Przyjazny świat. Innowacyjna metoda wsparcia osób chorujących psychicznie w wieku lat

Transkrypt

1 Innowacyjna metoda wsparcia osób chorujących psychicznie w wieku lat Lublin 2015

2 innowacyjna metoda wsparcia osób chorujących psychicznie w wieku lat Podręcznik opracowany na zlecenie Fundacji Inicjatyw Menedżerskich w ramach projektu współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.1 Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez zespół redakcyjny w składzie: Anna Bielak prof. zw. dr hab. nauk med. Andrzej Czernikiewicz Monika Madejska dr n. med. Artur Kochański Iwona Paprota Paweł Prokop I Spis treści Wstęp...5 O metodzie...5 Geneza Innowacji...5 Adresaci metody...6 Osoby z chorobą psychiczną...6 Osoby z obniżonym potencjałem intelektualnym...6 Rola najbliższego środowiska Pozostali adresaci metody...7 Rodzina osoby chorej i jej rola...8 Nauczyciele oraz Pracodawcy/Pośrednicy pracy...8 Jak prowadzić proces aktywizacji społeczno-zawodowej?...8 Podejście coachingowe jako inspiracja dla opiekuna...8 Rola opiekuna-terapeuty...11 Przebieg procesu etapy i narzędzia...12 Etap I Szybka Interwencja (Diagnoza potencjału osoby chorej psychicznie)...13 Etap II Projektowanie działania...15 Etap III Wdrażanie i kontrola działania...16 Uwagi do pracy z osobą o obniżonym potencjale intelektualnym...19 Materiały do metody...23 Podsumowanie... 24

3 Wstęp Celem niniejszej broszury jest przedstawienie innowacyjnej metody wspomagającej proces integracji społecznej i edukacyjno-zawodowej młodych osób ze zdiagnozowaną chorobą psychiczną. Zawiera ona najważniejsze informacje, których rozwinięcie i uzupełnienie odnaleźć można w materiałach do metody Podręcznikach oraz komplecie załączników. Są one dostępne bezpłatnie 1. O metodzie Geneza Innowacji Projekt Przyjazny Świat powstał w celu opracowania i wdro że nia inno wa cyj nej metody pracy opiekunów (terapeutów), pracujących z młodymi osobami chorymi psychicznie, dostosowanej do wymogów systemu edukacji oraz realiów współczesnego rynku pracy. Przedsięwzięcie realizowane było przez Fundację Inicjatyw Menedżerskich i Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego. Fundacja Inicjatyw Menedżerskich jest instytucją prowadzącą w kraju i za granicą działalność szkoleniową, konsultingową i badawczą w zakresie m.in. wdrażania nowatorskich rozwiązań w instytucjach trzech sektorów (publicznego, biznesowego i pozarządowego). Lubelskie Stowarzyszenie Ochrony Zdrowia Psychicznego wszechstronnie zajmuje się pomocą osobom chorującym psychicznie. Od 14 lat funkcjonuje tu specjalistyczny Ośrodek Wsparcia Serce, w ramach którego prowadzone są różnorodne zajęcia terapeutyczne: psychoterapia, psychoedukacja i zajęcia kulinarne. Kluczowa idea, która przyświecała ekspertom skupionym wokół Fundacji Inicjatyw Menedżerskich i Lubelskiego Stowarzyszenia Ochrony Zdrowia Psychicznego to aktywizacja społeczna oraz edukacyjna bądź zawodowa młodych osób chorujących psychicznie oraz zwiększenie skuteczności pracy opiekunów (terapeutów) w tym zakresie. Fundamentem całego procesu integracji społeczno-zawodowej jest nowatorskie podejście do pracy z młodą osobą chorą psychicznie, bazujące na zasadach coachingu. Zgodnie z tym podejściem, osoba taka traktowana jest jako całościowy podmiot a nie przedmiot oddziaływań (rehabilitacyjnych, terapeutycznych, doradczych etc.). Punkt wyjścia stanowi założenie, że jest ona kompletną, kreatywną i wewnętrznie mądrą jednostką, która posiada wszelkie zasoby oraz potencjał rozwoju. Zadanie coacha polega zaś na zapewnieniu jej 1 Wykaz dostępnych załączników znajduje się na przedostatniej stronie niniejszej broszury. 5

