mgr Anna Wiśniewska Zakład Pedeutologii Wydział Studiów Edukacyjnych Program zajęć fakultatywnych dla studentów pedagogiki i pedagogiki specjalnej WSE UAM W Poznaniu JĘZYK MIGOWY I JEGO PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY Liczba godzin 15h Liczba ECTS 1 Forma zajęć (wykład / warsztatowo konwersatoryjne / laboratoria) Na mocy Ustawy z 19 sierpnia 2011 roku niesłyszący w Polsce otrzymali prawdo do swobodnego korzystania z wybranej formy komunikowania się. W większość przypadków wybierają oni polski język migowy (PJM), co czyni go językiem mniejszości kulturowej zamieszkującej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Powstaje zatem pytanie czym właściwie jest PJM? Czy można uznać go za pełnowartościowy język z własną gramatyką i słownictwem, porównywalny z takimi językami obcymi jak na przykład francuski? Czy istnieją wytwory kultury symbolicznej głuchych polaków stworzone za pośrednictwem PJM u? Celem kursu będzie próba udzielenia odpowiedzi na powyższe pytania poprzez przyjrzenie się polskiemu językowi migowemu z różnych perspektyw językoznawczej, kulturoznawczej i psychospołecznej. Ponadto studenci otrzymają możliwość uczestniczenia w warsztatach z zakresu PJM, stwarzających im możliwość jego opanowania na poziomie elementarnym. Efekty kształcenia: student posługuje się polskim językiem migowym (PJM) na poziomie elementarnym (zna około 100 znaków PJM); student zna podstawowe fakty socjodemograficzne charakteryzującą społeczność polskich niesłyszących; student zna podstawowe pojęcia z zakresu lingwistyki migowej; student posiada ogólną wiedzę z zakresu nauczania języka migowego jako obcego; student zna podstawę prawną regulującą prawa niesłyszących do posługiwania się językiem migowym na terytorium RP; student posiada ogólną wiedzę z zakresu różnorodnych podejść do kształcenia osób niesłyszących; 1
student posiada podstawową wiedzę z zakresu problematyki diagnostyki psychopedagogicznej osób niesłyszących; studentowi została stworzona możliwość do zapoznania się z różnego rodzaju przejawami kultury wizualnej osób niesłyszących, takimi jak: teledyski, fragmenty przedstawień teatralnych czy też filmów w językach migowych, poezja migowa. 1. Treści programowe: 1.1. Głusi Niesłyszący Głuchoniemi, czyli kilka pocztówek z życia polskich niesłyszących omówienie sytuacji osób niesłyszących przez pryzmat realiów społeczno kulturowych panujących w Rzeczypospolitej Polskiej na początku XXI wieku; zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Garncarek M., Jaronin M., Rosik P., Tomaszewski P.[2010]. Nauczmy się rozumieć nawzajem. Poradnik dla słyszących o niedosłyszących i głuchych. Warszawa, Polski Związek Głuchych Zarząd Główny (fragmenty). 1.2. 1.4. Język czy języki migowego? krótkie wprowadzenie do lingwistyki migowej dyskusja na temat funkcjonujących w społeczeństwie mitów dotyczących PJM; wprowadzenie podstawowych pojęć z zakresu lingwistyki migowej (gramatyka przestrzenna, parametryzacja znaków języka migowego, korpus języka migowego); prezentacja PJM na tle innych języków migowych (ze szczególnym uwzględnieniem europejskiego kręgu kulturowego); wprowadzenie do metodologii badań PJM (prezentacja badań dotyczących opracowywanie korpusu PJM prowadzonych na Uniwersytecie Warszawskim, prezentacja wydanych w Polsce słowników PJM i problemów związanych z ich konstruowaniem); zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa: Tomaszewski P., [2004]. Polski Język Migowy mity i fakty, Poradnik Językowy, nr 6; Czajkowska Kisil M. [2008]. Pułapki metodologiczne w badaniach PJM. [w:] Twardowska E. [2008]. Stan badań nad PJM. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; 2
