Pod pojęciem Azji Centralnej, z geopolitycznego punktu widzenia zazwyczaj rozumie się pięć państw powstałych po rozpadzie byłego Związku Radzieckiego: Kazachstan, Kirgistan (Republikę Kirgiską), Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Te byłe republiki radzieckie po odzyskaniu niepodległości balansują pomiędzy dawnym hegemonem regionu Rosją, mocarstwem globalnym Stanami Zjednoczonymi i wschodzącą potęgą światową Chin, które są najważniejszym partnerem handlowym dla czterech z pięciu państw regionu. Kraje Azji Centralnej, pomimo wielu różnic w warstwie gospodarczej, swoich indywidualnych cech i etnicznej specyfiki, o swej roli i miejscu w świecie myślą na swój sposób podobnie. Pomimo oficjalnych deklaracji o współpracy, więzy integracyjne pomiędzy sąsiadami w regionie są raczej słabe, a postęp w dziedzinie integracji powolny. Kraje Azji Centralnej nie potrafią również jak do tej pory wypracować wspólnej, atrakcyjnej oferty dla potencjalnych inwestorów. Azja Centralna zdaje siebie sprawę z własnych słabości i szuka oparcia (w sensie politycznym i ekonomicznym) w wybranych światowych liderach. Można tutaj mówić o kilku kręgach zagadnień w płaszczyźnie ekonomicznej i politycznej: 1. Wsparcie w realizacji zamierzeń handlowych: szczególnie stworzenie warunków do długofalowego zbytu własnych zasobów surowcowych; 2. Wsparcie w kwestiach rozwojowych i przepływu kapitału: szczególnie uzyskanie korzyści z transferu technologii i know-how od bardziej zaawansowanego partnera, promocja własnej oferty dotyczącej wspólnych inwestycji i atrakcyjności własnego rynku w stosunku do inwestorów zagranicznych, lepsze korzystanie z możliwości inwestycyjnych partnera; 3. Wsparcie polityczne: generalne poparcie dla aktualnie rządzących elit władzy i wsparcie dla uzyskania większej wewnętrznej stabilności politycznej (bezpieczeństwo, obronność kraju, przedsięwzięcia antyterrorystyczne, walka z przemytem, handlem narkotykami, itp.). Należy jednak zauważyć, że mimo krajobrazu politycznego i kulturowego współczesna Azja Centralna prawdopodobnie nie przyciągałaby uwagi międzynarodowej, gdyby nie surowce energetyczne, a zwłaszcza ropa naftowa i gaz ziemny obecne na jej terytorium. Geopolityczna waga Azji Centralnej w światowej grze mocarstw wynika także z faktu jej umiejscowienia na styku wpływów chińskich i rosyjskich oraz w geograficznym sąsiedztwie Afganistanu i wagi jaka do sytuacji w tym kraju przykuwa USA. Silne więzy wytworzone w czasach Związku Radzieckiego między Rosją, a państwami Azji Centralnej utrzymały się również po upadku mocarstwa. Społeczeństwa państw tego regionu w przeważającej części głosowały za utrzymaniem Związku Radzieckiego i jedynie przeprowadzeniem reform, a nie za rozwiązaniem tej organizacji. Wszyscy byli świadomi tego, że państwa te nie są przygotowane na niepodległość i samodzielne administrowanie. Ich gospodarki były bardzo słabe i w pełni uzależnione od Rosji. Eksploatacja i sprzedaż surowców była uzależniona od Gazpromu, który był i nadal jest właścicielem infrastruktury przesyłowej na obszarze postradzieckim. Można stwierdzić więc, że Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistan otrzymały niepodległość dosyć niespodziewanie. W krajach tych nie mieliśmy do czynienia z rewolucją polityczną czy społecznym niezadowoleniem, które mogłoby doprowadzić do upadku systemu. W czasach funkcjonowania ZSRR były one jego głównym zapleczem energetycznym. Mimo to z czasem, proces secesji gospodarczej stawał się faktem. Stopniowe uniezależnianie się państw Azji Centralnej po rozpadzie Związku Radzieckiego przebiegało w różnym czasie, chociaż w podobny sposób. Władze państw regionu zaczęły zdawać sobie sprawę z tego, że przez Rosję tracą duże zyski z eksportu. Nie chciały również dłużej poddawać się politycznym naciskom płynącym Kremla. Rosja z kolei nie była w stanie utrzymać monopolu