4 takich warunków, w których możliwe staje się dotarcie do tych zasobów. Z tego powodu podkreśla się także wagę klimatu zaufania i bezpieczeństwa oraz budowania wzajemnej, partnerskiej relacji, opartej na wzajemnym zaangażowaniu obu stron. W kontekście pracy z osobą chorą psychicznie to właśnie wdrożenie zasady pracy na wewnętrznym potencjale klienta wydaje się być najistotniejsze, ponieważ może przyczynić się do zmiany jej percepcji z osoby zaburzonej na pełnowartościową jednostkę, która mimo zdiagnozowanej choroby i wynikającej z niej ograniczeń, wciąż posiada unikalny potencjał i liczne możliwości. Oprócz próby zastosowania podejścia coachingowego, innowacyjność proponowanej metody przejawia się także m.in. w: kompleksowości diagnozy chorej osoby, wszechstronności proponowanych oddziaływań opracowanych na bazie diagnozy oraz włączeniu osób/ instytucji z otoczenia chorego, a ponadto koordynowaniu i monitorowaniu współpracy z nimi. Terapeuta zyskuje zestaw gotowych narzędzi oraz jasne wytyczne do prowadzenia procesu, ale jednocześnie zachowuje autonomię i elastyczność. Adresaci metody Osoby z chorobą psychiczną Grupą docelową, dla której zaprojektowana została metoda, są osoby chore psychicznie w wieku od 15 do 25 lat. Ze względu na różnorodną specyfikę możliwości i potrzeb osób w tym okresie rozwojowym, grupa ta została podzielona na dwie podgrupy: (a) chorych do 18 roku życia oraz (b) chorych powyżej 18 roku życia Uwzględnienie w/w czynników umożliwiło opracowanie narzędzi ściśle dopasowanych do specyfiki danej podgrupy wiekowej. Dzięki temu możliwe stała się adekwatna realizacja celu (aktywizacja na potrzeby edukacji bądź rynku pracy) oraz efektywna współpraca z poszczególnymi osobami i instytucjami w środowisku osoby chorej (nauczyciele, pośrednicy pracy, pracodawcy). Należy zaznaczyć, iż właściwym czasem na rozpoczęcie procesu wspomagania integracji społeczno-zawodowej jest moment, w którym lekarz psychiatra uznał, iż chory gotowy jest podjąć pracę nad swoim rozwojem społecznym i edukacyjnym/zawodowym oraz sama osoba chorująca wyraziła chęć do pracy z danym terapeutą. Tylko wtedy, gdy spełnione są powyższe warunki, możliwa jest efektywna współpraca opiekuna- -terapeuty z osobą chorą zgodnie z zasadami proponowanego podejścia. poziomu i możliwości chorego. Praktyka wykazała, iż metody i narzędzia z powodzeniem stosowane u osób chorych psychicznie (w fazie remisji), wymagają modyfikacji dla grupy o jednocześnie obniżonych możliwościach intelektualnych. Z tego powodu równolegle opracowano zostaw zmodyfikowanych narzędzi do zastosowania w podgrupie młodych osób chorych psychicznie z obniżonym potencjałem poznawczym. Narzędzia zostały przygotowane tak, aby zapewnić możliwie najpełniejszą diagnozę potencjału u osób o obniżonym funkcjonowaniu intelektualnym. Biorąc pod uwagę trudności w funkcjonowaniu poznawczym (rozumieniu złożonych treści, obniżonej pamięci i zdolności koncentracji) oraz większej męczliwości, materiały sporządzono w formie przystępnej, wykorzystując zarówno standardy tworzenia tekstów łatwych do czytania, jak i graficzne ujęcia problemu. Część narzędzi wymaga większego zaangażowania badającego, umiejętności obserwacji zachowań i prostego formułowania wniosków. Należy zaznaczyć, że cały proces integracji społeczno-zawodowej osób chorych psychicznie o obniżonym potencjale intelektualnym przebiega analogicznie w porównaniu z grupą z potencjałem w zakresie normy, chociaż jego czas może ulec wydłużeniu. Rola najbliższego środowiska Pozostali adresaci metody Praktyka kompleksowej rehabilitacji osób niepełnosprawnych potwierdza, iż cały proces może być skuteczny jedynie wtedy, gdy uwzględni się w nim najbliższe środowisko chorej osoby oraz zaktywizuje drzemiące w nim zasoby. Dlatego też w proponowanym podejściu do adresatów proponowanego narzędzia włączyć należy oprócz ludzi młodych chorych psychicznie także osoby oraz instytucje z ich najbliższego otoczenia rodzinę, nauczyciela/wychowawcę (w przypadku uczniów), pracodawcę (obecnego lub potencjalnego) oraz lekarza prowadzącego (ilustruje to rys. 1). Młoda osoba chora psychicznie Osoby z obniżonym potencjałem intelektualnym Chorobie psychicznej często współtowarzyszy obniżenie potencjału intelektualnego. Oczywistym jest, że jeśli opiekun-terapeuta podejmuje się pracy z podopiecznym doświadczającym tego typu deficytów, musi on dostosować swój styl pracy oraz narzędzia do Rys. 1. Środowisko młodej osoby chorej psychicznie otoczenie procesu adaptacji społeczno-zawodowej. 6 7

5 Innowacyjność proponowanego podejścia polega na tym, iż już po zakończeniu pierwszego etapu (diagnozie potencjału chorego) wymienione wyżej osoby otrzymują tzw. Scenariusze Postępowań, które stanowią zbiór jasnych, zrozumiałych i konkretnych wskazówek do pracy z osobą chorą. Rodzina osoby chorej i jej rola W proponowanym podejściu, opartym na paradygmacie systemowym, rodzina chorego jest aktywnie włączana do procesu aktywizacji społecznej i edukacyjno-zawodowej. Wynika to z faktu, iż rodzina stanowi najbliższe otoczenie dla osoby chorej i tym samym może stać się dla niej największym źródłem zasobów (emocjonalnych, materialnych i innych). Rola rodziny istotna jest także dla opiekuna uczestniczy w przeprowadzeniu całościowej diagnozy potencjału jego podopiecznego oraz zaplanowaniu i realizacji wytyczonego planu działania. Od strony praktycznej przebiega to w ten sposób, że opiekun spotyka się z rodziną przynajmniej 1 raz na każdym z 3 etapów od momentu diagnozy do fazy wdrażania. Po zakończeniu etapu diagnostycznego rodzina otrzymuje od opiekuna Scenariusze Postępowań dla Rodziny. Zawarte zostały w nich wskazówki, jak powinni postępować członkowie rodziny, by skutecznie wspierać osobę chorą i cały proces. W ogólnym ujęciu, coaching jest procesem pomagania ludziom i zespołom w wykonywaniu zadań w możliwie skuteczny sposób. Obejmuje on wydobywanie mocnych stron ludzi, pomaganie w omijaniu wewnętrznych barier i ograniczeń w celu osiągnięcia osobistej doskonałości oraz ułatwienie im bardziej efektywnego funkcjonowania w zespole 2. Powyższa definicja akcentuje znaczenie docierania do potencjału i wewnętrznych zasobów człowieka. Aby realizacja tego celu była możliwa, konieczna jest zmiana percepcji podopiecznego przez terapeutów i lekarzy z osoby zaburzonej na pełnowartościową jednostkę, która mimo zdiagnozowanej choroby i wynikającej z niech ograniczeń, wciąż posiada unikalny potencjał i liczne możliwości. Jak wykazuje praktyka, zastosowanie metod stricte coachingowych nie zawsze bywa możliwe w odniesieniu do grupy osób chorych psychicznie, szczególnie, gdy chorobie towarzyszy jednocześnie obniżenie potencjału intelektualnego. Jednakże należy podkreślić, iż zawsze możliwe jest przyjęcie coachingowe postawy wobec pacjenta/klienta i budowanie współpracy na 5 filarach coachingu 3. Graficzną ilustrację stanowi tych zasad przedstawia poniższa rycina (Rys. 2). Nauczyciele oraz Pracodawcy/Pośrednicy pracy W związku z tym, iż jednym z celów prezentowanej metody jest aktywizacja edukacyjna i zawodowa osób chorych psychicznie, do jej adresatów włączyć należy również przedstawicieli systemu oświaty oraz rynku pracy. W trakcie przeprowadzania tego procesu opracowywane są przez opiekuna Scenariusze Postępowań dla Nauczycieli (podgrupa chorych do 18 roku życia) oraz dla Pracodawców/Pośredników Pracy (chorzy powyżej 18-go r. ż.). Te praktyczne i gotowe do zastosowania zalecenia stanowią innowacyjny atut proponowanego narzędzia. Jak prowadzić proces aktywizacji społeczno-zawodowej? Rys zasad obowiązujących w coachingu według Modelu CoachWise. Podejście coachingowe jako inspiracja dla opiekuna Jednym z podstawowych celów, które przyświecały konstruowaniu proponowanego narzędzia, było wdrożenie do pracy terapeutów podejścia coachingowego oraz coachingowych metod pracy. To właśnie nowatorska idea transferu coachingu ze sfery biznesu i rozwoju osobistego do środowiska pracy z osobami chorymi psychicznie stanowi przede wszystkim o innowacyjności tego narzędzia. 2 R. Dilts, Od przewodnika do inspiratora, Warszaw Poniżesz zasady opisują styl i podejście coacha w jego relacji z klientem według podejścia CoachWise; CoachWise Model Akredytowany przez International Coach Federation ( 8 9

