MATERTIAŁY POSZKOLENIOWE

Transkrypt

1 MATERTIAŁY POSZKOLENIOWE Z REALIZACJI WARSZTATÓW EDUKACJI EKOLOGICZNEJ DLA DOROSŁYCH W RAMACH PROJEKTU dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie.

2 WSTĘP Zasady nauczania dorosłych stosowane przez trenerów w trakcie zajęć edukacji ekologicznej Stop niskiej Emisji Nauka dorosłych wiąże się ze szczególnymi uwarunkowaniami. Dorośli wnoszą własne doświadczenie życiowe do procesu uczenia się. Tym, czego oczekują i potrzebują, są informacje i umiejętności o charakterze praktycznym. Dorośli mają największą motywację do nauki, gdy uznają, że zdobyta wiedza pozwoli rozwiązać pilny problem, przełoży się na wymierne korzyści lub wiąże się z ich własną sytuacją bądź zainteresowaniami. Motywacja wzrasta, gdy zajęcia edukacyjne odbywają się na zasadzie wymiany, w ramach której uczestnicy korzystają ze swego doświadczenia i dotychczasowej wiedzy przy rozwiązywaniu problemów i realizacji celów. Dorośli muszą być równorzędnymi partnerami w procesie edukacyjnym. W ich przypadku proces akceptacji nowych wyobrażeń, poglądów czy zachowań nie ma charakteru fragmentarycznego, lecz wiąże się ze zmianą całego systemu poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego (wyobrażeń, uczuć, działań). 1 Proces uczenia się dorosłych jest bardziej efektywny, gdy trener stosuje zasadę ukierunkowania na uczącego się, która polega na powiązaniu treści programu nauczania z dotychczasową wiedzą dorosłych uczestników warsztatów oraz jej odniesieniu do ich sytuacji życiowej. Dorośli mają możliwość zastanowienia się nad nowymi treściami, a także ich odniesienia do własnej sytuacji życiowej, przećwiczenia oraz określenia możliwości zastosowania. Tradycyjne podejście do edukacji skupia się natomiast na tym, jakie zajęcia nauczyciel może przeprowadzić z uczącym się oraz co może dla niego zrobić. W takim przypadku stosuje się wyrażenia typu dać wykład, przedstawić studium przypadku lub wyjaśnić terminy finansowe. Od słuchaczy oczekuje się, że zapoznają się lub zrozumieją materiał. Podejście ukierunkowane na uczącego się polega na innych zasadach. Z założenia uczący się ma pracować na materiale. Na przykład uczący się korzystają z narzędzi w celu zaplanowania przepływów pieniężnych lub określają dwa sposoby zarządzania zadłużeniem. Podejście ukierunkowane na uczącego się korzysta z dziewięciu zasad i praktyk z zakresu 1 Na podstawie teorii Kurta Lewina.

