UŻYTKOWANIE GRUNTÓW ZLEWNI RZEKI SZRENIAWA W KONTEKŚCIE OCHRONY GLEBY I WODY W LATACH

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2009: t. 9 z. 3 (27) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 167 177 www.imuz.edu.pl Instytut Meliorcji i Użytków Zielonych w Flentch, 2009 UŻYTKOWANIE GRUNTÓW ZLEWNI RZEKI SZRENIAWA W KONTEKŚCIE OCHRONY GLEBY I WODY W LATACH 1995 2005 Sylwester SMOROŃ, Agnieszk KOWALCZYK, Mrek KOSTUCH Instytut Meliorcji i Użytków Zielonych, Młopolski Ośrodek Bdwczy w Krkowie Słow kluczowe: erozj, Szreniw, użytki rolne, użytkownie ziemi S t r e s z c z e n i e W prcy przedstwiono nlizę struktury użytkowni gruntów i użytków rolnych zlewni rzeki Szreniw w ltch 1995 2005. Bdny oszr podzielono n pięć zlewni cząstkowych. Oliczono wskźniki: drniowo-leśny określjący stopień trwłego pokryci oszru zlewni roślinnością orz użytków zielonych określjący relcje między użytkmi zielonymi rolnymi. Wykzno, że struktur użytkowni terenu n oszrze zlewni Szreniwy jest niekorzystn ze względu n ochronę gley i środowisk wodnego. Cł powierzchni omwinego oszru ył tylko w około 10 pokryt trwle roślinnością leśną i drniową, grunty orne stnowiły ż 91,3 użytków rolnych. Przeorżeni strukturlne w ciągu okresu dń yły niekorzystne i poległy n zwiększeniu powierzchni gruntów ornych. W tym rejonie, o wysokim stopniu zgrożeni erozją wodną, konieczne jest podjęcie dziłń mjących n celu wprowdznie progrmów rolnośrodowiskowych w zkresie ochrony gley i wody. WSTĘP Rozpoczęte w osttniej dekdzie XX w. przeorżni gospodrczo-polityczne w Polsce miły wpływ n rolnictwo, zwłszcz strukturę oszrów wiejskich. Wpływ ten ył njwyrźniejszy n oszrze Krpt Zchodnich, zwłszcz w ich górzystej części, gdzie występują gley o młej wrtości użytkowej, trudne do uprwy [KOPACZ, TWARDY, 2006]. W zlewni górnego Dunjc nstąpiło istotne, Adres do korespondencji: dr inż. S. Smoroń, Młopolski Ośrodek Bdwczy IMUZ, ul. Ułnów 21B, 31-450 Krków; tel. +48 (12) 411-81-46, e-mil: imuzkrk@kki.pl

168 Wod-Środowisko-Oszry Wiejskie t. 9 z. 3 (27) wynoszące około 20, zmniejszenie powierzchni gruntów ornych w powierzchni ogólnej i jednoczesny zliżony wzrost udziłu ekstensywnie wykorzystywnych trwłych użytków zielonych. Podone zminy zszły w przygrnicznych rejonch Poprdu i Snu [KUŹNIAR, TWARDY, KOPACZ, 2006; KUŹNIAR i in., 2007]. N niżej położonych oszrch Polski Południowej, w lepszych wrunkch klimtyczno-gleowych, gdzie rolnicze użytkownie ziemi jest rdziej opłclne, zminy użytkowni ziemi mogą mieć odmienny chrkter. Celem prcy jest rozpoznnie zmin struktury użytkowni ziemi i użytków rolnych n oszrze zlewni rzeki Szreniw w ltch 1995 2005, w kontekście ochrony gle zgrożonych erozją wodną. Chodziło również o określenie wrtości wskźników użytkowni ziemi, które umożliwiją wnioskownie