6 Główne założenia coachingu dotyczące pracy opiekuna z klientem (w tym przypadku zaadoptowane do pracy z osobą chorą psychicznie) oraz uzasadnienie zastosowania tego podejścia: Osoba chora psychicznie traktowana jest jako podmiot oddziaływania i kompletna jednostka, posiadająca wewnętrzny potencjał i zasoby; Kluczowa dla powodzenia procesu jest postawa opiekuna w roli coacha, która powinna charakteryzować się: otwartością, zaufaniem i wiarą w podopiecznego; nieocenianiem; empatią; Podstawą procesu jest stworzenie przez opiekuna bezpiecznych warunków oraz nawiązanie relacji partnerskiej, opartej na wzajemnym zaufaniu; Opiekun stwarza warunki do tego, by (na ile to możliwe w sytuacji osób chorych psychicznie) osoba coachowana mogła dokonywać autorefleksji, pogłębiać wgląd i poszerzać samoświadomość. Działanie odbywa się m.in. poprzez zachęcanie do formułowania swoich potrzeb i celów, podejmowania decyzji i zobowiązań, tworzenia planów i konsekwentnej ich realizacji. Sprzyja to przełamywaniu nawyku działania reaktywnego i koncentrowania się na sferze zainteresowań zamiast sfery wpływu, a tym samym kształtowaniu postawy proaktywnej. Osoba chora, ucząc się formułowania celów, określania potencjalnych sposobów ich realizacji oraz definiowania potrzebnego wsparcia, może doświadczyć zwiększenia poczucia sprawstwa i kontroli nad swoim życiem (pomimo zaburzenia), a następnie dokonywać transferu tych umiejętności na inne sfery swojego funkcjonowania; Opiekun jako przedstawiciel tzw. lustra społecznego i autorytet dla chorego koncentrując się na jego wewnętrznym potencjale i zasobach, stanowi dla niego potwierdzenie zachowania godności i wartości, pomimo choroby psychicznej; Opiekun, podczas całego procesu, stara się wszechstronnie stymulować rozwój swojego podopiecznego; wspierać go i motywować. Należy pamiętać, że coaching jako metoda pracy, został stworzony do wsparcia osób, które posiadają zasoby niezbędne do osiągania swoich celów. W przypadku pracy z osobami chorującymi psychicznie, konieczne będą prawdopodobnie równoległe spotkania z psychologiem/psychoterapeutą, który pracuje w odróżnieniu do coacha, na przeszłości chorego oraz jego głębokich deficytach. Praca metodą coachingu jest możliwa wyłącznie w obszarach dotyczących przyszłości młodej osoby nie służy wchodzeniu w przyczyny pojawienia się zaburzenia ani nie ma zastosowania w pracy nad głębokimi traumami chorego. Dlatego należy bezwzględnie odróżnić coaching od psychoterapii i być świadomym zarówno potencjału, jak i ograniczeń obu tych form pomocy. Rola opiekuna-terapeuty Opiekun, dzięki wdrożeniu podejścia coachingowego, poszerza pakiet swoich narzędzi i kompetencji. Zaleca się, by każdy opiekun, w oparciu o swoje doświadczenie, elastycznie dobierał narzędzia z zestawu proponowanych, dopasowując je do indywidualnych predyspozycji, możliwości i potrzeb swojego podopiecznego oraz etapu procesu. Zadania opiekuna pracującego z młodą osobą chorą psychicznie ulegają zmianie w zależności od etapu relacji terapeutycznej oraz celów szczegółowych, jakim służy dana faza procesu. Jednakże podczas całego procesu jego rola polega przede wszystkim na wszechstronnym wspieraniu i motywowaniu podopiecznego tak, by główny cel metody integracja społeczno-zawodowa został osiągnięty. Opiekun ponosi pełną odpowiedzialność za swoje zaangażowanie, zastosowaną metodologię i sposób prowadzenie procesu oraz stworzenie bezpiecznych warunków jego przebiegu. Stosując proponowane podejście coachingowe, powinien nieustannie troszczyć się o swój własny rozwój w zakresie kluczowych postaw i umiejętności terapeuty-coacha, takich jak m.in.: budowanie zaufania, uważne słuchanie, obserwacja, odzwierciedlanie, dawanie informacji zwrotnych, eliminowanie uprzedzeń, wspieranie, wyrażanie uznania, cieszenie się z postępów klienta, wyrażanie wiary, pomoc w określaniu tożsamości klienta oraz umiejętność zadawania pytań. Główne zadania opiekuna-terapeuty we współpracy z młodą osobą chorą psychicznie Na etapie I: nawiązanie kontaktu oraz stworzenie atmosfery zaufania i współpracy, rzetelna diagnoza potencjału; analiza i interpretacji uzyskanych wyników oraz przekazanie ich badanemu; opracowanie wytycznych w oparciu o uzyskane dane. Na etapie II: stworzenie warunków sprzyjających pogłębianiu wglądu i samoświadomości chorego, pomoc w definiowaniu celów szczegółowych oraz generowaniu sposobów ich realizacji, pomoc w określeniu niezbędnych źródeł wsparcia. Na etapie III: towarzyszenie w procesie rozwijania kompetencji, koordynowanie i monitorowanie współpracy z osobami/instytucjami z najbliższego otoczenia, zaangażowanymi w przebieg procesu. Podczas całego procesu: udzielanie wsparcia emocjonalnego; pomoc w redukcji poziomu stresu, podtrzymywanie motywacji do uczestniczenia w procesie