Kowal J. [2008]. Recenzja słownika: Polski Język Migowy Słownik, czyli trudność w tworzeniu słowników. [w:] Twardowska E. (red.) [2008]. Stan badań nad polskim językiem migowym. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Wywiad z dr Pawłem Rutkowski [w:] Świat Ciszy nr 4/2011. Literatura PJM): dodatkowa przegląd przykładowych słowników języków migowych (ASL i Gluszak Brown M., Tennant R.A. [1998]. The American Sign Language Handshape dictionary. Washington D.C., Gallaudet University Press; Hendzel J.K.[2006]. Słownik polskiego języka miganego. Olsztyn, Wydawnictwo Rakiel; Kosiba O., Grenda P.[2011]. Leksykon języka migowego. Bogatynia, Wydawnictwo Silentium; Polski Język Migowy Słownik, Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. 1.5. 1.7. Wprowadzenie do problematyki nauczania osób słyszących języka migowego jako obcego, tzw. dydaktyki migowej, połączone z warsztatem z zakresu podstawowych zwrotów w Polskim Języku Migowym prezentacja i analiza dostępnych na polskim rynku metod kształcenia w zakresie polskiego języka migowego oraz systemu językowo migowego (podręczników, stron internetowych, programów multimedialnych itp.); zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa przegląd podręczników do nauki języka migowego: Bielak M., Rosik P., Tomaszewski P. [2009]. Podstawy Polskiego Języka Migowego podręcznik do nauki Polskiego Języka Migowego dla kursantów (edycja robocza). Warszawa, Polski Związek Głuchych Zarząd Główny (fragmenty); Golec A., Kosiba O., Węgrzyn I., Wojda Wilczyńska H. [2011]. Podręcznik do nauki języka migowego, poziom elementarny (edycja robocza). Bogatynia (fragmenty); Szczepankowski B. [2007]. Język migany w szkole cz. 1. Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne (fragmenty). Literatura dodatkowa: Kowal J. [2008]. Zagadnienia metodyczne i problemy organizacji lektoratów PJM. [w:] Twardowska E. (red.) [2008]. Stan badań nad PJM. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; 3
Zaborniak Soboczak M., Wygoda J., Strzecha J., [2005]. Słownik matematyczny języka migowego zakres szkoły podstawowej. Rzeszów, Poligrafia Wyższego Seminarium Duchownego w Rzeszowie. 1.8. Specyfika zawodu tłumacza języka migowego w świetle polskiego prawa analiza Ustawy o języku migowym z dnia 19 sierpnia 2011 pod kątem praw osób niesłyszących do korzystania z pomocy tłumaczy języka migowego; omówienie warunków jakie w świetle polskiego prawa musi spełnić osoba, chcąca podjąć pracę w charakterze tłumacza języka migowego; analiza specyfiki tłumaczenia symultanicznego oraz konsekutywnego w zakresie języków migowych; zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa: USTAWA z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się Art 1 25; Kalata Zawłocka A. [2003]. Tłumacz w świecie ciszy wokół zagadnień dotyczących tłumaczenia migowego, Lingua Legis, Nr 11, 09/2003. Literatura dodatkowa: Roy C.B. (red. ) [2002]. Advances in Teaching Sign Language Interpreters. Washington D.C., Gallaudet University Press. 1.9. 1.10. Polskie szkolnictwo w obliczu problematyki kształcenia dziecka niesłyszącego omówienie specyfiki podejścia dwujęzycznego do edukacji niesłyszących na przykładzie OSW dla dzieci niesłyszących w Warszawie; analiza bieżącej sytuacji w polskim szkolnictwie dla niesłyszących przez pryzmat wytycznych Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz z uwzględnieniem efektów kształcenia; analiza programów kształcenia w ramach studiów z zakresu surdopedagogiki; zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa: Tomaszewski P. [2005]. Język dzieci Głuchych wskazówki dla edukacji szkolnej. Szkoła Specjalna 3/2005; 4