o zgrożeniu środowisk wodno-gleowego ze strony dziłlności rolniczej. MATERIAŁ I METODY BADAWCZE Oszr zlewni Szreniwy leży między 50 08 50 26 szerokości geogrficznej północnej orz 19 46 20 35 długości geogrficznej wschodniej. Geogrficznie jest on położony n Wyżynie Olkuskiej, Miechowskiej orz Płskowyżu Proszowickim. Powierzchni zlewni Szreniwy wynosi 712 km 2. Szreniw m około 80 km długości i jest leworzeżnym dopływem Wisły. Rozpoczyn swój ieg n torfowisku n Wyżynie Olkuskiej pod Wolromiem (380 m n.p.m.) i przepływ w kierunku południowo-wschodnim, uchodząc do Wisły n wysokości 178 m n.p.m., co stnowi około 200 m różnicy wysokości. Teren zlewni jest lekko pofłdowny. Oszr zlewni Szreniwy, w skłd którego wchodzi 17 jednostek dministrcyjnych, w tym 4 oszry miejskie, podzielono n 5 zlewni cząstkowych: Cich, Szreniw 1, Szreniw 2, Szreniw 3 i Ścieklec (rys. 1). Powierzchnię poszczególnych zlewni cząstkowych określono n podstwie dń włsnych z wykorzystniem progrmu ArcView. Gęstość zludnieni n omwinym oszrze wynosi 122,5 os. km 2, od 70,7 w zlewni Ścieklec do 274,3 os. km 2 w zlewni cząstkowej Cich, co jest zliżone do średniej krjowej [Ludność, 2002 2005]. Gley w tym rejonie powstły z lessów położonych n wpienich jurjskich i mrglch kredowych, w dolnym frgmencie n iłch krkowieckich. Są one zgrożone silną erozją wodną [JÓZEFACIUK, JÓZEFACIUK, 1992]. Ich wrtość użytkow jest duż w grnicch I III klsy onitcyjnej. Stwrz to korzystne wrunki do produkcji rolniczej. Średni wżon wrtość ogólnego wskźnik jkości rolniczej przestrzeni produkcyjnej w zlewni wynosi 95,8. W zlewni cząstkowej Szreniw 3 sięg nwet 101,0, w pozostłych wynosi: 96,8 Szreniw 2, 90,3 Cich i 81,5 Szreniw 1 [WITEK i in., 1994]. Struktur uprw jest zróżnicown. W górnym frgmencie zlewni (zlewnie cząstkowe Cich i Szreniw 1) dominują uprwy zożowe, w środkowym (zlew-

S. Smoroń, A. Kowlczyk, M. Kostuch: Użytkownie gruntów zlewni rzeki Szreniw 169 Rys. 1. Zlewni Szreniwy z podziłem n zlewnie cząstkowe orz z gęstością zludnieni Fig. 1 The Szreniw sin re with prtil ctchments nd popultion density nie cząstkowe Szreniw 2 i Ścieklec) i dolnym (Szreniw 3), ze względu n lepsze wrunki gleowe, przewżją rośliny okopowe, w tym wrzywne i przemysłowe. Średni roczn tempertur z wieloleci jest wysok i wynosi w górnym rejonie zlewni 7,0 C, w dolnym 8,0 C. Średnie roczne sumy opdów tmosferycznych w tych rejonch wynoszą odpowiednio 650 i 600 mm [NIEDŹWIEDŹ, OBRĘB SKA-STARKLOWA, 1991]. Zminy struktury użytkowni ziemi orz użytków rolnych w ltch 1995 2005 przenlizowno n podstwie dnych sttystycznych pulikownych przez GUS [Rolnictwo, 1995 2005]. Uwzględniono nstępujące ktegorie użytkowni: użytki rolne, lsy i grunty leśne, pozostłe grunty i nieużytki (struktur użytkowni ziemi) orz grunty orne, sdy, łąki