7 Przebieg procesu etapy i narzędzia Proces wspomagania osoby chorej psychicznie w adaptacji społeczno-zawodowej przebiega w sekwencji 3 etapów. Na poniższym schemacie (Rys. 3) przedstawiono jego uproszczone, graficzne ujęcie, natomiast w dalszej części poszczególne etapy omówione zostaną bardziej szczegółowo. Etap I Szybka Interwencja (Diagnoza potencjału osoby chorej psychicznie) Materiały do metody (podręczniki, załączniki) zawierają narzędzia pozwalające opiekunom dokonać analizy w zakresie potrzeb podopiecznego dotyczących rozwoju osobistego, społecznego oraz edukacyjnego/zawodowego. Pomagają również poznać oraz ocenić możliwości rodziny w zakresie wsparcia procesu aktywizacji osoby chorującej. Wyniki diagnozy stanowią również pomoc dla innych osób uczestniczących w procesie integracji społeczno-zawodowej osoby chorującej: nauczycieli, pośredników pracy oraz pracodawców. Prowadzona diagnoza ma również posłużyć przekierowaniu uwagi osoby chorującej oraz jej otoczenia na potencjał osobowościowy, jaki nosi w sobie młody człowiek, zamiast skupiania się wyłącznie na chorobie i skutkach jej leczenia. Diagnoza potencjału składa się z dziewięciu narzędzi podzielonych na 3 części: 1. Zestaw narzędzi dla osób w wieku lat 2. Zestaw narzędzi dla osób w wieku powyżej 18 roku życia 3. Zestaw narzędzi do diagnozy z udziałem rodziny. Diagnoza dla dwóch grup wiekowych zawiera zestawy różnych narzędzi, co w uproszczeniu przedstawia poniższa tabela (Tab. 1). Tab. 1. Obszary diagnostyczne dla 2 podgrup wiekowych 6 Narzędzi dla osób w wieku lat W podziale na obszary: 6 Narzędzi dla osób w wieku powyżej 18 roku życia w podziale na obszary: Rys. 3. Schematyczne ujęcie przebiegu procesu z podziałem na 3 etapy, wraz z ich składnikami Prezentowana metoda zawiera pełny komplet narzędzi 4 do: diagnozy potencjału osoby chorującej (Etap I), projektowania procesu aktywizacji (Etap II) oraz wdrażania procesu aktywizacji (Etap III). Każde narzędzie obejmuje materiał dla osoby chorującej oraz pełną instrukcję dla opiekuna, a w przypadku technik diagnostycznych także klucz odpowiedzi, wytyczne do analizy i interpretacji uzyskanych wyników, opis oraz ich zastosowanie (wzór wypełnienia tabeli ze Scenariusza Postępowań). 1. Style reprezentacji, czyli preferowany sposób uczenia się osoby. 2. Motywacja, czyli indywidualny styl motywowania. 3. Reakcja na konflikty, czyli sposób, w jaki osoba radzi sobie z różnicami. 4. Wzorzec interpersonalny, czyli sposób budowania relacji z innymi ludźmi. 5. Rodzaje inteligencji, czyli neurologiczne predyspozycje osoby. 6. Predyspozycje zawodowe, czyli jaki typ zajęć preferuje osoba. 1. Sposób myślenia, czyli styl, w jakim osoba zarządza swoimi myślami. 2. Motywacja/wartości, czyli co motywują osobę do działania. 3. Postawa w relacjach, czyli pozycja, jaką osoba przyjmuje w relacji z grupą. 4. Typ temperamentu, czyli dominujący typ zachowań u osoby. 5. Inteligencja emocjonalna, czyli umiejętność rozumienia emocji. 6. Predyspozycje zawodowe, czyli potencjalne kierunki rozwoju kariery zawodowej. 4 Wymienione w Załącznikach Opiekun, w zależność od wieku podopiecznego, bierze jeden z powyższych zestawów i narzędzie po narzędziu dokonuje pełnej diagnozy potencjału podczas cyklicznych spotkań indywidualnych. Jak już wspomniano, w procesie tym uczestniczy także rodzina chorego

8 Podczas spotkania z rodziną, terapeuta wykorzystuje zestaw 3 narzędzi (zawartych w opracowaniu), które służą poszerzeniu obrazu faktycznej sytuacji osoby chorej, a także diagnozie samego systemu rodzinnego w zakresie możliwości wsparcia: 1. UKRYTE ZASOBY I DEFICYTY osoby chorującej perspektywa członków rodziny. 2. DIAGNOZA RELACYJNA, czyli sposób, w jaki osoba chorująca wchodzi w relacje z ludźmi. 3. MOŻLIWOŚCI RODZINY w zakresie pomocy osobie chorującej (wszystkie płaszczyzny). Tak przeprowadzona diagnoza jest jednocześnie kompleksowa, pozytywna i funkcjonalna oraz służy praktycznemu celowi, co czyni ją w pełni zgodną z najnowszymi standardami, obowiązującymi w rehabilitacji psychologicznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Ponadto, na podstawie uzyskanych wyników, opiekun przygotowuje tzw. Scenariusze Postępowań dla osób i instytucji z otoczenia chorego (osobno dla: rodziny oraz nauczyciela/ pracodawcy), dzięki czemu proces diagnostyczny zyskuje praktyczny wymiar. Pod każdym narzędziem dostępny jest przykładowy opis Scenariusza Postępowań, który w jasny sposób pokazuje sposób ujmowania informacji dla poszczególnych adresatów. 2. Indywidualny typ motywacyjny Dążenia: Kontakty z innymi Wydajność Potrzeby: Stabilizacji Zmian Nagrody: Wewnętrzne Zewnętrzne 3. Preferowany styl radzenia sobie z różnicami/konfliktami Współpraca Kompromis Walka 4. Wzory zachowań Unikanie Uleganie Wzory Zachowań Interpersonalnych. Wysokie Uspołecznienie i Wysoka Dominacja. Wysokie Uspołecznienie i Niska Dominacja. Niskie Uspołecznienie i Niska Dominacja. Niskie Uspołecznienie i Wysoka Dominacja. 5. Rodzaje inteligencji Wzory Scenariuszy Postępowań, które należy wypełnić w oparciu między innymi o wyniki diagnozy, stanowią załączniki do Podręcznika opisującego nową metodę pracy. Poniżej przedstawiony został wzór Scenariusz Postępowań dla nauczycieli, który wyraźnie pokazuje strukturę tabeli dotyczącej diagnozy, a tym samym zakres wymaganych informacji (Tab. 2). Tab. 2. Przykładowy Scenariusz Postępowań do wypełnienia przez opiekuna Lp. Zagadnienie/wyniki diagnozy 1. Indywidualny styl uczenia się Dominująca półkula mózgowa: Prawa Lewa Równowaga Preferowany system reprezentacji: Wzrokowiec Słuchowiec Kinestetyk Proponowane zachowania i postawy Uwagi/uzasadnienie Rodzaje inteligencji. Językowa Obrazów Muzyczna Fizyczna 6. Predyspozycje / zainteresowania Predyspozycje/zainteresowania: Ludzie Rzeczy Dane Logiczno-Matematyczna Interpersonalna Intrapersonalna Zaprezentowana powyżej tabela zawiera listę obszarów objętych diagnozą wraz z wykazem możliwych wyników. Etap II Projektowanie działania Drugi etap pracy opiekuna z osobą chorującą psychicznie rozpoczyna się zaraz po dokonaniu diagnozy potencjału oraz określeniu Scenariuszy Postępowań dla osób z najbliższego otoczenia młodej osoby. Młoda osoba, chorująca psychicznie, rozpoczyna proces planowania swojej przyszłości 14 15

