PRACE NAUKOWE Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu RESEARCH PAPERS of Wrocław Unversty of Economcs Nr 439 Problemy ekonom, poltyk ekonomcznej fnansów publcznych Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu Wrocław 2016
Redakcja wydawncza: Jadwga Marcnek Redakcja technczna: Barbara Łopusewcz Korekta: Barbara Cbs Łamane: Beata Mazur Projekt okładk: Beata Dębska Informacje o naborze artykułów zasadach recenzowana znajdują sę na stronach nternetowych www.pracenaukowe.ue.wroc.pl www.wydawnctwo.ue.wroc.pl Publkacja udostępnona na lcencj Creatve Commons Uznane autorstwa-użyce nekomercyjne-bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL) Wydane publkacj dofnansowane ze środków Fundacj KGHM Polska Medź Copyrght by Unwersytet Ekonomczny we Wrocławu Wrocław 2016 ISSN 1899-3192 e-issn 2392-0041 ISBN 978-83-7695-594-0 Wersja perwotna: publkacja drukowana Zamówena na opublkowane prace należy składać na adres: Wydawnctwo Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu ul. Komandorska 118/120, 53-345 Wrocław tel./fax 71 36 80 602; e-mal: econbook@ue.wroc.pl www.ksegarna.ue.wroc.pl Druk oprawa: TOTEM
Sps treśc Wstęp... 9 Agneszka Barczak: Sezonowość prognozowane ruchu pasażerskego w transporce lotnczym na przykładze Portu Lotnczego Szczecn-Golenów / Ar passanger traffc forecastng and seasonalty on the example of Szczecn-Golenów Arport... 11 Iwona Bąk, Beata Szczecńska: Przestrzenne zróżncowane województw Polsk pod względem sytuacj społeczno-gospodarczej / Spatal dfferentaton of Polsh vovodeshps n terms of soco-economc stuaton... 23 Iwona Bąk, Beata Szczecńska: Wykorzystane statystycznej analzy danych do oceny rynku pracy w Polsce na tle krajów Un Europejskej / Applcaton of statstcal data analyss to evaluaton of the labour market n Poland n comparson to the countres of the European Unon... 35 Patrycja Chodncka-Jaworska: Determnanty ratngów kredytowych krajów strefy euro / Determnants of euro zone countres credt ratngs... 47 Potr Chojnack, Tomasz Kek: Wydatk na prace badawczo-rozwojowe a wartość rynkowa frm botechnologcznych / R&D expendtures and market value of botechnology frms... 59 Magdalena Cyrek: Wthn and between sectoral sources of wage nequalty across European Unon countres / Wewnątrz- mędzysektorowe źródła nerównośc płacowych pomędzy państwam Un Europejskej... 67 Marta Czekaj: Wybrane problemy sukcesj gospodarstw rolnych w Polsce / Selected problems of successon of farms n Poland... 77 Meczysław Doba: Ekonoma pracy. Gospodarka bez defcytu z ogranczonym podatkam / Economcs of labor. Defct free economy wth lmted taxes... 90 Małgorzata Magdalena Hybka: Personal ncome tax expendtures n Germany and Poland / Preferencje w podatku dochodowym od osób fzycznych w Nemczech w Polsce... 104 Marcn Idzk: Fnancal ncluson n Poland n the segment of young consumers / Inkluzja fnansowa w Polsce w segmence młodych konsumentów... 115 Dorota Jegorow: Ekonoma próżn wyzwana rozwojowe / Economcs of emptness developmental challenges... 126 Elżbeta Jędrych: Innowacje społeczne w przedsęborstwach / Socal nnovatons n enterprses... 134
6 Sps treśc Marcn Jędrzejczyk: Kwantytatywna formuła wyznaczana kursu centralnego w procese rozszerzana un walutowej / Quanttatve formula to determne central rate n the process of monetary unon extenson... 144 Adam Karbowsk: Strategczne znaczene kosztu stałego ustanowena współpracy badawczo-rozwojowej przedsęborstw / Strategc meanng of the fxed set-up cost of R&D cooperaton... 154 Wojcech Ksała: Nerównośc regonalne a wzrost gospodarczy weryfkacja hpotezy odwróconego U Wllamsona / Regonal nequaltes vs. economc growth testng Wllamson s nverted U-curve hypothess. 167 Krzysztof Kluza: Wpływ wzrostu stóp procentowych na ryzyko kredytowe jednostek samorządu terytoralnego / Effect of hgher nterest rates on credt rsk of local government unts... 178 Iwona Kowalska: Konsekwencje fnansowe dla gmn podwyższena weku obowązku szkolnego / Fnancal consequences of rased school startng age for communes... 194 Joanna Kuczewska, Sylwa Morawska: Court Excellence Model jako narzędze poprawy sprawnośc organzacyjnej sądów / Court Excellence Model as a tool of mprovng the organzatonal effcency of courts... 206 Paweł Kulpaka: Nezachowane względnego parytetu sły nabywczej w wybranych krajach członkowskch strefy euro w latach 1999-2015 / Dsturbance of the relatve purchasng power party n the selected Member States of the eurozone n the years 1999-2015... 219 Mara Mczyńska-Kowalska: Szanse zagrożena rynku pracy województwa lubelskego na obszarach wejskch / Opportuntes and threats of the labour market n rural areas of Lubln Vovodeshp... 230 Teresa Mś: Rola funduszy programów UE w welofunkcyjnym rozwoju obszarów wejskch / The role of EU funds and programs n mulfunctonal rural areas development... 