i pstwisk (struktur użytków rolnych). N podstwie zernych dnych o powierzchni poszczególnych ktegorii użytkowni oliczono ich udził w powierzchni cłkowitej i użytków rolnych w poszczególnych zlewnich cząstkowych. Wyniki oliczeń zestwiono w postci wrtości średnich z lt 1995 2005 orz różnic między pierwszym i osttnim rokiem okresu dń. Oliczono współczynniki korelcji orzujące kierunek zmin struktury użytkowni z ltmi dń, tkże rozproszenie wrtości wokół średniej z okresu 1995 2005 (odchylenie stndrdowe ). Oliczono również wrtości współczynnik drniowo-leśnego i użytków zielonych. Współczynnik drniowo-leśny wyrż stosunek sumy powierzchni użytków zielonych i lsów do powierzchni ogólnej

170 Wod-Środowisko-Oszry Wiejskie t. 9 z. 3 (27) rozptrywnego oszru, tj. stopień trwłego pokryci roślinnością nlizownego oszru. Współczynnik użytków zielonych stnowi stosunek powierzchni użytków zielonych (sum łąk i pstwisk) do powierzchni użytków rolnych i określ stopień trwłego pokryci roślinnością gle w oręie użytków rolnych. WYNIKI BADAŃ Średnio n oszrze zlewni Szreniwy, w ltch 1995 2005, użytki rolne stnowiły 83,5 powierzchni cłkowitej, lsy 6,0, nieużytki 10,5 (t. 1). Njmniejszym udziłem UR w powierzchni ogólnej chrkteryzowł się zlewni cząstkow Cich, njwiększym Ścieklec. W ciągu omwinego okresu powierzchni UR uległ zmniejszeniu o 6,9 punktu procentowego. Było ono istotnie skorelowne z ltmi dń (r = 0,87, t. 2). Tel 1. Struktur użytkowni ziemi w zlewnich cząstkowych i cłej zlewni Szreniwy (średni z lt 1995 2005) orz różnice między 1995 2005 r. Tle 1. Lnd use structure in prtil ctchments of the Szreniw sin nd in the whole sin (verge for the yers 1995 2005) nd the differences etween 1995 nd 2005 Zlewni Ctchment Powierzchni zlewni Ctchment re km 2 Użytki rolne Agriculturl lnds Lsy i grunty leśne Forests nd woods Pozostłe grunty i nieużytki Other lnds nd wstelnds Cich 48,0 72,7 6,7 3,1 14,8 0,1 0,1 12,5 6,7 3,1 Szreniw 1 77,5 86,6 7,6 3,0 2,1 0,1 0,1 11,3 7,6 2,9 Szreniw 2 276,8 84,0 7,3 2,8 5,5 0,1 0,0 10,5 7,2 2,8 Szreniw 3 156,6 77,7 7,3 2,9 10,8 0,2 0,1 11,5 7,1 2,8 Ścieklec 153,9 90,2 5,7 2,5 1,2 0,2 0,1 8,6 5,5 2,4 Szreniw 712,8 83,5 6,9 2,8 6,0 0,1 0,0 10,5 6,8 2,7 (cł zlewni) (whole sin) Ojśnieni: udził w powierzchni ogólnej zlewni, różnic udziłu między 1995 2005 r., odchylenie stndrdowe. Explntions: shre in the totl ctchment re, difference in the shre etween 1995 nd 2005, stndrd devition. Między zlewnimi cząstkowymi zznczyło się znczne zróżnicownie udziłu lsów od 1,2 (Ścieklec) do 14,8 (Cich). W omwinym okresie wystąpiło tylko niewielkie zwiększenie powierzchni lsów o 0,1 0,2 punktu procentowego, przy czym istotną korelcję z ltmi stwierdzono w zlewni cząstkowej Ścieklec (r = 0,88) orz średnio n cłym omwinym oszrze (r = 0,76, t. 2).