na tym terenie, a do rywalizacji włączyli się inni gracze globalni, m.in. Indie, USA i Unia Europejska. Największym i najsilniejszym konkurentem rosyjskim w regionie były i nadal pozostają Chiny, które zainwestowały wspólnie z państwami Azji Centralnej, w wydobycie i transport ropy i gazu. Dla Rosji region Azji Centralnej jest także niezbędny ze względu na bogate zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego. Z tego samego powodu swoją obecność zaznaczają tam Chiny, tworząc pole do ewentualnych konfliktów. Dla Rosji ten region świata ważny jest tez z powodów historycznych i ambicjonalnych. Obszar Centralnej Azji to obszar dawnych republik Związku Radzieckiego, które po rozpadzie starej struktury stały się niepodległymi krajami. W terminologii rosyjskiej Azja Centralna nadal jest jednak określana jako tzw. bliska zagranica, Rosja regularnie podkreśla swoje specjalne związki z położonymi tam krajami. Mówiąc o kształtowaniu rosyjskiej strefy wpływów w regionie, w warstwie koncepcyjnej należy widzieć wyraźne intencje przywództwa Federacji Rosyjskiej, odbudowy dawnych relacji, pogłębienie integracji w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw i wdrażanie nowych inicjatyw. W warstwie realnej nurt ten rozwija się jednak mało dynamicznie. Owocuje to współcześnie z jednej strony funkcjonującą Eurasian Economic Community (EurAsEC), a drugiej zniesieniem wiz dla ruchu obywateli i utworzeniem w dłuższej perspektywie jednolitego obszaru ekonomicznego. Historyczne związki Rosji z Azją Centralną i ambicje chińskie rozszerzenia własnych wpływów w regionie przy jednoczesnym zachowaniu zasad sojuszniczych prowadzą do naturalnej rywalizacji obu potęg światowych - dawnym hegemonem w regionie i wschodzącą potęgą globalną. Analitycy i badacze wskazują na stopniowe wypieranie Rosji i wzrost przewagi politycznej i handlowej Chin. Władze chińskie są przekonane co do szczególnej roli (realnej i symbolicznej) Nowego Szlaku Jedwabnego, znaczenia jego reaktywacji w kontekście odradzania się dominującej pozycji Chin w świecie. Chiny mają trzy jasne grupy interesów związane z tą koncepcją: zapewnienie dostaw surowców związanych z kompleksem energetycznym (dla realizacji swoich celów gospodarczych Chiny potrzebują gigantycznych zasobów naturalnych, głównie ropy i gazu, a w celu utrzymania pewności wielkich dostaw w długim okresie preferują umowy długofalowe); zapewnienie lepszego dostępu swych towarów do Europy drogą lądową; zapewnienie stabilizacji na swoich terenach zachodnich, szczególnie w prowincji Xinjiang. Dla Rosji państwa poradzieckiej Azji Centralnej są istotne jako: potencjalne źródło zagrożeń (terroryzm, narkotyki i ekstremistyczne idee płynące zarówno stamtąd, jak i z państw bardziej odległych, przede wszystkim z Afganistanu); obszar jej relacji (rywalizacji i ograniczonej współpracy) z innymi globalnymi aktorami: Chinami, UE, USA i światem islamu; przestrzeń objęta rosyjskimi inicjatywami integracyjnymi. Do instrumentów politycznych można zaliczyć dominację w skupiających państwa regionu strukturach Wspólnocie Niepodległych Państw, Eurazjatyckiej Wspólnocie Gospodarczej