9 zawodowej i społecznej od ustalenia celów szczegółowych, planu działania oraz określenia osób i instytucji, które będą pomagały w całym procesie aktywizacji. Wsparcie opiekuna jest na tym etapie dwuwymiarowe z jednej strony pomaga on choremu precyzyjnie określić jego dążenia, z drugiej definiuje osoby i instytucje, które będą mogły udzielić pomocy podopiecznemu. Z uwagi na fakt, iż młodzi ludzie zwykle nie są świadomi swoich dążeń, tym bardziej, jeśli wkroczyła w ich życie tak poważna choroba, konieczne jest zastosowania narzędzi mających na celu pogłębianie samoświadomości. Oprócz poszerzania wglądu w siebie i refleksji, służą one także kształtowaniu postawy proaktywnej, sprzyjającej budowaniu pozytywnej samooceny i poczucia własnej wartości (znacznie kształtowania tej postawy opisane zostało szczegółowo w materiałach). Narzędzia te powinny stanowić niejako wprowadzenie do procesu konkretnego definiowania celów szczegółowych. Na tym etapie opiekun ma do dyspozycji zestaw 6 narzędzi wspomagających proces wyznaczania celów i planowania: Pole wpływu, Wgląd w siebie, Mapa marzeń, Życiowe role, Miejsce mocy, Koło życia, Kategoryzacja celów. Poszczególne narzędzia zostały zawarte i szczegółowo opisane w Załączniku nr 3 do Podręcznika (Etap II: Projektowanie). Etap III Wdrażanie i kontrola działania Terapeuta w roli opiekuna pracuje z osobą chorującą psychicznie, aby pomóc jej zrealizować cel związany z aktywizacją społeczną oraz edukacyjną/zawodową. Aby jednak osiągnąć cel wyznaczony na etapie Projektowania, osoba chorująca będzie musiała rozwijać w sobie poszczególne kompetencje: osobiste, społeczne oraz zawodowe, a ponadto prawdopodobnie przejść trening samodyscypliny i budowania pozytywnych nawyków oraz opanować techniki redukcji stresu. Graficzną ilustrację tego procesu przedstawia poniższy schemat (Rys. 5). Rys. 5. Schematyczne ujęcie procesu całościowego rozwoju osoby chorej. Aby całościowy rozwój osoby chorej był możliwy, do metody włączono liczne narzędzia służące kształtowaniu wyżej wymienionych kompetencji. Do narzędzi wspomagających rozwój kompetencji osobistych należą m.in. następujące ćwiczenia: Góra postaw 6 dzbanów Samodyscyplina Moje nawyki Budowaniu kompetencji społecznych służą ćwiczenia: Asertywność Potrzeby innych 4 rodzaje uszu Porozumienie Natomiast w celu rozwoju kompetencji zawodowych do pakietu narzędzi włączono 2 ćwiczenia: 6 dzbanów w zastosowaniu oraz ćwiczenie Co mam? Czego potrzebuję?. Liczne badania wskazują na to, iż samo posiadanie wiedzy, umiejętności, motywacji, a nawet talentu to za mało, by odnieść długofalowy sukces. Równie istotna jest samodyscyplina i wytrwałość, a z trudnościami w tym obszarze często borykają się osoby chore psychicznie. Dlatego też, w celu jeszcze pełniejszego rozwoju osoby chorej, do zestawu narzędzi włączono także liczne techniki wspomagające budowanie samodyscypliny oraz kształtowania wartościowych nawyków, takie jak m.in.: Zdarzył się cud, 5 minut, Spust działania, Rejestr odkładania, Siatka bezpieczeństwa czy technika Pomidoro