S. Smoroń, A. Kowlczyk, M. Kostuch: Użytkownie gruntów zlewni rzeki Szreniw 171 Tel 2. Wrtości współczynników korelcji r między zminmi w strukturze użytkowni ziemi ltmi dń (1995 2005) w zlewnich cząstkowych i cłej zlewni Szreniwy Tle 2. Coefficients r of correltion etween chnges in the lnd use structure nd the study yers (1995 2005) in prtil ctchments nd in the whole Szreniw sin Zlewni Użytki rolne Lsy Pozostłe grunty i nieużytki Ctchment Agriculturl lnds Forests Other lnds nd wstelnds Cich 0,84* 0,05 0,85* Szreniw 1 0,83* 0,30 0,83* Szreniw 2 0,90* 0,55 0,90* Szreniw 3 0,83* 0,45 0,82* Ścieklec 0,84* 0,88* 0,83* Szreniw (cł zlewni) 0,87* 0,76* 0,76* (whole sin) * istotność r, gdy p 0,05. * significnce of r t p 0.05. Wysokie wrtości współczynnik korelcji (r od 0,76 do 0,90 t. 2) orz ujemne wrtości różnic między 1995 2005 r. (t. 1), wskzują n istotne zwiększenie się udziłu pozostłych gruntów i nieużytków w poszczególnych zlewnich cząstkowych i n cłym oszrze w dnym okresie. Z przedstwionych n rysunku 2 zmin w strukturze użytkowni ziemi w ciągu lt 1995 2005 w cłej zlewni Szreniwy wynik, że około 5 zmniejszenie udziłu użytków rolnych i jednoczesne podone zwiększenie udziłu pozostłych Rys. 2. Zminy w strukturze użytkowni ziemi n oszrze zlewni Szreniwy w ltch 1995 2005 Fig. 2. Chnges in the lnd use structure in the whole Szreniw sin in 1995 2005

172 Wod-Środowisko-Oszry Wiejskie t. 9 z. 3 (27) Tel 3. Struktur użytków rolnych w zlewnich cząstkowych i cłej zlewni Szreniwy (średni z lt 1995 2005) orz różnice między 1995 2005 r. Tle 3. The structure of griculturl lnd in the prtil ctchments of the Szreniw Bsin (verge from the 1995 2005 yers) nd difference etween 1995 nd 2005 Zlewni Ctchment Powierzchni użytków rolnych The re of griculturl lnds h Grunty orne Arle lnds Sdy Orchrds Łąki Medows Pstwisk Pstures Cich 3 502 94,8 1,6 0,7 1,6 2,3 0,8 2,2 0,2 0,1 1,3 0,5 0,3 Szreniw 1 6 767 96,8 1,6 0,7 1,7 2,4 0,8 2,8 0,8 0,3 1,7 0,0 0,3 Szreniw 2 23 199 92,6 0,4 0,3 1,2 1,1 0,4 5,1 0,5 0,2 1,1 0,1 0,2 Szreniw 3 12 178 84,0 0,6 0,7 0,6 0,3 0,1 14,5 0,2 0,6 0,9 0,1 0,1 Ścieklec 13 871 93,4 0,1 0,2 0,8 0,8 0,4 4,7 0,6 0,2 1,0 0,1 0,1 Szreniw 59 520 91,3 0,6 (cł zlewni) (whole sin) 0,4 1,0 1,1 0,4 6,5 0,4 0,2 1,1 0,1 0,1 Ojśnieni: udził w powierzchni ogólnej zlewni, różnic udziłu między 1995 2005, odchylenie stndrdowe. Explntions: shre in the totl ctchment re, difference in the shre etween 1995 nd 2005, stndrd devition.