czy Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, a także obecność w Rosji kilku milionów imigrantów zarobkowych z tego regionu. Azja Centralna to także rodzaj szeroko rozumianego bufora, którego istnienie zwiększa bezpieczeństwo Federacji Rosyjskiej. Rosja traktuje utrzymanie, a optymalnie poszerzenie wpływów w Azji Centralnej jako warunek zachowania pozycji gracza globalnego (global player). Utrata regionu, rozumiana jako utrwalenie się tam dominacji Chin, byłaby dla Rosji dotkliwa również w wymiarze symbolicznym. Pekin w coraz mniejszym stopniu traktuje ten region jako nienaruszalną strefę wpływów Rosji, a w coraz większym jako ziemię niczyją, gdzie wszyscy gracze zewnętrzni mają takie same prawa i mogą ze sobą swobodnie konkurować. W sferze deklaracji Rosja za swojego głównego rywala nadal uważa Zachód tj. USA (w wymiarze bezpieczeństwa międzynarodowego) i UE ( gospodarka, propagowane idee - prawa człowieka i demokracja
deliberatywna). Wydaje się jednak, że w dłuższej perspektywie bardziej obawia się ona dalszego wzrostu politycznego, gospodarczego i handlowego znaczenia Chin. Tak więc jednym z zasadniczych aspektów zmian regionalnych jest pojawienie się Chin jako istotnego gracza w Azji Centralnej. Podstawą chińskiego zaangażowania w Azji Centralnej są kwestie bezpieczeństwa: w wymiarze lokalnym Chiny dążą do zabezpieczenia swej zachodniej prowincji przed ewentualną destabilizacją rozprzestrzeniającą się z państw Azji Centralnej lub przez nie wspieraną. W szerszej perspektywie Pekin zainteresowany jest zabezpieczeniem swoich interesów wobec Rosji i USA. Z kolei z perspektywy Azji Centralnej fundamentalne znaczenie ma zabezpieczenie się przed chińską ekspansją, której obawia się coraz bardziej. Zarazem jednak państwa regionu są świadome niemożności uniknięcia bliskiej współpracy z Chinami i dążą do wykorzystania jej jako narzędzia w umacnianiu własnej stabilności i suwerenności. Jakkolwiek podstawą stosunków między Chinami i Azją Centralną są kwestie bezpieczeństwa i szerzej problemy polityczne, główną płaszczyzną współpracy pozostają gospodarka. Pomimo licznych trudności Chiny wyrosły na strategicznego partnera gospodarczego regionu, co jest najbardziej widoczne w sektorze handlu, energetyki i rozwoju infrastruktury. ChRL w stosunkowo krótkim czasie zdystansowała konkurentów Rosję, USA, Turcję i Iran. Jednocześnie dzięki skali współpracy Azja Centralna nabrała istotnego znaczenia dla Chin (zwłaszcza jako element strategii stabilizacji Xinjiangu oraz ważny dostawca gazu). Chińskie zaangażowanie gospodarcze w Azji Centralnej zgodnie ze specyfiką i założeniami polityki KPCh realnie przekłada się na rosnące znaczenie polityczne Chin w regionie, zarówno w odniesieniu do poszczególnych republik i relacji między nimi, jak i w odniesieniu do Rosji czy USA. Na obecnym etapie państwa regionu są beneficjentami gospodarczymi i politycznymi tej sytuacji, choć budzi ona poważne obawy w perspektywie strategicznej. Dla Chin Azja Centralna w pierwszej kolejności była i pozostaje rynkiem stymulującym rozwój gospodarczy Xinjiangu (eksport chińskich produktów). Przez lata ten element współpracy był najbardziej wymiernym aspektem współpracy gospodarczej. Równolegle Chiny przygotowywały się do wejścia na rynek ropy i gazu ziemnego w regionie (zwłaszcza w Kazachstanie i Turkmenistanie), co miało zapewnić dostawy surowców dla chińskiej gospodarki. W przeciwieństwie do najważniejszych dotąd szlaków importu surowców energetycznych lądowe połączenia z Azją Centralną jawią się