10 W procesie uwzględniono także fakt, iż każdy człowiek doświadcza w swoim życiu uniwersalnego mechanizmu, jakim jest reakcja stresowa. A poważna choroba, z jaką borykają się chorzy psychicznie adresaci metody, stanowi stresor sam w sobie. Chociaż czynników stresogennych nie da się całkowicie wyeliminować, istotne są sposoby radzenia sobie z tym, co przynosi życie. Uwzględniając znaczenie radzenia sobie ze stresem dla całościowego funkcjonowania osoby chorej psychicznie, do metody włączono szereg narzędzi, pozwalających terapeucie pracować również nad tym aspektem. Do proponowanych sposobów redukcji napięcia psychofizycznego (szczegółowo opisanych i przygotowanych w formie do zastosowania), należą: techniki pracy z negatywnym myśleniem techniki relaksacyjne (Trening relaksacyjny Jacobsona i Trening autogenny Schultza) muzyka relaksacyjna medytacja i techniki oddechowe terapia śmiechem. Jak można wywnioskować z powyższych przykładów chociaż głównym celem opracowanej metody jest aktywizacja społeczna i zawodowa chorego cały proces został skonstruowany w taki sposób, by jednocześnie sprzyjał rozwojowi potencjału osobistego. Dzięki temu, iż narzędzie nie poprzestaje jedynie na sferze edukacyjno-zawodowej, możliwa jest stymulacja całościowego rozwoju chorej osoby, co znajduje odzwierciedlenie we wszystkich sferach jej funkcjonowania. Zaś takie kompetencje, jak chociażby: umiejętność wyznaczania celów i samodyscyplina, umiejętność kształtowania wartościowych nawyków, zarządzanie sobą w czasie, konstruktywne radzenie sobie ze stresem czy wreszcie postawa proaktywna z całą pewnością okażą się cenne dla pracodawcy, kiedy to cały proces adaptacji zakończy się pomyślnie. Podsumowaniem Etapu III jest skonstruowana przez opiekuna tabela, zawierająca Harmonogram realizacji celu wraz z podziałem zadań (przykład zamieszczono poniżej). Tab. 3. Przykładowa tabela zawierająca Harmonogram realizacji celu wraz z podziałem zadań Cel szczegółowy 1: Przejście do kolejnej klasy Zadania Rozmowa z nauczycielami Bezpłatne usługi psychologa Zaliczenie 2 sprawdzianów zaległych osoba odpowiedzialna matka opiekun podopieczny 1 x 2 x x miesiące Cel szczegółowy 1: Przejście do kolejnej klasy miesiące Korepetycja z matematyki ojciec x (załatwienie) Korepetycje z matematyki podopieczny x x x x (uczęszczanie) Udzielanie korepetycji korepetytor x x x x Zdanie sprawdzianów końcowych Zadania Wsparcie dodatkowymi konsultacjami Porady psychologiczne podopieczny x x instytucja odpowiedzialna szkoła x x x x MOPR x x x x Uwagi do pracy z osobą o obniżonym potencjale intelektualnym W przypadku osób o obniżonym funkcjonowaniu intelektualnym występują zaburzenia w obrębie procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalno-motywacyjnych oraz występuje zubożenie możliwości wejścia w życie społeczne 5. Aby praca z osobami o obniżonym potencjale była równie skuteczna, należy mieć na uwadze zarówno wyżej wspomniane ograniczenia charakterystyczne dla całej grupy, jak i indywidualne deficyty oraz predyspozycje konkretnego klienta. W celu ustalenia poziomu funkcjonowania poznawczego, emocjonalno-motywacyjnego i społecznego oraz sfery najbliższego rozwoju, opiekun przeprowadza proces diagnostyczny (Etap I). W sytuacji osób z niepełnosprawnością intelektualną z 6 obszarów podlegających diagnozie najbardziej kluczowe dla procesu adaptacji społeczno-zawodowej są 2 aspekty funkcjonowania poziom niezależności osobistej oraz poziom przystosowania społecznego. Ø Niezależność osobista rozumiana jest jako poziom samodzielności, autonomia w podejmowaniu decyzji, zdolność do realizacji swoich pragnień. Jest to jedna z podstawowych potrzeb człowieka. Aby efektywnie realizować swoje możliwości w życiu społeczno-zawodowym, jednostka musi posiadać odpowiedni poziom niezależności. 5 Niepełnosprawność intelektualna etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, pod red. K. Bobińskiej, T. Pietrasa, P. Gałeckiego, Wydawnictwo Continuo, Wrocław

11 Potrzeba niezależnego funkcjonowania w środowisku dotyczy także osób, które ze względu na swoje możliwości funkcjonowania poznawczego bywają przez otoczenie nadmiernie ochraniane i ograniczane. Zakłada się często, że trudności w myśleniu uniemożliwiają osobie podejmowanie odpowiedzialnych i dobrych decyzji. Jednak większość z osób posiadających różne dysfunkcje chce i potrafi działać samodzielnie 6. Przystosowanie społeczne rozumiane jako stopień zaradności i umiejętności budowania relacji z innymi ludźmi. Aby efektywnie funkcjonować w społeczeństwie, podejmować odpowiedzialne role, zaspokajać swoje potrzeby i realizować plany, potrzebne jest dobre zrozumienie zasad obowiązujących miedzy ludźmi i odpowiedni poziom przystosowania do nich. Zaradność społeczna jest jednym z wyznaczników tego przystosowania. Innym są relacje społeczne, w których uwidacznia się stopień akceptacji przez grupę, gotowość do pomocy czy umiejętność rozwiązywania konfliktów. Osoby o obniżonym funkcjonowaniu intelektualnym wykazują dużą potrzebę nawiązywania i podtrzymywania relacji interpersonalnych. Badania sfery kontaktów społecznych w tej grupie pokazują, że jest to obszar odczuwanej satysfakcji 7. Umiejętność wykorzystania tego zasobu jest bardzo ważna w procesie integracji społeczno- -zawodowej młodej osoby. oraz przystosowania społecznego, na skutecznych narzędziach wdrażania rozwiązań skończywszy. Styl pracy opiekuna dopasowany do potrzeb i możliwości osób ze znacznymi trudnościami poznawczym powinien przejawiać się w trzech aspektach: (a) adekwatnym sposobie komunikacji, (b) skutecznych sposobach motywowania oraz (c) ciągłym udzielaniu wsparcia emocjonalnego. Istotne elementy stylu pracy przedstawia poniższy schemat (Rys. 7). Zrozumiała forma i treść oraz czytelność informacji podawanych ustnie i pisemnie Rys. 7. Zasady pracy z osobami o obniżonym potencjale intelektualnym Rys. 6. Kluczowe aspekty funkcjonowania osoby z obniżonym potencjałem intelektualnym, których poziom determinuje funkcjonowanie społeczno-zawodowe Zasady komunikacji oraz motywowania w pracy z osobami o obniżonym potencjale intelektualnym Aby proces wspierania osoby o obniżonym potencjale poznawczym można było nazwać skutecznym, niezbędne są nie tylko adekwatne narzędzia, ale przede wszystkim styl pracy terapeuty dostosowany do potrzeb i ograniczonych możliwości podopiecznego. W proponowanej, innowacyjnej metodzie, adekwatne narzędzia zastosowano na każdym z 3 etapów procesu począwszy od diagnozy skoncentrowanej na aspekcie autonomii 6 Ćwirynkało K., Społeczne funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością intelektualną w kontekście ich autonomii i podmiotowości, Toruń Tamże, strona Komunikacja Osoby o obniżonym potencjale intelektualnym doświadczają licznych trudności w funkcjonowaniu procesów poznawczych, m.in.: przyswajaniu (percepcja) i odtwarzaniu informacji (pamięć), myśleniu, podejmowaniu decyzji, a często także w komunikacji. Aby możliwe było nawiązanie relacji z podopiecznym, wiarygodne stosowanie metod diagnostycznych oraz skuteczne wsparcie, opiekun musi wziąć powyższe trudności pod uwagę. Kluczową umiejętność terapeuty stanowi dopasowanie sposobu komunikacji do podopiecznego. Adekwatny sposób komunikacji dotyczy zarówno komunikacji bezpośredniej, jak pisemnej prezentacji treści. Wszystkie zasady adekwatnej komunikacji można podsumować następująco: Zadbaj o to, by porozumiewać się ze swoim podopiecznym jak najprościej. Niech Twoje komunikaty będą łatwe do zrozumienia, a treści pisane czytelne. Operuj materiałem konkretnym i przykładami, wspieraj się ilustracjami graficznymi. Zadbaj o odpowiednią ilość powtórzeń i weryfikuj stopień zrozumienia przez swojego podopiecznego