S. Smoroń, A. Kowlczyk, M. Kostuch: Użytkownie gruntów zlewni rzeki Szreniw 173 gruntów i nieużytków nstąpiło między 2002 i 2003 r. Wynik to ze zminy metody określni powierzchni tych wskźników, wprowdzonej przez GUS. Od 2002 r. z użytków rolnych wyłączono grunty pod zudownimi, podwórzmi, plcmi, ogrodmi ozdonymi, drogmi, powierzchnie wód śródlądowych, rowów meliorcyjnych, nieużytków i in., i uwzględniono je w powierzchni pozostłych gruntów i nieużytków. W strukturze użytków rolnych dominowły grunty orne. W cłej zlewni Szreniwy ich udził wynosił 91,3, w zlewnich cząstkowych od 84,0 (Szreniw 3) do 96,8 (Szreniw 1) (t. 3). W stosunku do 1995 r. ich udził zwiększył się tylko niezncznie o 0,6 punktu procentowego. Zwiększenie to yło skorelowne z ltmi dń (r = 0,83, t. 4, rys. 3). Różnice między 1995 2005 rokiem w poszczególnych zlewnich cząstkowych wynosiły od 0,1 do 1,6 punktów procentowych. Udził sdów, podonie jk i pstwisk, ył rdzo mły i wynosił odpowiednio 1,0 i 1,1 powierzchni UR. W przypdku sdów stwierdzono zmniejsznie się ich udziłu w powierzchni UR istotnie skorelowne z ltmi (r = 0,83), w przypdku pstwisk zminy te nie yły istotne (r = 0,28). Udził łąk w powierzchni UR n terenie poszczególnych zlewni cząstkowych ył zncznie zróżnicowny i wynosił 2,2 14,5, średnio w cłej zlewni Szreniwy 6,5. Różnic udziłu między 1995 2005 rokiem w poszczególnych zlewnich wynosił od 0,2 do 0,8 punktów procentowych. Istotne zwiększenie udziłu łąk w okresie dń stwierdzono tylko w zlewnich Ścieklec i Cich (r = 0,72 i 0,74). Wrtości współczynników drniowo-leśnego i użytków zielonych w omwinym okresie yły rdzo młe odpowiednio 0,12 i 0,07 (t. 5). Ich wrtości w poszczególnych zlewnich cząstkowych wynosiły odpowiednio 0,06 0,23 orz 0,04 0,15. Nie stwierdzono różnic wrtości tych współczynników między średnimi z lt 1995 2005 rokiem 2005. Tel 4. Wrtości współczynników korelcji r między zminmi w strukturze użytków rolnych ltmi dń (1995 2005) w zlewnich cząstkowych i cłej zlewni Szreniwy Tle 4. Coefficients r of correltion etween chnges in the griculturl lnd use structure nd the study yers (1995 2005) in prtil ctchments nd in the whole Szreniw sin Zlewni Ctchment Grunty orne Arle lnds Sdy Orchrds Łąki Medows Pstwisk Pstures Cich 0,75* 0,73* 0,74* 0,11 Szreniw 1 0,94* 0,90* 0,39 0,38 Szreniw 2 0,87* 0,84* 0,49 0,28 Szreniw 3 0,50 0,63* 0,36 0,55 Ścieklec 0,27 0,67* 0,72* 0,05 Szreniw (cł zlewni) 0,83* 0,83* 0,24 0,28 (whole sin) * istotność r, gdy p 0,05. * significnce of r t p 0.05.