jako bezpieczniejsze. Szlaki morskie biegnące z Zatoki Perskiej w przypadku kryzysu mogą być łatwo zablokowane czy to przez USA, czy Indie, albo też sparaliżowane ewentualnymi problemami w cieśninie Malakka. Oprócz wymiaru energetycznego Azja Centralna przedstawia dla Chin ogromny potencjał komunikacyjny: potencjalnie łączy rynek chiński z Europą i Bliskim Wschodem (różne warianty- morski i lądowy Nowego Jedwabnego Szlaku), Afganistanem i portami (pakistańskimi i irańskimi) na Morzu Arabskim i w Zatoce Perskiej i rosnący rynek zbytu. W efekcie dynamicznego wzrostu chińskiej obecności gospodarczej w Azji Centralnej coraz większego znaczenia nabiera konieczność ochrony chińskich interesów w regionie, co jest równoznaczne z ochroną interesów politycznych Państwa Środka. Chińskie interesy wobec Azji Centralnej w wymiarze politycznym i bezpieczeństwa można więc zdefiniować następująco: zabezpieczenie stabilności Xinjiangu oraz uniknięcie negatywnego oddziaływania ze strony państw Azji Centralnej na ten region Chin; utrzymanie i wzmacnianie suwerenności państw Azji Centralnej i reżimów tam rządzących jako warunku swobodnej chińskiej aktywności gospodarczej (i politycznej). Transformacja systemowa w Azji Centralnej posiada szczególną specyfikę, bliską chińskiemu modelowi rozwoju. Uwzględnia przejście od gospodarki planowanej do specyficznego rodzaju
gospodarki rynkowej, w którym pozycję wiodącą zajmują tzw. elity władzy (biznesu), uprawiające model demokracji sterowanej i autorytarnej modernizacji. osłabianie dominacji i wpływów w Azji Centralnej rywali geopolitycznych: głównie Rosji i USA W przypadku Azji Centralnej, przy pewnym zróżnicowaniu akcentów, potencjału i praktyki poszczególnych krajów stałymi celami polityki państw regionu wobec Chin są: zabezpieczenie przed ekspansjonizmem chińskim, czego szczególnym aspektem była kwestia granic, tj. odparcie lub ograniczenie chińskich żądań terytorialnych; kontrolowany rozwój współpracy politycznej i gospodarczej inicjowanej przez Chiny. Współpraca jest czynnikiem wzmacniającym poszczególne państwa i reżimy na arenie wewnętrznej i międzynarodowej (również wobec Rosji) przy jednoczesnym uniknięciu uzależnienia od Pekinu; maksymalizacja zysków ze współpracy gospodarczej i infrastrukturalnej z Chinami poprzez m.in. przekształcenie Azji Centralnej w pas transmisyjny dla chińskich towarów eksportowanych do Europy i państw Bliskiego Wschodu. Znaczenie państw Azji Centralnej w kontekście gospodarek państw członkowskich UE dotyczy przede wszystkim w zakresie eksportu energii ropy naftowej i gazu ziemnego. Wymianie z Europą podlegają jednak nie tylko towary ale również idee, myśli i teorie te ostatnie szczególnie w aspekcie potencjalnej demokratyzacji pięciu państw regionu. Jest to jednak wyjątkowo trudne, bowiem w przypadku transformacji systemowych państw Azji Centralnej niezwykle istotny jest aspekt religijny, w tym wpływ islamu na politykę. Ponadto państwa te charakteryzuje: niski poziom życia, korupcja, nierzadki autorytaryzm elit władzy i brak demokracji, przynajmniej w rozumieniu europejskim tego słowa. Ambicje Unii Europejskiej pełnienia roli katalizatora społecznego i gospodarczego rozwoju w relatywnie ubogich regionach świata dotychczas nie znalazły odzwierciedlenia w Azji Centralnej. Nie oznacza to, że Unia nie dostrzega potrzeby zaangażowania się w tym regionie, a jedynie, to ze nie wie, jak i jaką obrać wspólną strategię. Prowadzenie zintegrowanych działań w sferze gospodarczej w tym regionie świata jak