241 Dawd Obrzeżgewcz: Wpływ podatku od towarów usług na płynność fnansową przedsęborstwa / Impact of VAT on fnancal lqudty of company... 253 Tetana Paentko: Publc debt n Ukrane: rratonal management and rsks leadng to corrupton / Dług publczny Ukrany: zarządzane rracjonalne zagrożena prowadzące do korupcj... 265 Kateryna Proskura: Concept and rules of thn captalzaton as means of mnmzng tax load / Koncepcje zasady nedostatecznej kaptalzacj jako środk mnmalzacj obcążeń podatkowych... 274 Jur Renkas: Ekonoma pracy. Teora godzwych wynagrodzeń / Economcs of labor. Theory of far remuneraton... 284 Vktor Shevchuk, Agneszka Żyra: Śwatowe ceny metal a wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowej Wschodnej / World metal prces vs. economc growth n the Central and East European countres... 302
Sps treśc 7 Jerzy Sokołowsk: Czynnk kształtujące stratege cenowe sprzedaży usług przez hotele / Strateges n shapng the prce sales for hotel servces... 315 Joanna Stefanak: Usług w nowej strateg rynku wewnętrznego / Servces n the New Sngle Market Strategy... 324 Macej Szczepkowsk: Bezpośredne nwestycje zagranczne w Republce Czeskej na tle Europy Środkowo-Wschodnej / Foregn drect nvestment n the Czech Republc n comparson to CEE regon... 335 Anna Walczyk: Formulaton of the cluster development strategy selected aspects / Formułowane strateg rozwoju klastra wybrane aspekty... 344 Adam Waslewsk: Przesłank uwarunkowana nstytucjonalnego wsparca transferu nnowacj do sektora przetwórstwa spożywczego / Premses and condtons of nsttutonal support for the nnovaton transfer to the food processng sector... 362 Anna Wldowcz-Gegel, Katarzyna Lewkowcz-Grzegorczyk: Podatek dochodowy jako nstrument redystrybucj dochodów w Polsce na tle krajów UE-28 / Personal ncome tax as an nstrument of ncome redstrbuton n Poland aganst the background of EU-28 countres... 374 Mchał Zaremba: Wpływ globalnego kryzysu fnansowego na nerównowag wewnętrzne w strefe euro / Impact of global fnancal crss on the nternal mbalances n the euro area... 384 Jolanta Zawora: Dzałalność gmny w Nemczech Polsce uwarunkowana prawne, organzacyjne fnansowe / Actvtes of muncpaltes n Germany and Poland legal, organzatonal and fnancal factors... 393 Andrzej Zyguła, Paweł Oleksy: Poltyka dywdendowa spółek notowanych na Gełdze Paperów Wartoścowych w Warszawe na przykładze sektora handel / Dvdend polcy of companes lsted on the Warsaw Stock Exchange on the example of the tradng sector... 405 Jolanta Żukowska: Geoekonoma nowej rzeczywstośc / Geoeconomcs of new realty... 417
Wstęp Problemy ekonom, poltyk ekonomcznej fnansów publcznych wydajemy w ser Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu. Nnejsza publkacja, stanowąca perwszą z czterech częśc materałów konferencyjnych, zawera 36 opracowań, w tym sześć w języku angelskm. Zostały one pośwęcone aktualnym problemom naukowo-badawczym z zakresu teor ekonom, realzacj poltyk ekonomcznej w wymarze mkro- makroekonomcznym oraz zagadnenom zwązanym ze stanem fnansów publcznych w Polsce na śwece. Lczne grono autorów prezentuje wynk swoch docekań naukowych w postac teoretycznych emprycznych analz zwązanych z poltyką fskalną na szczeblu centralnym samorządowym, wykorzystanem nstrumentów poltyk podatkowej w odnesenu do opodatkowana kaptału, pracy konsumpcj oraz z problemam poltyk penężnej rynku kaptałowego w skal krajowej mędzynarodowej. Ponadto zeszyt zawera opracowana dotyczące nerównośc społecznych, poltyk regonalnej lokalnej, rozwoju produkcj rolnej, obszarów wejskch przetwórstwa spożywczego, problemów sektora usług turystycznych transportowych, jak równeż rozwoju nnowacyjnośc przedsęborstw, efektywnośc wydatków na B+R oraz poltyk państwa w obszarze rynku pracy. Publkacja nasza jest adresowana do środowsk naukowych studentów wyższych uczeln oraz osób, które w praktyce zajmują sę fnansam publcznym, współczesnym problemam poltyk ekonomcznej czy ekonom. Poszczególne artykuły były recenzowane przez profesorów unwersytetów, w wększośc kerownków katedr ekonom lub poltyk ekonomcznej. Za ch rzetelne recenzje chcałbym serdeczne podzękować. Dzękuję równeż pracownkom Katedry Ekonom Poltyk Ekonomcznej Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu oraz wszystkm osobom nstytucjom zaangażowanym w powstane tej publkacj. Jestem w pełn przekonany, że ksążka Problemy ekonom, poltyk ekonomcznej fnansów publcznych będze Państwa nsprować do dalszych badań docekań naukowych oraz przyczyn sę do powstana równe nteresujących opracowań w przyszłośc. Jerzy Sokołowsk