174 Wod-Środowisko-Oszry Wiejskie t. 9 z. 3 (27) Rys. 3. Zminy w strukturze użytków rolnych n oszrze zlewni Szreniwy w ltch 1995 2005 Fig. 3. Chnges in the structure of griculturl lnds in the whole Szreniw sin in 1995 2005 Tel 5. Wrtości współczynników drniowo-leśnego ((UZ+L)/pow. og.) i użytków zielonych (UZ/UR) w ltch 1995 2005 i w 2005 r. w zlewnich cząstkowych i cłej zlewni Szreniwy Tle 5. The vlues of turf nd forest ((UZ+L)/totl re) nd grsslnd (UZ/AL) indices in the yers 1995 2005 nd in 2005 in prtil ctchment res nd in the whole Szreniw sin Zlewni (UZ+L)/pow. og. (UZ+L)/totl re UZ/UR UZ/AL Ctchment 1995 2005 2005 r. 1995 2005 2005 r. Cich 0,17 0,17 0,04 0,04 Szreniw 1 0,06 0,06 0,05 0,05 Szreniw 2 0,11 0,10 0,06 0,06 Szreniw 3 0,23 0,21 0,15 0,15 Ścieklec 0,06 0,06 0,06 0,06 Szreniw (cł zlewni) 0,12 0,12 0,07 0,07 (whole sin) OMÓWIENIE WYNIKÓW Anliz przedstwionego mteriłu wskzuje n niewłściwą, ze względu n ochronę gley i jkości wód, strukturę użytkowni ziemi i użytków rolnych. N terench pofłdownych i n utworch lessowych gley są rdzo podtne n erozję wodną [Kodeks, 2002]. Dodtkowo procesom erozyjnym sprzyj niewłściwy sposó użytkowni gruntów. Wrtości współczynnik drniowo-leśnego (0,12) orz użytków zielonych (0,07) są rdzo młe. Ozncz to, że tylko niewielk część zlewni jest trwle pokryt roślinnością leśną orz użytkown jko łąki

S. Smoroń, A. Kowlczyk, M. Kostuch: Użytkownie gruntów zlewni rzeki Szreniw 175 i pstwisk. W wyniku tego nsilją się procesy erozji wodnej, mogące njprwdopodoniej prowdzić do wzogcni wód powierzchniowych w skłdniki chemiczne. Potwierdzją to dni jkości wód powierzchniowych przeprowdzone przez WIOŚ Krków n oszrze Młopolski w 2004 i 2006 r. [Rport, 2004; Ocen, 2006]. Średnie roczne stężenie N-NO 3 i P ogólnego w wodch Szreniwy yło zwykle większe niż w wodch pozostłych rzek Młopolski i wynosiło 2,75 4,17 mg N-NO 3 dm 3 orz 0,22 0,57 mg P og dm 3. Przykłdowo we frgmencie zlewni Dunjc o chrkterze podgórskim i górskim, gdzie udził łąk, pstwisk orz lsów jest duży, wrtości współczynników drniowo-leśnego i użytków zielonych wysokie (0,74 i 0,67), ntropopresj ze strony stłych mieszkńców porównywln (gęstość zludnieni około 129 os. km 2 ), stężenie skłdników w wodch powierzchniowych yło wielokrotnie mniejsze (0,99 1,51 mg N-NO 3 dm 3 i 0,02 0,10 mg P og dm 3 ). Oszry rolnicze zlewni Szreniwy są więc szczególnie predysponowne do wprowdzni progrmów rolnośrodowiskowych, zwłszcz w zkresie ochrony gle i wód [Progrmy., 2007 2013]. Wymg to ekstensyfikcji produkcji rolnej, zwiększni powierzchni łąk i pstwisk, tkże utrzymywni okrywy roślinnej n gruntch ornych w okresie jesienno-zimowym. Zsdnicze znczenie dl ochrony gley m szt roślinn, zwłszcz miesznki wieloletnie. Rośliny wysiewne w miesznkch, np. trwy z lucernmi, wchodzą w skłd specjlnego płodozminu przeciwerozyjnego. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministr Środowisk z dni 23 grudni 2002 r., w sprwie szczególnych wymgń, jkim powinny odpowidć progrmy dziłń mjących n celu ogrniczenie odpływu zotu ze źródeł rolniczych, n terench zgrożonych erozją, przynjmniej 75 powierzchni gruntów ornych powinno przez cły rok pozostwć pod okrywą roślinną [Rozporządzenie..., 2002]. N omwinym oszrze, ze względu n rdzo wysoką wrtość użytkową gle, dominują grunty orne, n których uprwi się wrzyw, przynoszące duże dochody rolnikom i jednocześnie wymgjące intensywnej mechnicznej uprwy gley. Poz okresem wegetcji gley pozostją njczęściej ez okrywy roślinnej, co sprzyj potęgowniu erozji wodnej. Potwierdzją to przeprowdzone przez CABAJA i CIUPĘ [2001] dni skutków powodzi w miejscowości Płecznic (25 kwietni 2000 r.), leżącej w zlewni Szreniwy, które wykzły, że po gwłtownych opdch (rzędu 100 mm w ciągu jednej godziny), powierzchni terenów tej mikrozlewni cząstkowej oniżył się średnio o 3 mm, powierzchni pól ornych nieosinych oniżył się ż o 15 cm, w stosunku do okrytych roślinnością. Około 58 powierzchni użytków rolnych zlewni Szreniwy jest zgrożone również erozją wąwozową w stopniu od 3 do 5, co klsyfikuje ten teren do pierwszego stopni pilności zgospodrowni wąwozów [Ochron., 2005]. Tylko w zlewnich cząstkowych Cich i Szreniw 3 wrtość wskźnik drniowo-leśnego ksztłtuje się korzystniej (0,17 i 0,23), użytków zielonych w zlewni Szreniw 3 (0,15). Ozncz to, że te tereny są w mniejszym stopniu zgrożone erozją wodną.