12 System kar i nagród Osoby niżej funkcjonujące w sferze intelektualnej są szczególnie wrażliwe na wszelkie przejawy pochwał i nagan płynących od osób z otoczenia. Świadome wprowadzanie nagród za wykonanie kolejnych, nawet drobnych kroków na drodze do realizacji celów jest bardzo dobrym czynnikiem motywującym. Ważne jest, aby nie nagradzać samej wykonanej czynności, lecz osiągnięcie postawionego celu tak, aby nagroda była jedynie potwierdzeniem osiągnięć. Jednym z rodzajów nagród jest pochwała przez kogoś znaczącego (np. opiekuna). Umiejętne dawanie wzmocnień pozytywnych, czyli takie, które koncentruje się na kompetencji osobistej i cechach pozytywnych osoby, pomaga utrzymać wysoki poziom motywacji. Podobną funkcję jak nagroda ma stosowanie kar. Adekwatne oczekiwania Jedynie stawianie wymagań dostosowanych do możliwości osoby ma szanse powodzenia. O ile osoby w normie intelektualnej zbyt wysokie oczekiwania ze strony otoczenia mogą potraktować jako wyzwanie i osiągnąć pewien procent sukcesu, o tyle osoby z trudnościami w tej sferze nie podejmą w ogóle próby sprostania wymaganiu lub szybko się zniechęcą. Oczekiwania powyżej możliwości podopiecznego mogą znacząco osłabić motywację do działania. Metody aktywizujące Metody aktywizujące zakładają aktywną formę pracy, nie tylko słuchanie przez podopiecznego. Wprowadzenie atrakcyjnej formy pracy z podopiecznym znacząco podwyższy motywację do pracy tu i teraz, jak i zachęci do udziału w całym procesie wsparcia społeczno- -zawodowego. Stosowanie różnorodnych narzędzi pracy: rysunków, dźwięków, ruchu, grania ról, sprzyja skupieniu osoby na wykonywanej czynności. Jest źródłem pozytywnych emocji, co przyczynia się także do lepszego zapamiętania i wykorzystania nabytych umiejętności. Wsparcie emocjonalne Bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na sposób reagowania emocjonalnego podopiecznego. Osoby o obniżonym potencjale intelektualnym będą częściej korzystać ze strategii radzenia sobie opartych na emocjach i unikaniu niż na poznawczym opracowaniu problemu. Uzyskując wsparcie (zainteresowanie, okazywanie pozytywnych uczuć), będą chętniej uczestniczyły w wykonywaniu zadań niż pozbawione tego. Dlatego bardzo istotne jest zadbanie o dobrą atmosferę podczas spotkań i reagowanie na okazywane emocje osoby. Materiały do metody Terapeuta pracujący z osobą chorą psychicznie, który decyduje się na skorzystanie z proponowanej metody, otrzymuje gotowy do zastosowania pakiet materiałów informacyjnych i instruktażowych w dwóch równoległych wersjach: A. dla grupy chorych psychicznie oraz B. dla podgrupy chorych, dotkniętych jednocześnie znacznymi trudnościami poznawczymi. Komplet materiałów dla każdej z powyższych grup składa się z podręcznika oraz 18 załączników. W materiałach zawarto szczegółowy opis genezy oraz idei metody, a także wszystkie narzędzia niezbędne terapeucie do skutecznej realizacji procesu. Dzięki starannemu doborowi treści oraz przejrzystej strukturze, opiekun może czuć się prowadzony krok po kroku przez cały proces. Co ważne, narzędzia zaprezentowane zostały wraz z obszernym tłem teoretycznym, przedstawionym w przystępny sposób, dzięki czemu terapeuta zyskuje poczucie ugruntowania swoich narzędzi w najnowszej wiedzy psychologicznej. Do pakietu narzędzi wspierających opiekuna włączono m.in.: wszystkie metody testowe służące wszechstronnej diagnozie potencjału osoby chorej (wraz z instrukcją dla terapeuty, materiałem dla badanego, sposobem analizy wyników oraz ich opisem i zastosowaniem); techniki wspomagające wyznaczanie celów szczegółowych; ćwiczenia pogłębiające samoświadomość, poprzedzające etap wyznaczania celów szczegółowych; ćwiczenia wspomagające kształtowanie kompetencji osobistych, społecznych i zawodowych; gotowe do uzupełnienia Scenariusze Postępowań; gotowe do uzupełnienia harmonogramy realizacji celów; narzędzia (tabele) do monitorowania oceny na poszczególnych poziomach. Bogaty zestaw różnorodnych narzędzi pozwala opiekunowi dokonać wnikliwej i kompleksowej diagnozy potencjału, pogłębiać wgląd i samoświadomość podopiecznego oraz razem z nim pracować nad wyznaczeniem celów szczegółowych i realizacją głównego integracji społeczno-zawodowej. Co więcej, jak podkreślono wcześniej narzędzia te zostały dobrane w taki sposób, by niejako przy okazji realizować jeszcze jeden, niemniej ważny cel, jakim jest wszechstronny rozwój osobowościowy osoby chorej psychicznie. Jedną z największych zalet proponowanych tu narzędzi z punktu widzenia opiekuna stanowi prostota ich zastosowania przejawiająca się w jasnych i konkretnych poleceniach do testów i ćwiczeń oraz sporej ilości czytelnych tabel i schematów. W przypadku metod diagnostycznych, istotne znaczenie ma sposób obliczania, analizy oraz interpretacji wyników. Przy wykorzystaniu standardowych procedur proces ten bywa czasochłonny i skomplikowany, natomiast zastosowanie proponowanych narzędzi optymalizuje jego efektywność, bez obniżenia jakości. Co więcej, dzięki Scenariuszom Postępowań, wyniki diagnozy przekładane są niezwłocznie na konkretne zalecenia dostosowane do potrzeb konkretnych podmiotów, co wspiera realizację celu praktycznego, jakim jest komunikacja z osobami i instytucjami ze środowiska osoby chorej