Model pracy z uczniem niesłyszącym lub słabo słyszącym [w:] Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Materiały szkoleniowe CZĘŚĆ II. Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej (fragmenty). Literatura dodatkowa: Kowal J. [2011]. Język polski jako obcy w nauczaniu Głuchych Polaków. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Moroń E. [2011]. Konceptualizacja języka migowego w edukacji niesłyszących spojrzenie krytyczne. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Sak. M. [2011]. W poszukiwaniu optymalnego modelu edukacji głuchych i słabosłyszących w Polsce. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Ziarkowska Kubiak B. [2011]. O potrzebie zmian w programach i metodach nauczania Głuchych Polaków. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki. 1.11. Problematyka diagnostyki psychopedagogicznej dziecka niesłyszącego prezentacja i analiza najczęściej wykorzystywanych metod diagnostycznych w ocenie rozwoju funkcji poznawczych dzieci (m.in. Skala Inteligencji WISC R, Międzynarodowa Skala Wykonaniowa Leitera, Test Matryc Progresywnych Ravena itp.); zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa: Dylak A., Hornowska E., Gronowska M. [2008]. Wykorzystanie Skali Inteligencji D.Wechslera w diagnozie osób niesłyszących. [w:] Diagnoza psychologiczna osób niesłyszących Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Specjalistycznej. Poznań, OSW dla Dzieci Niesłyszących; Stachyra J. [2008]. Poziom funkcjonowania intelektualnego dzieci i młodzieży z uszkodzonym słuchem. [w:] Diagnoza psychologiczna osób niesłyszących Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Specjalistycznej. Poznań, OSW dla Dzieci Niesłyszących. Literatura dodatkowa: Stachyra J. (red.) [1995]. Wybrane metody diagnostyczne w surdopsychologii. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej; 5
Stachyra J. [2001]. Zdolności poznawcze i możliwości umysłowe uczniów z uszkodzonym słuchem. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. 1.12 1.13 Współczesna Kultura Głuchych w Polsce i na świecie sposoby definiowania kulturowej tożsamości Głuchych Polaków; prezentacja oraz analiza licznych materiałów multimedialnych, ilustrujących wytwory kultury wizualnej osób niesłyszących w Polsce i na świecie (teledysków, fragmentów przedstawień teatralnych i filmów w językach migowych, poezji migowej); zajęcia warsztatowe z zakresu polskiego języka migowego. Literatura obowiązkowa: Białas M. [2007]. Kompetencja językowo kulturowa a tożsamość narodowa niesłyszących. [w:] Woźnicka E. (red.) [2007]. Tożsamość społeczno kulturowa Głuchych. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Migam.pl bezpłatny miesięcznik w całości przetłumaczony na język migowy nr 2/2012; www.onsi.pl przegląd bieżący największego polskiego portalu poświęconego Kulturze Głuchych. Literatura dodatkowa: Ladd P.[2003]. Understading Deaf Culture In Search of a Deafhood. Clevedon, Multilingual Matters Ltd. Kołodziejczak A. [2007]. Pomiędzy dwoma światami problem tożsamości [w:] Woźnicka E. (red.) [2007]. Tożsamość społeczno kulturowa Głuchych. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki. 1.14. Prezentacja zadania zaliczeniowego 1.15. Kolokwium zaliczeniowe z zakresu znajomości polskiego język migowego na poziomie elementarnym 6