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 439 2016 Problemy ekonom, poltyk ekonomcznej fnansów publcznych ISSN 1899-3192 e-issn 2392-0041 Iwona Bąk, Beata Szczecńska Zachodnopomorsk Unwersytet Technologczny w Szczecne e-mals: wona.bak@zut.edu.pl; beata.szczecnska@zut.edu.pl PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE WOJEWÓDZTW POLSKI POD WZGLĘDEM SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ SPATIAL DIFFERENTIATION OF POLISH VOIVODESHIPS IN TERMS OF SOCIO-ECONOMIC SITUATION DOI: 10.15611/pn.2016.439.02 JEL Classfcaton: C38, I3 Streszczene: Celem badana jest ocena sytuacj społeczno-gospodarczej województw Polsk oraz wyodrębnene grup typologcznych województw zblżonych pod względem badanego zjawska. W artykule zastosowano dwa podejśca. Perwsze z nch dotyczyło klasyfkacj województw oddzelne w aspekce społecznym aspekce gospodarczym. Lnowe porządkowane przeprowadzono przy pomocy metody untaryzacj zerowanej. Druge podejśce mało na celu podzał województw na grupy typologczne podobne pod względem cech charakteryzujących oba badane aspekty. W tym przypadku wykorzystano taksonomę welokryteralną. W wynku przeprowadzonych badań okazało sę, że województwa dobrze rozwnęte pod względem gospodarczym charakteryzują sę nekorzystnym wskaźnkam dotyczącym np. sytuacj demografcznej, ochrony zdrowa, przestępczośc, czy aktywnośc obywatelskej. Słowa kluczowe: sytuacja społeczno-gospodarcza, metoda untaryzacj zerowanej, taksonoma welokryteralna. Summary: The man goal of the study s to assess the soco-economc stuaton of Polsh vovodeshps and the dentfcaton of topologcal groups of vovodeshps smlar n terms of the studed phenomenon. The artcle presents two approaches. The frst concerned the classfcaton of vovodeshps separately n socal and economc terms. The lnear orderng was carred out usng the method of zeroed untzaton. In the second approach vovodeshps were dvded nto topologcal groups, smlar n terms of both characterstcs. In ths case, the mult-crtera taxonomy was appled. The results of the study found that the vovodeshps, well developed n economc terms, were characterzed by unfavorable ndcators of eg. demographc, health, crme and cvc actvty. A detaled analyss of the average level of dagnostc characterstc n each group made t possble to characterze the soco-economc stuaton n the surveyed vovodeshps. Key words: soco-economc stuaton, method of zeroed untzaton, mult-crtera taxonomy.
24 Iwona Bąk, Beata Szczecńska 1. Wstęp Rozwój społeczno-gospodarczy stanow ważny element zanteresowań ekonom poltyk gospodarczej. Obejmuje swym zasęgem zarówno obektywne kweste ekonomczne, zwązane np. z produkcją, konsumpcją, jak subektywne, zwązane m.n. z poglądam, wzorcam zachowań, herarchą stosunków społecznych [Zemańczyk 2010, s. 32]. Zróżncowane przestrzenne rozwoju społeczno-gospodarczego jest podstawowym problemem współczesnej gospodark, a wyrównane jego regonalnych dysproporcj celem dzałań podejmowanych w ramach poltyk regonalnej [Karmowska 2013, s. 233]. Poszczególne województwa w Polsce różną sę ne tylko stopnem rozwoju, lecz także samym potencjałem demografcznym, ekonomcznym społecznym. Wynka to zarówno z uwarunkowań o charakterze hstorycznym, przyrodnczym, jak z naturalnych procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. Przeprowadzene obektywnej oceny rozwoju społeczno-gospodarczego kraju wymaga sformułowana dagnozy stanu rozwoju badanej jednostk w konkretnym okrese (momence). Stan rozwoju społeczno-gospodarczego można utożsamć z sytuacją społeczno-gospodarczą, która jest kategorą złożoną jej charakterystyka wymaga znajomośc nformacj o welu cechach, zarówno loścowych, jak jakoścowych. Do pełnego opsu tej kategor proponuje sę zazwyczaj cechy dotyczące następujących obszarów: demograf zdrowa, warunków życa, rynku pracy, dzałalnośc produkcyjnej usługowej, społeczeństwa nformacyjnego, wymany mędzynarodowej, wzrostu gospodarczego stanu fnansów. Uwzględnene w badanu wszystkch wymenonych obszarów uzależnone jest od możlwośc zebrana warygodnych, kompletnych porównywalnych danych statystycznych. Brak dostępnośc do tego typu danych skłana do łączena nektórych obszarów charakteryzujących podobne aspekty badawcze [Bąk, Wawrzynak 2016]. Podejśce take zostało zastosowane w artykule, w którym oceny sytuacj województw Polsk dokonano w dwóch aspektach społecznym gospodarczym łącząc cechy dagnostyczne z różnych obszarów. Celem artykułu jest próba oceny społeczno-gospodarczego potencjału jednostek samorządu terytoralnego na pozome województw. Lnowe porządkowane ustalene grup typologcznych podobnych pod względem badanego zjawska zostało przeprowadzone za pomocą metody untaryzacj zerowanej. Konstrukcj wskaźnków syntetycznych dokonano przy użycu dwóch odrębnych zestawów cech dagnostycznych charakteryzujących aspekty społeczne gospodarcze badanych województw. Ponadto województwa podzelono na grupy typologczne podobne pod względem wyróżnonych aspektów, wykorzystując w tym celu taksonomę welokryteralną.