do tej pory UE niezbyt dobrze wychodzi. Zapewne przyczyną tego dysonansu jest silna polaryzacja partykularnych interesów gospodarczych państw członkowskich, co prowadzi do braku konsensusu w kształtowaniu i realizacji unijnej strategii gospodarczej. W dalszej perspektywie Azja Centralna mogłaby zostać wykorzystana przez UE jako przyczółek do realizacji strategii rozwijania relacji gospodarczych i propagowania idei demokratycznych wśród innych państw azjatyckich. Działania idące w tym kierunku formalnie rozpoczęły się już kilkanaście lat temu, ale jak do tej pory nie przyniosły wymiernych rezultatów. Priorytety polityki unijnej wobec Azji Centralnej pozostają niezmienne.. Należą do nich: przestrzeganie praw człowieka i przepisów prawnych, propagowanie zasad dobrego rządzenia oraz demokratyzacja życia społecznego i politycznego. Wymienione cele nie są jednak powiązane z realizacją kooperacji gospodarczej. W praktyce oznacza to nadrzędność partykularnych interesów ekonomicznych poszczególnych państw członkowskich UE nad problemem przestrzegania praw człowieka czy łamaniem zasad prawnych przez rządzących. Strategie wobec Azji Centralnej, realizowane przez Stany Zjednoczone, Rosję i Chiny są zróżnicowane pod względem priorytetów. Dla Moskwy i Waszyngtonu pierwszoplanowe znaczenie ma umacnianie politycznych wpływów w regionie, czemu sprzyjają obecne formy sprawowania władzy w pięciu republikach. Natomiast dla Chin skupionych na ekspansji gospodarczej, transformacja polityczna w Azji Centralnej praktycznie nie jest w ogóle brana pod uwagę. Szansą dla Unii Europejskiej jest więc pójście trzecią drogą kreowanie możliwości rozwoju gospodarczego pięciu republik i wciąganie ich w orbitę Wspólnego Rynku, ale z jednoczesną aktywizacją stopniowych demokratycznych przekształceń.
Powiązania gospodarcze stanowiłyby punkt wyjścia do pogłębiania relacji kulturalnych i naukowych, a pośrednio propagowania idei demokratycznych w tamtejszych społeczeństwach. Zadanie to jest o tyle skomplikowane, że w omawianym regionie po pierwsze brak jest jakichkolwiek tradycji demokratycznych, istnieją silne antagonizmy narodowościowe i religijne, a po drugie Unia nie jest na tyle homogenicznym organizmem, aby realizować odgórnie jedną strategię gospodarczą akceptowaną przez wszystkie państwa członkowskie. Powstają tu istotne pytania badawcze czy dla państw Azji Centralnej głównym punktem odniesienia w polityce międzynarodowej nadal pozostanie Rosja? Takie podejście bazuje na tradycyjnych związkach kulturowych, politycznych i gospodarczych, poczuciu, że jest to państwo gwarantujące elementarną trwałość porządku regionalnego oraz świadomości determinacji Rosji do utrzymania Azji Centralnej we własnej strefie wpływów za pomocą silnego instrumentarium politycznego, wojskowego i społecznego. Choć Rosja do dziś zachowuje bardzo mocną polityczną pozycję w regionie, jest ona stale osłabiana przez aktywność gospodarczą Chin i polityczną USA. Unia Europejska pomimo deklaracji pozostaje w głębokim cieniu rywalizacji o wpływy w tym regionie świata. Czy Chinom uda się poprzez handel i inwestycje na stałe włączyć ten region świata w nowy globalny porządek zwany Pax Sinica? Co może uczynić Unia Europejska i czy w ogóle jest to możliwe, aby zacząć odgrywać większą rolę w regionie? Jaką strategię działania powinny podjąc gospodarki z regionu Azji Centralej i czy powinna to być wspólna strategia, aby mogły się one szybciej niż dotychczas rozwijac się gospodarczo, poprawiając dobrobyt swych obywateli?