2. Forma zaliczenia zaliczenie z oceną 3. Warunki zaliczenia: szczegółowo, co konkretnie student ma wykonać, jakie prace, zadania: 3.1. Obecność dopuszczalne są trzy nieobecności. Każdą dodatkową nieobecność należy zaliczyć na dyżurze u prowadzącego. Osiem i więcej nieobecności powoduje niezaliczenie przedmiotu. 3.2. Projekt zaliczeniowy (50% końcowej oceny zaliczeniowej) Student otrzymuje od prowadzącego szczegółowy opis przypadku niesłyszącego dziecka, nastolatka lub osoby dorosłej. Zadaniem studenta jest przygotowanie prezentacji multimedialnej (w programie innym niż Power Point lub Open Office Impress), w treści której dokładnie scharakteryzuje on sytuację Pacjenta Kliena i odwołując się do zdobytej uprzednio wiedzy, zaprojektuje cykl oddziaływań (np. edukacyjnych lub/i terapeutycznych), mających na celu polepszenie sytuacji wspomnianego Pacjenta Klienta; 3.3. Zaliczenie (50% końcowej oceny zaliczeniowej) w formie indywidualnej rozmowy z prowadzącym, sprawdzającej poziom zdolność studenta do komunikowania się w polskim języku migowym na poziomie elementarnym (wymagana jest znajomość 100 znaków języka migowego). 4. Literatura podstawowa: Białas M. [2007]. Kompetencja językowo kulturowa a tożsamość narodowa niesłyszących. [w:] Woźnicka E. (red.) [2007]. Tożsamość społeczno kulturowa Głuchych. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Bielak M., Rosik P., Tomaszewski P. [2009]. Podstawy Polskiego Języka Migowego podręcznik do nauki Polskiego Języka Migowego dla kursantów (edycja robocza). Warszawa, Polski Związek Głuchych Zarząd Główny; Czajkowska Kisil M. [2008]. Pułapki metodologiczne w badaniach PJM. [w:] Twardowska E. [2008]. Stan badań nad PJM. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Dylak A., Hornowska E., Gronowska M. [2008]. Wykorzystanie Skali Inteligencji D.Wechslera w diagnozie osób niesłyszących. [w:] Diagnoza psychologiczna osób niesłyszących Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Specjalistycznej. Poznań, OSW dla Dzieci Niesłyszących; Garncarek M., Jaronin M., Rosik P., Tomaszewski P.[2010]. Nauczmy się rozumieć nawzajem. Poradnik dla słyszących o niedosłyszących i głuchych. Warszawa, Polski Związek Głuchych Zarząd Główny; 7
Golec A., Kosiba O., Węgrzyn I., Wojda Wilczyńska H. [2011]. Podręcznik do nauki języka migowego, poziom elementarny (edycja robocza). Bogatynia; Kalata Zawłocka A. [2003]. Tłumacz w świecie ciszy wokół zagadnień dotyczących tłumaczenia migowego, Lingua Legis, Nr 11, 09/2003; Kowal J. [2008]. Recenzja słownika: Polski Język Migowy Słownik, czyli trudność w tworzeniu słowników. [w:] Twardowska E. (red.) [2008]. Stan badań nad polskim językiem migowym. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Migam.pl bezpłatny miesięcznik w całości przetłumaczony na język migowy nr 2/2012; Model pracy z uczniem niesłyszącym lub słabo słyszącym [w:] Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi Materiały szkoleniowe CZĘŚĆ II. Warszawa, Ministerstwo Edukacji Narodowej; Stachyra J. [2008]. Poziom funkcjonowania intelektualnego dzieci i młodzieży z uszkodzonym słuchem. [w:] Diagnoza psychologiczna osób niesłyszących Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Specjalistycznej. Poznań, OSW dla Dzieci Niesłyszących; Szczepankowski B. [2007]. Język migany w szkole cz. 1. Warszawa, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne; Tomaszewski P. [2005]. Język dzieci Głuchych wskazówki dla edukacji szkolnej. Szkoła Specjalna 3/2005; Tomaszewski P., [2004]. Polski Język Migowy mity i fakty, Poradnik Językowy, nr 6; USTAWA z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się Art 1 25; www.onsi.pl przegląd bieżący największego polskiego portalu poświęconego Kulturze Głuchych; Wywiad z dr Pawłem Rutkowski [w:] Świat Ciszy nr 4/2011. 5. Literatura uzupełniająca: Gluszak Brown M., Tennant R.A. [1998]. The American Sign Language Handshape dictionary. Washington D.C., Gallaudet University Press; Hendzel J.K.[2006]. Słownik polskiego języka miganego. Olsztyn, Wydawnictwo Rakiel; 8