13 Materiały do Etapu III (poświęconego wdrażaniu) zawierają dogłębną charakterystykę podejścia coachingowego wraz z opisem struktury procesu, przebiegu sesji oraz uwzględnieniem kluczowych cech osobowości oraz umiejętności coacha. Integralną część tego podręcznika stanowi zestaw licznych metod i technik coachingowych wraz z przykładami zastosowań i wskazówkami, jak je trenować. Ta wiedza może okazać się szczególnie przydatna dla terapeutów, którzy nie pracowali do tej pory zgodnie z podejściem coachingowym. Podręcznik ten zawiera także zestaw wielu sprawdzonych i bezpiecznych metod służących redukcji napięcia psychofizycznego, wraz z opisami i szczegółowymi instrukcjami prowadzenia oraz odnośnikami do stron WWW (z materiałami dodatkowymi, na przykład nagraniami audio opcjonalnie). Porusza ponadto takie zagadnienia, jak chociażby perfekcjonizm oraz prokrastynacja, proponując skuteczne strategie pracy z osobami doświadczającymi trudności w tych aspektach. W załącznikach zawarto istotne informacje, wytyczne do pracy oraz praktyczne wskazówki dotyczące m.in.: specyfiki pracy z osobami zaburzonymi; relacji opiekuna z podopiecznym, współpracy terapeuty z lekarzem i rodziną chorego. Podsumowanie Głównymi adresatami przedstawionej powyżej metody są osoby chore psychicznie, w wieku lat. Jednakże wszechstronne oddziaływanie obejmuje również osoby i instytucje z najbliższego środowiska osoby chorej system rodzinny, szkołę, miejsce pracy oraz przedstawicieli służby zdrowia. W zaproponowanym, innowacyjnym ujęciu, proces integracji społeczno-zawodowej osoby chorej psychicznie przebiega w sekwencji 3 etapów: 1. Etap I Szybka Interwencja: Diagnoza potencjału osoby chorej Opracowanie Scenariuszy Postępowań dla osób i instytucji z otoczenia chorego. 2. Etap II Projektowanie: Wyznaczanie celów szczegółowych Planowanie działań Zdefiniowanie osób i instytucji wspierających. 3. Etap III Działanie: Rozwijanie kompetencji osobistych, społecznych i zawodowych Koordynowanie współpracy z instytucjami zaangażowanymi w proces Monitorowanie postępów. Co istotne z punktu widzenia opiekuna, wraz z metodą otrzymuje on kompletny zestaw narzędzi, umożliwiających skuteczną realizację procesu aktywizacji społeczno-zawodowej swojego podopiecznego: Podręcznik wraz z pakietami załączników (dwie równoległe wersje); Zestaw gotowych do druku i zastosowania narzędzi (metod diagnostycznych ćwiczeń oraz testów wraz z kluczami odpowiedzi i opisami wyników; gotowych arkuszy z ćwiczeniami pogłębiających wgląd i samoświadomość; przykładów zadań domowych); Szczegółowe wytyczne do pracy metodami coachingowymi. Przemyślana struktura procesu oraz staranny dobór treści i ćwiczeń służą nie tylko głównemu celowi, jakim jest aktywizacji społeczno-zawodowa, ale także stymulacji całościowego rozwoju potencjału młodej osoby, dotkniętej zaburzeniem. Komplet materiałów składa się z następujących części: A) Podręcznik: Innowacyjna metoda wsparcia osób chorujących psychicznie w wieku lat B) Załączniki do Podręcznika /w dwóch równoległych wersjach 1. Narzędzie do oceny funkcjonowania poznawczego (gr A lub B) Ścieżka wsparcia dla osób chorujących w normie intelektualnej (gr. A) Etap I: Szybka Interwencja gr A Zestaw 15 narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. Etap II: Projektowanie gr A Zestaw 12 narzędzi wyznaczania celów, planowania oraz koordynacji otoczenia chorego. Etap III. Działanie gr A Zestaw 29 narzędzi wspierający proces wdrażania oparty na zasadach coachingowych. 5. Formularz: Scenariusze postępowań dla rodziny gr A 6. Formularz: Scenariusze postępowań dla nauczycieli gr A 7. Formularz: Scenariusze postępowań dla pracodawców i pośredników pracy gr A Ścieżka wsparcia dla osób chorujących o obniżonym potencjale intelektualnym (gr. B) Etap I: Szybka Interwencja gr B Zestaw 9 narzędzi do diagnozy potencjału osoby chorującej psychicznie. Etap II: Projektowanie gr B Zestaw 11 narzędzi wyznaczania celów, planowania oraz koordynacji otoczenia chorego. Etap III. Działanie gr B Zestaw 13 narzędzi wspierający proces wdrażania oparty na zasadach coachingowych. 11. Formularz: Scenariusze postępowań dla rodziny gr B 12. Formularz: Scenariusze postępowań dla nauczycieli gr B 13. Formularz: Scenariusze postępowań dla pracodawców i pośredników pracy gr B 24 25

14 C) Materiały dodatkowe dla użytkowników metody 14. Współpraca opiekuna z lekarzem osoby chorującej. 15. Współpraca opiekuna z osobą chorującą psychicznie. 16. Współpraca terapeuty z rodzinami osób chorujących. 17. Określanie i utrzymywanie granic w procesie terapeutycznym. 18. Podręcznik dla pracodawców: Zarządzanie osobą chorującą psychicznie. Zachęcamy do kontaktu w celu uzyskania szczegółowych informacji na temat programu: 26

15 Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego