiety. Zapłodnienie... 257 54. Rozwój zarodkowy i płodowy... 261 55. Rozwój człowieka i potrzeby z nim związane... 266 56. Choroby przenoszone drogą płciową... 270 57. Podsumowanie działu V.7... 273 Doświadczenia i obserwacje... 275 Zadania sprawdzające... 276 VI Zdrowie i choroby 58. Choroby zakaźne przyczyny... 281 59. Choroby zakaźne profilaktyka... 286 60. Choroby nowotworowe... 290 61. Uzależnienia w życiu człowieka... 295 62. Podsumowanie działu VI... 300 Doświadczenia i obserwacje... 302 Zadania sprawdzające... 304 Literatura dla ucznia... 306 Słowniczek... 307 Indeks polsko-angielski... 319
32 KRÓLESTWO ROŚLIN Liście pojedyncze Mają niepodzieloną blaszkę liściową. Liście złożone Mają blaszkę liściową podzieloną na mniejsze listki. jarząb dąb klon lipa kasztanowiec Ryc. 6.2. Rodzaje liści Wiązki przewodzące roślin dwuliściennych mogą mieć różne ułożenie, m.in. dłoniaste (przypominające dłoń), np. w liściach klonu, pierzaste (przypominające pióro ptaka), np. w liściach dębu lub lipy. Ze względu na liczbę blaszek liściowych wyróżnia się liście pojedyncze mające niepodzieloną blaszkę liściową, oraz liście złożone mające blaszkę liściową podzieloną na kilka części (ryc. 6.2). Blaszka liściowa może mieć różny kształt w zależności od gatunku rośliny. Budowa zewnętrzna liści jest niezwykle zróżnicowana i charakterystyczna dla poszczególnych gatunków roślin. Stanowi ona ważne kryterium, na którego podstawie dokonuje się oznaczania i klasyfikacji roślin okrytonasiennych. Budowa wewnętrzna liścia roślin nasiennych Budowa wewnętrzna liścia rośliny okrytonasiennej jest wyrazem przystosowania do pełnionych przez liść funkcji (ryc. 6.3). Powierzchnię liścia z wierzchu okrywa przezroczysta skórka górna, przez którą promienie słoneczne z łatwością przenikają w głąb liścia. Jednocześnie ogranicza ona parowanie wody. Pod nią znajduje się miękisz asymilacyjny, którego komórki zawierają liczne chloroplasty intensywnie przeprowadzające proces fotosyntezy. W górnej części blaszki liścia komórki miękiszu asymilacyjnego ściśle do siebie przylegają, tworząc miękisz palisadowy. W dolnej części są luźno ułożone, tworząc miękisz gąbczasty. Znajdujące się między nimi przestrzenie międzykomórkowe są wypełnione powietrzem, co zapewnia sprawną wymianę gazową oraz przemieszczanie się pary wodnej w liściu. Między komórkami miękiszu znajdują się liczne wiązki przewodzące utworzone
Liść 33 skórka górna miękisz palisadowy drewno łyko miękisz gąbczasty skórka dolna wiązka przewodząca przestrzenie międzykomórkowe Ryc. 6.3. Budowa wewnętrzna liścia aparat szparkowy szparka otwarta komórki szparkowe o fasolowatym kształcie szparka otwór prowadzący do wnętrza liścia szparka zamknięta komórki skórki Ryc. 6.4. Budowa aparatu szparkowego z komórek transportujących wodę z solami mineralnymi i produkty fotosyntezy (cukry). Od spodu liść jest pokryty jednowarstwową skórką dolną zaopatrzoną w liczne aparaty szparkowe (ryc. 6.4). Większość roślin wodnych o liściach pływających po powierzchni wody ma aparaty szparkowe rozmieszczone w skórce górnej. Liście roślin wodnych, które są całkowicie zanurzone w wodzie, np. moczarki, nie mają aparatów szparkowych, wymiana gazowa zachodzi przez całą powierzchnię ciała rośliny.