176 Wod-Środowisko-Oszry Wiejskie t. 9 z. 3 (27) Zminy w strukturze użytków rolnych n oszrze cłej zlewni są niewielkie i polegją głównie n zwiększeniu powierzchni gruntów ornych kosztem sdów, co wskzuje n utrzymywnie wyżej opisnego sposou gospodrowni. Stn tki z pewnością ędzie utrzymywł się również w nstępnych ltch, poniewż tereny te są główną zą zoptrzeni glomercji krkowskiej w produkty żywnościowe, zwłszcz wrzyw, których uprw jest oecnie jedną z njrdziej opłclnych form dziłlności rolniczej. Anlizując wcześniej opisne zminy użytkowni ziemi n terench podgórskich i górskich Krpt Zchodnich możn stwierdzić, że są one zdecydownie odmienne od zchodzących n oszrze zlewni Szreniwy. Potwierdz to zsdę, że w oecnym okresie zncznego oniżeni efektywności ekonomicznej produkcji rolniczej, n terench o niekorzystnych wrunkch klimtyczno-gleowych, chrkterystycznych dl oszrów górskich i podgórskich, rezygnuje się z uprw płużnych, przeznczjąc je n ekstensywne użytki zielone, które jednocześnie chronią te tereny przed erozją wodną [FATYGA, 1978; KOPACZ, TWARDY, 2006]. WNIOSKI 1. Oszr zlewni Szreniwy, z rdzo dużym udziłem gruntów ornych, chrkteryzuje się niekorzystną, ze względu n ochronę gley i środowisk wodnego, strukturą użytków rolnych. 2. N terenie zlewni szczególnie zgrożonej erozją młe (ok. 10) pokrycie powierzchni trwłą roślinnością leśną i drniową jest niekorzystne dl ochrony gley i jkości wód. 3. Przeorżeni strukturlne w użytkowniu ziemi w ltch 1995 2005 yły niekorzystne i poległy n niewielkim, le istotnym wzroście powierzchni gruntów ornych. 4. N oszrze zlewni o wysokim stopniu zgrożeni erozją wodną gle, konieczne jest podjęcie dziłń zpoiegjących ich degrdcji, tkże wprowdznie progrmów rolnośrodowiskowych w zkresie ochrony gley i wody. LITERATURA CABAJ W., CIUPA T., 2001. Nturlne i ntropogeniczne uwrunkowni przyczyn i skutków powodzi n rolniczych terench w Niecce Nidzińskiej. W: Przeminy środowisk przyrodniczego Polski jego funkcjonownie. Pr. zior. Red. K. Germn, J. Blon. Prol. Ek. Krjor. t. 10 s. 338 343. FATYGA J., 1978. Procesy erozyjne n górskich użytkch zielonych. Wid. IMUZ t. 12 z. 4 s. 253 270. JÓZEFACIUK A., JÓZEFACIUK CZ., 1992. Struktur zgrożeni erozją wodną fizjogrficznych krin Polski. Pm. Puł. Supl. 101 s. 23 49. KUŹNIAR A., TWARDY S., KOPACZ M., 2006. Użytkownie ziemi w zlewni Poprdu jkość wód powierzchniowych. Prol. Zgosp. Ziem Górs. z. 53 s. 149 156. Kodeks Dorej Prktyki Rolniczej, 2002. Wrszw: MRiRR, MŚ, FAPA ss. 96.