Jagoszewska I. [2011]. Aktualizacje w kształceniu niesłyszących studentów surdopedagogiki. [w: Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Kołodziejczak A. [2007]. Pomiędzy dwoma światami problem tożsamości [w:] Woźnicka E. (red.) [2007]. Tożsamość społeczno kulturowa Głuchych. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Kosiba O., Grenda P.[2011]. Leksykon języka migowego. Bogatynia, Wydawnictwo Silentium; Kowal J. [2007]. Nowe spojrzenie język polski jako obcy w kulturze i edukacji Głuchych. [w:] Woźnicka E. (red.) [2007]. Tożsamość społeczno kulturowa Głuchych. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Kowal J. [2008]. Zagadnienia metodyczne i problemy organizacji lektoratów PJM. [w:] Twardowska E. (red.) [2008]. Stan badań nad PJM. Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Kowal J. [2011]. Język polski jako obcy w nauczaniu Głuchych Polaków. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Ladd P.[2003]. Understading Deaf Culture In Search of a Deafhood. Clevedon, Multilingual Matters Ltd; Moroń E. [2011]. Konceptualizacja języka migowego w edukacji niesłyszących spojrzenie krytyczne. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki;Polski Język Migowy Słownik, Łódź, Polski Związek Głuchych Oddział Łódzki; Roy C.B. (red. ) [2002]. Advances in Teaching Sign Language Interpreters. Washington D.C., Gallaudet University Press; Sak. M. [2011]. W poszukiwaniu optymalnego modelu edukacji głuchych i słabosłyszących w Polsce. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki; Stachyra J. (red.) [1995]. Wybrane metody diagnostyczne w surdopsychologii. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej; Stachyra J. [2001]. Zdolności poznawcze i możliwości umysłowe uczniów z uszkodzonym słuchem. Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej. Zaborniak Soboczak M., Wygoda J., Strzecha J., [2005]. Słownik matematyczny języka migowego zakres szkoły podstawowej. Rzeszów, Poligrafia Wyższego Seminarium Duchownego w Rzeszowie; 9
Ziarkowska Kubiak B. [2011]. O potrzebie zmian w programach i metodach nauczania Głuchych Polaków. [w:] Twardowska E., Kowalska M. (red.) [2011]. Edukacja niesłyszących. Łódź, Polski Związek Głuchych Odział Łódzki. 6. Uwagi do samodzielnego studiowania Najlepszym sposobem zdobywania aktualnej wiedzy na temat polskiej społeczności głuchych jest śledzenie największego polskiego portalu onsi.pl (www.onsi.pl.) redagowanego przez osoby niesłyszące dla niesłyszących oraz dyskusji toczonych na forum deaf.pl (www.deaf.pl). Ponadto godny uwagi jest również wydawany przez Polski Związek Głuchych kwartalnik Świat Ciszy. Z kolei aktualne informacje dotyczące bieżących wydarzeń w społeczności poznańskich niesłyszących można znaleźć na stronach internetowych dwóch największych organizacji działających na rzecz głuchych na terenie Wielkopolski Towarzystwa Osób Niesłyszących TON (www.ton poznan.pl) oraz Polskiego Związku Głuchych Oddział Wielkopolski (www.pzg wielkopolska.pl). Osoby zainteresowany pogłębianiem swojej wiedzy z zakresu polskiego języka migowego chciałabym ponadto zachęcić do zarejestrowania się na stronie portalu migam.pl (www.migam.pl) i skorzystanie z umieszczonych na niej kursów języka migowego on line, a także do stworzenia sobie okazji przebywania wśród osób niesłyszących. Nie ma bowiem bardziej efektywnego sposobu nauki jakiegokolwiek język obcego od przebywania w środowisku jego rodzimych użytkowników. 10