74 14 Witaminy i składniki mineralne WAŻNE TERMINY: witaminy awitaminoza składniki mineralne krzywica szkorbut anemia Niezbędne składniki pożywienia Oprócz związków organicznych będących odżywczymi składnikami pokarmu, takich jak: cukry, tłuszcze i białka, ważnym uzupełnieniem naszego pokarmu są: woda, witaminy oraz sole mineralne. Nie mają one wartości odżywczych (nie dostarczają energii), ale są niezbędne do właściwego funkcjonowania organizmu. Ich niedobór powoduje upośledzenie pracy różnych narządów i wiele chorób. Witaminy Witaminy, mimo że są związkami organicznymi, nie dostarczają energii. Choć potrzebujemy ich w bardzo małych ilościach, są jednak niezbędne do wzrostu i zachowania zdrowia, gdyż regulują przebieg wielu procesów w organizmie. Nasz organizm nie potrafi syntetyzować witamin, dlatego musi je otrzymywać z pożywieniem. Witaminy jako związki chemiczne mają dość skomplikowane nazwy, jednak powszechnie przyjęło się określanie ich kolejnymi literami alfabetu, a więc: A, B, C, D, E, K itd. Pod nazwą witamina B kryje się określenie grupy związków chemicznych, do których zaliczamy np. witaminy B 6, B 11, B 12. Witaminy dzielimy na dwie grupy: rozpuszczalne w wodzie (B, C); rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K). Aby łatwiej przyswoić zawarte w sałatkach warzywnych witaminy, szczególnie rozpuszczalne w tłuszczach, należy te potrawy skrapiać olejem (ryc. 14.1). Zbyt mała ilość witaminy w organizmie jest nazywana niedoborem, a brak awitaminozą. Oba te stany prowadzą do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Niebezpieczny dla zdrowia jest także nadmiar witamin spowodowany ich przedawkowaniem w wyniku zażywania nadmiernej ilości witamin w tabletkach. Szczególnie dotyczy to witamin rozpuszczalnych w tłuszczach A, D, E, K, ponieważ gromadzą się one w organizmie. Ryc. 14.1. Sałatka skropiona olejem to źródło wielu witamin
Wybrane witaminy Aby organizm prawidłowo funkcjonował, powinien otrzymywać, oprócz białek, cukrów i tłuszczów, także witaminy. Ponieważ organizm człowieka nie potrafi syntetyzować witamin, musi otrzymywać je wraz z pożywieniem. Witamina A Występowanie: wątroba, jaja, mleko, sery żółte, warzywa (marchew, szpinak) Witamina B 6 Występowanie: mięso, drób, jaja, mleko, drożdże, kapusta, kalafior, szpinak, fasola, groch, orzechy Skutki niedoboru zahamowanie wzrostu złe widzenie o zmroku, tzw. kurza ślepota schorzenia skóry Skutki niedoboru nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu nerwowego niewłaściwy skład krwi niedokrwistość (anemia) stany zapalne skóry, jamy ustnej Witamina B 11 (kwas foliowy) Witamina B 12 Występowanie: szpinak, sałata, kapusta, brokuły, kalafiory, pomidory, groch, fasola, orzechy, wątroba, jaja Występowanie: nerki, wątroba, ryby, jaja, sery, mleko Skutki niedoboruoru zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego anemia zaburzenia rozwoju płodu Witamina C Występowanie: owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny), kiwi, papryka, czarna porzeczka, pomidory, kapusta kwaszona, natka pietruszki Skutki niedoboru anemia zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego Witamina D Występowanie: tran, mleko, ser biały, jaja, masło, ryby; tworzona w skórze podczas opalania się Skutki niedoboru krwawienie dziąseł i wypadanie zębów, tzw. szkorbut (gnilec) trudne gojenie się ran Skutki niedoboru zniekształcenia kości u dzieci (krzywica) odwapnienie zębów łamliwość kości u dorosłych Produkty spożywcze zaznaczone gwiazdką są źródłem prowitamin substancji, z których w organizmie powstają witaminy.
110 21 Podsumowanie działu V.1 i V.2 TKANKI CZŁOWIEKA Nabłonkowa Mięśniowa Kostna Chrzęstna Nerwowa Krew UKŁAD POKARMOWY Jama ustna ślinianki Przełyk Żołądek Dwunastnica (początkowy odcinek jelita cienkiego) wątroba trzustka Jelito cienkie Jelito grube Odbyt FUNKCJE WYDZIELNICZE ELEMENTÓW UKŁADU POKARMOWEGO Element Wydzielina Funkcja Ślinianki ślina wstępne trawienie cukrów Komórki gruczołowe w ścianach żołądka Wątroba Trzustka sok żołądkowy żółć sok trzustkowy trawienie białek, niszczenie wirusów i drobnoustrojów rozbijanie tłuszczów zwiększanie powierzchni ich trawienia trawienie cukrów, tłuszczów i białek
Podsumowanie działu V.1 i V.2 111 ODPOWIEDNIA DIETA Zróżnicowana uwzględnia pokarmy roślinne i zwierzęce Pełnowartościowa pokrywa zapotrzebowanie energetyczne Zrównoważona dostarcza niezbędnych związków chemicznych we właściwych proporcjach ZAPOBIEGANIE ZATRUCIOM POKARMOWYM mycie rąk przed posiłkiem przestrzeganie zasad higieny podczas przygotowywania posiłków sporządzanie posiłków ze świeżych produktów przechowywanie żywności w temperaturze poniżej 10 C spożywanie produktów (w tym mięsa) pochodzących z pewnego źródła mycie owoców i warzyw przed spożyciem PRZEJAWY NIEWŁAŚCIWEGO ODŻYWIANIA SIĘ Niedożywienie Przejadanie się anoreksja i bulimia krzywica, szkorbut i inne niedowaga nadwaga i otyłość spożywanie zbyt małej ilości pokarmu zaburzenia funkcjonowania organizmu wskutek zbyt małej ilości określonych witamin i składników mineralnych spożywanie niewystarczającej ilości pokarmu spożywanie zbyt dużej ilości pokarmu, zwłaszcza wysokokalorycznego (potraw tłustych i zawierających cukier)
145 Doświadczenia i obserwacje 1 Obserwacja komórek krwi człowieka POTRZEBNE MATERIAŁY: preparat mikroskopowy krwi człowieka, mikroskop optyczny. Przebieg obserwacji: Obejrzyj pod mikroskopem preparat rozmazu krwi człowieka przy 40-krotnym powiększeniu. Wykonaj rysunek zaobserwowanych krwinek i podpisz je. Odpowiedz na pytania: 1. Których krwinek jest więcej: białych czy czerwonych? 2. Porównaj krwinki białe i czerwone ze względu na rozmiar i obecność jądra komórkowego. Jakie są między nimi różnice? 2 Planowanie i przeprowadzenie doświadczenia sprawdzającego wpływ wysiłku fizycznego na tętno A. Zaplanuj doświadczenie, w którym zbadasz wpływ wysiłku fizycznego na tętno. Podczas planowania uwzględnij: problem badawczy i hipotezę; próbę kontrolną i badawczą; badanyp arametr; sposób rejestracji wyników czas dokonywania pomiarów; pomiaru. B. Zapisz plan obserwacji w punktach, zaprojektuj tabelę do zapisywania wyników pomiarów. C. Wykonaj doświadczenie. Na podstawie uzyskanych danych sporządź wykres obrazujący zależność szybkości tętna od czasu trwania wysiłku fizycznego. D. Zinterpretuj wyniki pomiarów. Sformułuj wniosek. 3 Demonstracja budowy serca ssaka POTRZEBNE MATERIAŁY: serce ssaka (np. świni lub cielęcia) razem z wychodzącymi z niego naczyniami (do nabycia np. w sklepach mięsnych) lub model serca. Przebieg obserwacji: Obejrzyj serce od zewnątrz, wskaż komory i przedsionki. Rozpoznaj naczynia krwionośne: występujące na mięśniu sercowym (wieńcowe); wychodzące z serca (aorta, tętnice płucne); wchodzące do serca (żyła główna, żyła płucna). Przekrój serce poprzecznie mniej więcej w połowie wysokości komór lub rozłóż model na części. Zaobserwuj: zastawki między przedsionkami i komorami; różnice grubości ścian obu komór. Odpowiedz na pytania: 1. Jakie różnice można zaobserwować w budowie komory prawej i lewej? 2. Które naczynia zaopatrują mięsień sercowy w tlen i substancje odżywcze? Doświadczenie trudniejsze
146 Zadania sprawdzające 1. Poniżej wymieniono składniki krwi. I. płytki krwi II. krwinki białe III. krwinki czerwone Zaznacz odpowiedź, która zawiera tylko elementy krwi uczestniczące w transporcie tlenu. A. tylko III B. I i III C. II i III D. I, II i III 2. Na rysunku pokazano trzy rodzaje krwinek. Zaznacz zestaw, w którym podano poprawne nazwy krwinek. I II III A. I krwinka czerwona, II krwinka biała, III płytka krwi B. I płytka krwi, II krwinka czerwona, III krwinka biała C. I płytka krwi, II krwinka biała, III krwinka czerwona D. I krwinka biała, II płytka krwi, III krwinka czerwona 3. Zaznacz wiersze tabeli, w których poprawnie przedstawiono funkcje naczyń krwionośnych. Tętnice Żyły A transport krwi utlenowanej transport krwi odtlenowanej B transport krwi odtlenowanej transport krwi utlenowanej C transport krwi do serca transport krwi od serca D transport krwi od serca transport krwi do serca 4. Rysunek przedstawia serce człowieka i główne naczynia krwionośne, które się z nim łączą. Określ, podając odpowiednie oznaczenia: A. Która z oznaczonych części serca pompuje krew do płuc?...... B. W których naczyniach krwionośnych płynie krew utlenowana?...... 1 2 3 4 5 6 7 8
Komórki nerwowe Charakterystyczną cechą komórek nerwowych są wypustki. Większość neuronów ma kilka krótkich wypustek dendrytów oraz jedną długą akson. Dendryty odbierają impulsy nerwowe i przewodzą je do ciała komórki, a w aksonie impuls jest przesyłany od ciała komórki do wypustek innych komórek. Wypustki niektórych neuronów są bardzo długie, mają nawet powyżej 1 m długości. KOMÓRKA NERWOWA Dendryty to wypustki cytoplazmatyczne, którymi impuls nerwowy przebiega w kierunku do ciała komórki. Akson to wypustka cytoplazmatyczna, która przewodzi impuls nerwowy od ciała neuronu do innych komórek. Ciało komórki nerwowej tworzy cytoplazma zawierająca jądro komórkowe, mitochondria i pozostałe elementy budowy (takie same jak w innych komórkach). połączenie między neuronami akson okryty osłonką mielinową Niektóre aksony są otoczone komórkami pomocniczymi, które tworzą wokół nich osłonkę o dużej zawartości tłuszczów osłonkę mielinową. Znaczenie osłonki mielinowej można porównać do znaczenia izolacji w kablu elektrycznym zapobiega ona rozpraszaniu się impulsu nerwowego i umożliwia jego szybsze przewodzenie. Osłonka mielinowa odgrywa również ważną rolę w naprawie uszkodzonych neuronów. Nerw jest wiązką zbudowaną z wielu aksonów (z osłonkami mielinowymi lub bez) otoczonych wspólną osłonką. NERW aksony kierunek przewodzenia impulsu osłonka nerwu osłonki mielinowe aksonów
Dobry sposób na egzamin! Nowy zeszyt ćwiczeń w wersji papierowej i elektronicznej na W zeszycie ćwiczeń znajdziesz zadania, które skutecznie pomogą ci przygotować się do kartkówek, sprawdzianów i egzaminu. Możesz korzystać z ćwiczeń w wersji papierowej lub elektronicznej. Ćwiczysz online, tak jak lubisz i kiedy chcesz. Zadania są zgodne z podręcznikiem i wymaganiami egzaminu gimnazjalnego. Wejdź na i sprawdź się! WYDAWNICTWA SZKOLNE I PEDAGOGICZNE wsip.pl infolinia: 800 220 555