Przestrzenne zróżncowane województw Polsk... 25 2. Charakterystyka wybranych wskaźnków dotyczących sytuacj społeczno-gospodarczej Polsk Jednym z najważnejszych problemów społecznych współczesnego śwata jest zjawsko starzena sę społeczeństwa. Odnos sę to zwłaszcza do Europy, w tym także do Polsk. Zjawsko starzena sę społeczeństw jest procesem demografcznym, polegającym na wzrośce lczby udzału ludnośc starszej w ogólnej lczbe ludnośc [Frątczak, Sobeszak 1999, s. 13]. We wszystkch krajach zaobserwować można wzrostową tendencję wydłużana sę przecętnego okresu trwana życa. Okazuje sę, że bez względu na to, jak mernk starośc demografcznej weźmemy pod uwagę, można zaobserwować wzrost udzału lczby ludnośc starszej w ogólnej lczbe populacj Polsk [Bąk 2013, s. 62]. Wskaźnk udzału ludnośc w weku 60 lat węcej mędzy rokem 1900 a 2014 wzrósł ponad trzykrotne, a wartość wskaźnka udzału ludnośc w weku 65 lat węcej w tym samym okrese wzrosła prawe czterokrotne. Przy czym należy dodać, że analtycy GUS, posługując sę termnem podwójnego starzena sę społeczeństwa, wskazują, że wzrostow odsetka ludz w weku 60 lat węcej towarzyszy od lat wzrost odsetka osób dożywających sędzwej starośc. W latach 2000-2030 lczebność najstarszej populacj, czyl osób w weku 80 lat węcej, wzrośne z 774 tys. do przeszło 2 mln [GUS 2009, s. 204]. Szczegółowa analza jednego z mernków starośc demografcznej w województwach Polsk wskazuje na jego neznaczne zróżncowane (tab. 1). W ośmu województwach wartość tego mernka była wyższa od przecętnego dla całego kraju. Najwyższą jego wartość odnotowano w województwe łódzkm (17,1%), najnższą zaś w województwe warmńsko-mazurskm (13,4%). Ogólna lczba ludnośc kraju jest kształtowana poprzez ruch naturalny mgracje zagranczne. Zmnejszene sę w 2014 roku lczby ludnośc było spowodowane ujemnym saldem defntywnych mgracj zagrancznych. Natomast przyrost naturalny (różnca mędzy lczbą urodzeń żywych lczbą zgonów) był w 2014 roku dodatn w wynku mnejszej nż w poprzednm roku lczby zgonów oraz newelkego wzrostu lczby urodzeń [GUS 2015]. Szacuje sę, że lczba urodzeń była wększa od lczby zgonów o prawe 4 tys. Poprawł sę węc współczynnk przyrostu naturalnego (lczony na 1000 ludnośc), który wynósł 0,1. Przed rokem był on ujemny wynosł 0,5, na początku beżącego stuleca był blsk 0, natomast w 1990 roku wynósł ponad 4. Najnższą jego wartość w 2014 roku odnotowano w województwe łódzkm ( 2,8 ). Sedem województw charakteryzowało sę dodatnm przyrostem naturalnym, przy czym najwyższy był w województwe pomorskm (tab. 1). W ostatnch latach zauważa sę rosnące zanteresowane takm pojęcam, jak: pozom życa, jakość życa, standard życa, zamożność tp. Zaspokajane potrzeb społeczeństwa uznawane jest za nadrzędny cel rozwoju społecznego zarówno na szczeblu lokalnym, regonalnym czy krajowym, jak mędzynarodowym. Stanow także jeden z głównych celów zarówno poltyk gospodarczej, jak poltyk społecznej [Panek (red.) 2014, s. 117]. Głównym mernkem pozomu zamożnośc gospo-
26 Iwona Bąk, Beata Szczecńska Tabela 1. Wybrane wskaźnk charakteryzujące sytuację społeczno-gospodarczą w województwach Polsk w 2014 roku Województwa Przyrost naturalny na 1000 osób Ludność w weku 65 lat węcej w % ogółu ludnośc Stopa ubóstwa skrajnego Stopa bezroboca (%) PKB na 1 meszkańca (w zł) POLSKA 0,00 15,3 7,4 9,0 43 020 Dolnośląske 0,90 15,5 5,6 9,1 48 141 Kujawsko-pomorske 0,00 14,7 9,5 10,6 35 265 Lubelske 1,10 15,9 8,2 9,9 30 427 Lubuske 0,20 14,1 7,8 8,4 35 768 Łódzke 2,80 17,1 5,4 8,8 40 127 Małopolske 1,40 14,9 6,6 9,1 38 157 Mazowecke 0,70 15,8 5,2 7,2 69 043 Opolske 1,20 15,9 8,0 7,8 34 625 Podkarpacke 0,70 14,5 8,7 14,0 30 577 Podlaske 0,70 15,7 10,9 9,1 31 362 Pomorske 2,00 14,1 6,5 8,6 41 442 Śląske 1,10 16,1 4,7 8,6 44 760 Śwętokrzyske 2,30 16,6 12,2 11,3 31 384 Warmńsko-mazurske 0,60 13,4 14,8 9,8 30 764 Welkopolske 1,70 14,1 10,1 7,7 46 135 Zachodnopomorske 0,40 14,6 7,2 8,5 35 838 Źródło: oblczena własne na podstawe [GUS 2016]. darstw domowych podstawowym czynnkem warunkującym zaspokojene ch potrzeb są dochody. W 2014 roku sytuacja materalna gospodarstw domowych w Polsce poprawła sę. Osągały one wyższe dochody mmo ż węcej wydawały, wzrosła nadwyżka dochodów nad wydatkam. Przecętny mesęczny dochód rozporządzalny na osobę w zaokrąglenu do 1 zł ukształtował sę w 2014 roku na pozome 1340 zł był realne wyższy o 3,2% od dochodu z roku 2013. W jedenastu województwach Polsk był nższy nż średna krajowa, przy czym w trzech województwach (podkarpackm, śwętokrzyskm kujawsko-pomorskm) różnca ta przekraczała 10%. W ujęcu przestrzennym w najlepszej sytuacj znajdowal sę meszkańcy województwa mazoweckego, w którym wskaźnk ten był wyższy od krajowego o neco ponad 27%, a następne województwa śląskego (wskaźnk wyższy o 3,1%) pomorskego (wskaźnk wyższy o 2,7%). Mmo poprawy przecętnej sytuacj materalnej gospodarstw domowych ne odnotowano stotnych zman w zasęgu ubóstwa ekonomcznego. Z punktu wdzena potrzeb poltyk społecznej bardzo stotne jest określene jego rozmarów oraz rozpoznane cech strukturalnych populacj ubogch. Ubóstwem określa sę sytuację, w której gospodarstwo domowe ne dysponuje wystarczającym środkam penężnym, pozwalającym na zaspokojene swoch potrzeb [Panek (red.) 2014, s. 195-201].