S. Smoroń, A. Kowlczyk, M. Kostuch: Użytkownie gruntów zlewni rzeki Szreniw 177 KOPACZ M., TWARDY S., 2006. Zminy użytkowni ziemi w zlewni Górnego Dunjc w spekcie wyrnych prmetrów jkościowych wód powierzchniowych. Wod Środ. Osz. Wiej. t. 6 z. 2 (18) s. 191 202. KUŹNIAR A., TWARDY S., KOSTUCH M., JANOTA D., 2007. Tendencje zmin użytkowni ziemi w oszrch przygrnicznych Krpt (n przykłdzie Zlewni Snu). Prol. Zgosp. Ziem Górs. z. 54 s. 111 118. Ludność 2002 2005. Bz dnych regionlnych (BDR). GUS: www.stt.gov.pl NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991. Klimt. W: Dorzecze Górnej Wisły. Cz. 1. Pr. zior. Red. I. Dynowsk, M. Mciejewski. Wrszw Krków: PWN s. 68 84. Ochron środowisk, 2005. Wrszw: GUS ss. 540. Ocen jkości wód powierzchniowych w województwie młopolskim w roku 2006. Krków: WIOŚ ss. 61. Progrmy rolno-środowiskowe. Pkiet 8. PROW 2007 2013: www.minrol.gov.pl Rport o stnie środowisk w województwie młopolskim w 2004 roku. Krków: WIOŚ: www.krkow.pios.gov.pl/rport04/ Rolnictwo 1995 2005. Bz dnych regionlnych (BDR) GUS: www.stt.gov.pl Rozporządzenie Ministr Środowisk z dni 23 grudni 2002 r., w sprwie szczegółowych wymgń, jkim powinny odpowidć progrmy dziłń mjących n celu ogrniczenie odpływu zotu ze źródeł rolniczych. Dz. U. 2003 nr 4 poz. 44. WITEK T., GÓRSKI T., KERN H., ŻUKOWSKI B., BUDZYŃSKA K., FILIPIAK K., FIUT M., STRZELEC J., 1993. Wloryzcj rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. Supl. A-57. Pr. zior. Red. T. Witek. Pułwy: IUNG ss. 248. Sylwester SMOROŃ, Agnieszk KOWALCZYK, Mrek KOSTUCH LAND USE IN THE SZRENIAWA CATCHMENT AREA IN THE CONTEXT OF SOIL AND WATER PROTECTION IN THE YEARS 1965 2005 Key words: griculturl lnd, erosion, lnd use, Szreniw River S u m m r y In the pper n nlysis of lnd use pttern nd griculturl lnd structure in the ctchment re of the Szreniw River ws presented for the yers 1995 2005. Studied re ws divided into five prtil ctchment res. The indices such s: the grss turf forest index which determines the degree of permnent vegettion cover in the ctchment nd the grsslnd index, which descries the reltions etween grsslnds nd griculturl lnds (AL) were estimted. It ws shown tht the ctchment re of the Szreniw River ws chrcterised y unfvourle lnd use pttern in view of soil nd wter protection. The whole study re ws permnently covered y woody nd grss-turf vegettion in only 10 nd rle lnds constituted s much s 91.3 of griculturl lnds. Structurl chnges during the study period were disdvntgeous nd consisted in n increse of the re of rle lnds. In this region seriously thretened y soil erosion it is necessry to undertke the ctivities imed t implementing gro-environmentl progrmmes in soil nd wter protection. Recenzenci: prof. dr h. Michł Licznr doc. dr h. Stefn Pietrzk Prc wpłynęł do Redkcji 26.03.2009 r.