Przestrzenne zróżncowane województw Polsk... 27 Od lat dzewęćdzesątych GUS regularne publkuje dane dotyczące zasęgu ubóstwa ekonomcznego szacowanego w oparcu o wynk badana budżetów gospodarstw domowych, przy zastosowanu różnych granc ubóstwa. Przyjmuje sę następujące grance ubóstwa: Pozom mnmum egzystencj, przyjmowany jako granca ubóstwa skrajnego. Mnmum egzystencj oblczane jest przez Instytut Pracy Spraw Socjalnych. Uwzględna ono jedyne te potrzeby, których zaspokojene ne może być odłożone w czase, a konsumpcja nższa od tego pozomu prowadz do bologcznego wynszczena. Ustawowa granca ubóstwa (próg nterwencj socjalnej), określona jako kwota, która zgodne z obowązującą ustawą o pomocy społecznej uprawna do ubegana sę o przyznane śwadczena penężnego z pomocy społecznej. Relatywna granca ubóstwa, określona jako 50% średnch wydatków ogółu gospodarstw domowych (oblczonych na podstawe wynków badana budżetów gospodarstw domowych). W 2014 roku w gospodarstwach domowych o wydatkach ponżej grancy ubóstwa skrajnego żyło ok. 2,8 mln osób, natomast w gospodarstwach domowych ponżej grancy ubóstwa relatywnego ok. 6,2 mln osób. Lczbę osób żyjących ponżej ustawowej grancy ubóstwa, czyl ponżej progu nterwencj socjalnej, oszacowano na ok. 4,6 mln. Podstawową marą ocenającą zasęg ubóstwa jest tzw. stopa ubóstwa, czyl odsetek osób w gospodarstwach domowych, w których pozom wydatków (obejmujących równeż wartość artykułów otrzymanych bezpłatne oraz wartość spożyca naturalnego) był nższy od przyjętej grancy ubóstwa. W tab. 1 podano wartośc stopy ubóstwa skrajnego. Wyraźne jest zróżncowane wojewódzke zasęgu podanego ubóstwa (od 4,7% do 14,8% osób ubogch). Najwyższą stopę ubóstwa odnotowano w województwach: warmńsko-mazurskm (14,8%) oraz śwętokrzyskm (12,2%). Czynnkem decydującym o sytuacj materalnej jednostk jej rodzny jest mejsce zajmowane na rynku pracy 1. Ubóstwem zagrożone są przede wszystkm osoby bezrobotne rodzny osób bezrobotnych. Szczególne wdoczne jest to w naszym kraju, gdze wskaźnk bezroboca sęgał w nektórych okresach 20%. W 2014 roku stopa bezroboca w Polsce kształtowała sę na pozome 9% (tab. 1). Najnższą jej wartość zaobserwowano w województwe mazoweckm (7,2%), a najwyższą w podkarpackm (14%). Bezroboce, zgodne z prawem Okuna [Próchnck 1999, s. 331], jest stotne powązane z pozomem produkcj dóbr usług wytwarzanych w cągu roku w określonej jednostce terytoralnej (np. kraju, województwe). W przekroju województw pozom PKB w przelczenu na 1 meszkańca w 2014 roku (tab. 1) kształtował sę na pozome od 30 427 zł w województwe lubelskm (71% przecętnej dla kraju) do 1 Istotnym czynnkam są ponadto: wykształcene głowy gospodarstwa domowego, welodzetność, nepełnosprawność oraz fakt zameszkwana na ws w małych ośrodkach mejskch.
28 Iwona Bąk, Beata Szczecńska 69 043 zł w województwe mazoweckm (160% średnej krajowej). Są to województwa, które charakteryzowały sę odpowedno najwyższą najnższą stopą bezroboca. 3. Wybór cech dagnostycznych lnowe porządkowane województw w Polsce Do oceny sytuacj społeczno-gospodarczej województw w Polsce zebrano wstępne dane statystyczne charakteryzujące aspekty społeczne gospodarcze. Głównym kryteram wyboru cech były przesłank merytoryczne formalne z punktu wdzena realzacj celu badań. Istotnym kryterum była równeż dostępność danych statystycznych. Do aspektów społecznych zalczono 28 cech zwązanych z demografą, ochroną zdrowa, przestępczoścą, pozomem wykształcena, dochodam gospodarstw domowych aktywnoścą obywatelską. Natomast aspekty gospodarcze charakteryzowało 21 cech zwązanych z rynkem pracy, dochodowoścą województw oraz wynkam ch dzałalnośc gospodarczej. Kryterum formalne obejmowało ocenę zmennośc skorelowana cech [Młodak 2006, s. 28-32]. Ze zboru potencjalnych cech dagnostycznych wyelmnowano te, które charakteryzowały sę względnym zróżncowanem ponżej 10%. W kolejnym kroku, w celu wyelmnowana cech o podobnym potencjale nformacyjnym, zastosowano metodę odwróconej macerzy 2. Doprowadzło to do uzyskana następujących fnalnych zborów cech dagnostycznych: 1. w przypadku aspektów społecznych: zgony nemowląt na 1000 ludnośc, wskaźnk zagrożena ubóstwem w % osób w gospodarstwach domowych ponżej skrajnej grancy ubóstwa, absolwenc szkół wyższych na 10 tys. ludnośc, lczba ludnośc na 1 podmot opek ambulatoryjnej, lekarze pracujący na 1000 ludnośc, dorośl skazan prawomocne przez sądy powszechne na 1000 ludnośc, rozwody na 1000 ludnośc, wybory posłów do Parlamentu Europejskego udzał ważnych głosów w ogólnej lczbe uprawnonych (%); 2. w przypadku aspektów gospodarczych: nakłady na środk trwałe służące gospodarce wodnej na 1 meszkańca w zł, zatrudnen w warunkach zagrożena czynnkam szkodlwym dla zdrowa w % ogółu badanej zborowośc, dochody województw na 1 meszkańca w zł, PKB na 1 meszkańca w zł, 2009]. 2 Ops metody można znaleźć np. w pracach: [Nowak 1990; Malna 2004; Młodak 2006; Panek
Przestrzenne zróżncowane województw Polsk... 29 stopa bezroboca kobet w %, lczba bezrobotnych na 1 ofertę pracy. Na podstawe otrzymanych zborów cech przystąpono do wyznaczena syntetycznego wskaźnka dla poszczególnych województw w Polsce. Wśród cech wydzelono stymulanty, których wysoke wartośc są korzystne z punktu wdzena stoty analzowanego zjawska oraz destymulanty (pogrubone w zestawe), w przypadku których pożądane są wartośc nske. Poneważ cechy dagnostyczne mają różne mana różne zakresy zmennośc, zatem ne można ch bezpośredno porównywać dodawać. Należy je doprowadzć do porównywalnośc, dokonując odpowednch transformacj pozbawających cechy man, ujednolcć co do rzędu welkośc. W pracy zastosowano metodę untaryzacj zerowanej [Kukuła 2000, s. 60-92]. W metodze tej stosuje sę następujące przekształcena: dla stymulant dla destymulant z x mn x = max x mn x z max x x = max x mn x, max x mn x ; (1), max x mn x. (2) Tak sposób normalzacj powoduje, że wszystke wartośc cech znormalzowanych należą do przedzału [0,1]. Syntetyczną marę rozwoju ( z ) buduje sę jako średną arytmetyczną unormowanych wartośc cech dagnostycznych: gdze: k lczba cech dagnostycznych. z 1 k k = 1 = z, (3) Na podstawe wartośc mernka syntetycznego można wyodrębnć cztery grupy typologczne, obejmujące obekty o wartoścach mernka z następujących przedzałów: grupa 1 z z + sz ; grupa 2 z + sz > z z ; grupa 3 z > z z sz ; grupa 4 z < z sz. Wynk badana przedstawono w tab. 2. Jak wynka z nformacj w nej zawartych, województwa są bardzo zróżncowane pod względem pozycj zajmowanych w rankngach. Tylko województwo mazowecke sklasyfkowane zostało na mejscu drugm zarówno pod względem aspektów społecznych, jak gospodarczych. Newelke różnce w zajmowanych pozycjach dotyczą równeż województwa pomorskego (odpowedno sódma szósta lokata) oraz województw kujawsko-pomorskego, podlaskego śląskego, w przypadku których różnca wynosła dwe pozycje. W pęcu województwach (dolnośląskm, lubuskm, podkarpackm, śwętokrzyskm
30 Iwona Bąk, Beata Szczecńska Tabela 2. Pozycje w rankngach grupy typologczne województw w Polsce pod względem aspektów społecznych gospodarczych w 2014 roku Województwa mernk Aspekty społeczne pozycja w rankngu nr grupy typologcznej mernk Aspekty gospodarcze pozycja w rankngu nr grupy typologcznej Dolnośląske 0,444 11 III 0,716 1 I Kujawsko-pomorske 0,310 16 IV 0,372 14 III Lubelske 0,544 4 II 0,377 13 III Lubuske 0,319 14 IV 0,541 4 II Łódzke 0,558 3 II 0,425 11 III Małopolske 0,661 1 I 0,480 7 II Mazowecke 0,591 2 I 0,680 2 I Opolske 0,452 9 III 0,561 3 II Podkarpacke 0,527 5 II 0,270 15 IV Podlaske 0,497 8 II 0,437 10 III Pomorske 0,509 7 II 0,490 6 II Śląske 0,451 10 III 0,401 12 III Śwętokrzyske 0,519 6 II 0,263 16 IV Warmńsko-mazurske 0,311 15 IV 0,491 5 II Welkopolske 0,412 12 III 0,478 8 II Zachodnopomorske 0,373 13 III 0,461 9 III Źródło: opracowane własne. warmńsko-mazurskm) różnca pozycj w zajmowanych rankngach wynosła aż 10. W celu zbadana powązań pomędzy pozycjam województw zajmowanym w obu rankngach wyznaczono współczynnk korelacj t Kendalla 3, za pomocą którego można ocenć, czy występują zgodnośc uporządkowań badanych obektów. Nsk pozom tego współczynnka ( 0,067) śwadczy o braku powązań mędzy mejscam w rankngach 4, a ujemna jego wartość wynka z tego, że w jednym z rankngów województwa znalazły sę na czołowych mejscach, w drugm zaś zajmowały końcowe lokaty (np. województwo dolnośląske pozycja 11 1). Porównane przynależnośc województw do grup typologcznych wykazało, że tylko cztery województwa (mazowecke, pomorske, śląske zachodnopomorske) znalazły sę w tych samych grupach pod względem zarówno aspektów społecznych, jak gospodarczych. 3 Współczynnk t Kendalla przyjmują wartośc z przedzału [ 1,1]. Im ch wartość jest blższa 1, tym wększa jest zgodność uporządkowań [Stansz 2006, s. 313-314]. 4 Potwerdza to równeż oblczona wartość współczynnka korelacj lnowej Persona ( 0,053) pomędzy mernkam syntetycznym dotyczącym aspektów gospodarczych społecznych.
Przestrzenne zróżncowane województw Polsk... 31 4. Grupy typologczne województw ze względu na sytuację społeczno-gospodarczą województw Polsk taksonoma welokryteralna We wcześnejszych rozważanach przedstawono wynk klasyfkacj grupowana województw osobno ze względu na aspekty społeczne gospodarcze. Chcąc ocenć sytuację społeczno-gospodarczą województw, zastosowano taksonomę welokryteralną, dzęk której uwzględnone zostały wszystke wybrane cechy dagnostyczne charakteryzujące jednocześne oba badane aspekty. Zastosowano następującą procedurę postępowana [Nowak 1990, s. 130-135; Malna 2004, s. 139-147; Panek 2009, s. 154-160; Wawrzynak 2012, s. 98]: 1. Dla każdego z wyróżnonych kryterów klasyfkacj Kl ( l = 1,..., r) wyznaczono macerze odległośc D K k w ten sposób, aby odległośc d przyjmowały wartośc z przedzału [0,1]. Wykorzystano w tym celu metodę untaryzacj zerowanej (wg * wzorów 1-2). Następne określono wartość progową odległośc d (według formuły: * d = mn max d ), która posłużyła do wyznaczena macerzy podobeństwa C K j { } o wymarach ( n n), której elementy K K * c (, j = 1,..., n) były równe: c = 1 dla d d, K * c = 0 dla d > d. 2. Wyznaczono fnalną macerz podobeństwa C (n n) mędzy analzowanym jednostkam. Elementy c macerzy C były równe loczynow odpowednch elementów macerzy C K dla obu rozpatrywanych kryterów. 3. Dokonano klasyfkacj oraz dentyfkacj grup jednostek podobnych ze względu na rozpatrywane krytera, wykorzystując w tym celu metodę elmnacj wektorów. Punktem wyjśca tej metody jest zamana fnalnej macerzy podobeństwa C (n n) w macerz braku podobeństw C *. Metoda ta przebega w następujący sposób: (n n) a) na podstawe macerzy C * tworzy sę wektor kolumnowy c 0 o n składowych, z których każda jest sumą odpowednego wersza tej macerzy, b) z macerzy C * elmnuje sę ten wersz odpowadającą mu kolumnę, dla których wartość składowa wektora c 0 jest maksymalna, c) czynnośc przedstawone w podpunktach a) b) powtarza sę do momentu, aż wszystke składowe wektora c 0 będą równe zero, d) obekty odpowadające neskreślonym werszom kolumnom, które pozostały w macerzy C *, tworzą perwszą podgrupę, e) dla pozostałych obektów (wyelmnowanych) tworzy sę macerz C * (1) wektor c 0 (1), a następne stosując postępowane opsane w podpunktach od a) do d), otrzymuje sę kolejne grupy obektów podobnych; postępowane kończy sę w momence, gdy wszystke jednostk ze zboru podstawowego zostały pogrupowane. Postępując zgodne z opsaną procedurą otrzymano sześć grup województw: I grupa: kujawsko-pomorske, lubelske, opolske, śląske, welkopolske, zachodnopomorske;
32 Iwona Bąk, Beata Szczecńska III grupa: małopolske, pomorske, śwętokrzyske; III grupa: podlaske, warmńsko-mazurske; IV grupa: łódzke, mazowecke; IV grupa: dolnośląske, lubuske; VI grupa: podkarpacke. Najbardzej lczna jest perwsza grupa, w której znalazły sę województwa mocno zróżncowane pod względem przyjętych do badana cech, przy czym w wększośc przypadków cechy te przyjmowały nekorzystne wartośc w porównanu z przecętnym dla całego kraju. Przykładowo średn pozom PKB na jednego meszkańca dla tej grupy był nższy od krajowego, ale w dwóch województwach z tej grupy (śląskm welkopolskm) pozom tego wskaźnka wyraźne odbegał n plus od krajowego. W grupe perwszej stopa bezroboca kobet była neznaczne ponżej średnej krajowej, z wyjątkem województw kujawsko-pomorskego lubelskego, w których kształtowała sę wyraźne powyżej przecętnej. Grupa druga obejmowała obekty charakteryzujące sę z jednej strony bardzo nskm wskaźnkam dotyczącym zgonów nemowląt na 1000 ludnośc, z drugej zaś dużą lczbą ludnośc przypadającą na jeden podmot opek ambulatoryjnej. W trzecej grupe znalazły sę dwa sąsadujące ze sobą województwa o nskm PKB na jednego meszkańca oraz z wysokm zagrożenem skrajnym ubóstwem. Odmenna sytuacja mała mejsce w województwach należących do grupy czwartej, które charakteryzowały sę wysokm wskaźnkam PKB na jednego meszkańca jednocześne nskm zagrożenem skrajnym ubóstwem. Ponadto obekty z tej grupy odznaczały sę dobrą sytuacją na rynku pracy wysoką frekwencją wyborczą do Parlamentu Europejskego. Pątą grupę reprezentują województwa przygranczne położone na ścane zachodnej o dobrej sytuacj na rynku pracy, wysokch nakładach na środk trwałe służące gospodarce wodnej, a także dużej lczbe skazanych na 1000 ludnośc wysokm wskaźnku rozwodów. Osobną grupę utworzyło województwo podkarpacke, które zarówno pod względem aspektów społecznych, jak gospodarczych zostało ocenone negatywne. 5. Podsumowane Ocena sytuacj społecznej gospodarczej w Polsce została sformułowana na podstawe rankngów województw oraz charakterystyk wydzelonych grup typologcznych. Z przeprowadzonych badań wynka, że województwa są bardzo zróżncowane pod względem pozycj zajmowanych w rankngach. Tylko województwo mazowecke sklasyfkowane zostało na mejscu drugm zarówno pod względem aspektów społecznych, jak gospodarczych. Dla pozostałych województw różnce w rankngach wahały sę od dwóch do dzesęcu pozycj. Nsk pozom współczynnka korelacj potwerdzł tezę o braku powązań mędzy mejscam w rankngach, a ujemna jego wartość wynkała z tego, że w jednym z rankngów województwa znalazły sę na czołowych mejscach, w drugm zaś zajmowały końcowe lokaty. Okazało sę, że
Przestrzenne zróżncowane województw Polsk... 33 województwa dobrze rozwnęte pod względem gospodarczym charakteryzują sę nekorzystnym wskaźnkam dotyczącym np. sytuacj demografcznej, ochrony zdrowa czy aktywnośc obywatelskej. Porównane przynależnośc województw do grup typologcznych wykazało, że tylko cztery województwa (mazowecke, pomorske, śląske zachodnopomorske) znalazły sę w tych samych grupach pod względem zarówno aspektów społecznych, jak gospodarczych. W celu dokonana oceny województw jednocześne pod względem sytuacj społecznej gospodarczej zastosowano taksonomę welokryteralną, dzęk której uwzględnone zostały wszystke wybrane cechy dagnostyczne charakteryzujące jednocześne oba badane aspekty. Otrzymano w ten sposób sześć grup województw, które scharakteryzowano, dokonując szczegółowej analzy średnego pozomu cech dagnostycznych w poszczególnych grupach. Otrzymane wynk grupowana typologcznego mogą być dyskusyjne, poneważ uzyskane one zostały w oparcu o wybrany, w sposób formalno-statystyczny, zestaw cech dagnostycznych. Przy zastosowanu nnych cech wyjścowych metod ch doboru składy grup typologcznych mogłyby ulec zmane. Poneważ sytuacja społeczno-gospodarcza badanych regonów stanow o sle ch atrakcyjnośc randze danego regonu na tle nnych, stneje węc potrzeba stałego montorowana, porównywana oceny tej sytuacj w różnych przekrojach przestrzennych, zarówno według województw, jak jednostek podzału admnstracyjnego nższych szczebl (powatów, gmn). Badana zaprezentowane w nnejszym opracowanu należy przyjąć jako propozycję do dalszych badań z wykorzystanem szerszego zakresu cech metod. Lteratura Bąk I., 2013, Statystyczna analza aktywnośc turystycznej senorów w Polsce, Wydawnctwo Uczelnane Zachodnopomorskego Unwersytetu Technologcznego w Szczecne, Szczecn. Bąk I., Wawrzynak K., 2016, Dagnoza sytuacj społeczno-gospodarczej Polsk na tle krajów Un Europejskej z wykorzystanem statystycznej analzy danych, Wadomośc Statystyczne nr 3 (w druku). Frątczak E., Sobeszak A., 1999, Sytuacja demografczno-społeczna osób starszych, [w:] Senorzy w społeczeństwe polskm, GUS, Warszawa. GUS, 2009, Prognoza ludnośc na lata 2008-2035, Warszawa. GUS, 2015, Podstawowe nformacje o rozwoju demografcznym Polsk do 2014 roku, Warszawa. GUS, 2016, Rocznk Statystyczny Województw 2015, Warszawa. Karmowska G., 2013, Zróżncowane rozwoju powatów województwa zachodnopomorskego, Prace Naukowe Unwersytetu Ekonomcznego we Wrocławu, Poltyka Ekonomczna, nr 307. Kukuła K., 2000, Metoda untaryzacj zerowanej, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Malna A., 2004, Welowymarowa analza przestrzennego zróżncowana struktury gospodark Polsk według województw, Wydawnctwo AE w Krakowe, Kraków. Młodak A., 2006, Analza taksonomczna w statystyce regonalnej, Dfn, Warszawa. Nowak E., 1990, Metody taksonomczne w klasyfkacj obektów społeczno-gospodarczych, PWE, Warszawa.
34 Iwona Bąk, Beata Szczecńska Panek T., 2009, Statystyczne metody welowymarowej analzy porównawczej, SGH w Warszawe Ofcyna Wydawncza, Warszawa. Panek T. (red.), 2014, Statystyka społeczna, PWE, Warszawa. Próchnck L., 1999, Zrozumeć gospodarkę. Makroekonoma, Zachodnopomorska Szkoła Bznesu, Szczecn. Stansz A., 2006, Przystępny kurs statystyk z zastosowanem STATISTICA PL na przykładach z medycyny, t. 1. Statystyk podstawowe, Wydawnctwo StatSoft Polska, Kraków. Wawrzynak K., 2012, Podobeństwo powatów województwa zachodnopomorskego pod względem struktury bezrobotnych według wykształcena w 2010 roku, Fola Pomeranae Unverstats Technologae Stetnenss, Oeconomca, nr 297 (68), s. 95-106. Zemańczyk U., 2010, Ocena pozomu społeczno-gospodarczego gmn wejskch mejsko-wejskch w województwe małopolskm, Infrastruktura Ekologa Terenów Wejskch, nr 14.