3 kształcenia dorosłych w celu zwiększenia prawdopodobieństwa, że wiedza, umiejętności i nastawienia rozwijane podczas zajęć przełożą się na nowe zachowania uczącego się. Te zasady i praktyki są następujące: 2 1. Istotność Proces uczenia się jest najskuteczniejszy, gdy uczący się mogą korzystać z własnej wiedzy i doświadczenia. Kształcenie powinno spełniać rzeczywiste potrzeby osoby dorosłej, np. związane z pracą lub rodziną. 2. Dialog Kształcenie powinno mieć charakter dwukierunkowy, tak by uczący się mogli wchodzić w interakcje zarówno z nauczycielem, jak i z innymi uczestnikami. 3. Zaangażowanie Proces kształcenia powinien zapewniać zaangażowanie uczestników poprzez dyskusje, pracę w małych grupach oraz uczenie się od kolegów. 4. Natychmiastowość Uczący się powinni być w stanie natychmiast zastosować nowo nabytą wiedzę. 5. Zasada 20/40/80 Pamiętamy 20% tego, co słyszymy, 40% tego, co słyszymy i widzimy oraz 80% tego, co słyszymy, widzimy i robimy. Uczący się zapamiętują więcej, gdy przekazowi słownemu towarzyszą pomoce wizualne. Dorośli zapamiętują najlepiej, gdy przećwiczą nową umiejętność. 6. Interakcja poznawcza, emocjonalna i psychomotoryczna Proces kształcenia powinien obejmować myślenie i odczuwanie, jak również działanie. 7. Szacunek Uczący oczekują, że będą szanowani i traktowani na zasadzie równości. 8. Afirmacja Uczący się potrzebują pochwał, nawet za drobne osiągnięcia. 9. Bezpieczeństwo Uczący się powinni mieć poczucie, że ich wkład oraz pomysły znajdują uznanie oraz że nie są narażeni na lekceważenie lub ośmieszenie ze strony innych osób. 2 Na podstawie Vella, Jane, Learning To Listen, Learning To Teach: The Power of Dialogue in Educating Adults, Jossey-Bass, San Francisco, 1997.

4 Pierwszych siedem zasad uwzględnia się przy opracowywaniu zajęć. Ostatnie trzy wymienione zasady trener wprowadza w życie podczas prowadzenia zajęć. Czyli innymi słowy określają one sposób realizacji warsztatów. Krótki Przewodnik Trenera edukacji ekologicznej Tworzenie atmosfery - Przyjmij uczestników takimi, jakimi są młodzież najlepiej uczy się od siebie i ze sobą z pomocą nauczyciela. Wymaga to aby nauczyciel dostosował ich możliwości do realizowanego programu i wykorzystania do nauki tego procesu zabawę. Stwórz dobrą atmosferę Uczestników należy zapewnić, że mają prawo popełniać błędy. Na początek zajęć takie zapewnienie stworzy właściwą atmosferę. Czyń to z humorem jeśli nawet temat jest poważny, nie znaczy to że same zajęcia też takie mają być. Ludzi lepiej uczą się poprzez zabawę. w czasie zajęć możesz sobie pozwolić na dowcip czy opowiedzenie zabawnej historii, wtedy uczestnicy będą zrelaksowani i skłonni do szczerej dyskusji. Zajęcia prowadź w sposób aktywny poruszanie się podczas mówienia jest pozytywnie oceniane i inspiruje uczestników do aktywności. Dużo więcej uczymy się z tego co widzimy niż z tego co słyszymy. Bądź otwarty szczere opowiadanie o swoich własnych historiach czy popełnionych błędach tworzy dobry klimat do dyskusji na zajęciach. Akceptuj to, co się wydarzy np. w sytuacji kiedy ktoś się spóźni, czy coś się popsuje staraj się uczestników nie stresować, zaistniała bowiem niezręczna sytuacja może być dobrą nauką na przyszłość lub dobrym momentem do nawiązania kontaktu z grupą. cel warsztatów Stop Niskiej Emisji - nauka poprzez realizację programów edukacyjnych : zwrócenie uwagi na istotny problem niskiej emisji pobudzenie świadomości społeczeństwa w kwestiach poszanowania środowiska uświadomienie uczniom zagrożeń wynikających z niskiej emisji uświadomienie, że zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł niskiej emisji są poważnym

5 problemem ekologicznym, ekonomicznym, zdrowotnym i społecznym zachęcenie uczestników do podejmowania działań na rzecz podnoszenia świadomości i edukowania wszystkich mieszkańców rozwijanie wrażliwości na problemy środowiska naturalnego w najbliższym otoczeniu uczniów zachęcenie do udziału w konkursie Niska emisja w środowisku lokalnym oraz zainspirowanie do opracowania scenariusza zajęć edukacyjnych w tematyce niskiej emisji. Zakres tematyczny warsztatów: Wprowadzenie do edukacji nieformalnej dzieci i młodzieży. Klasyfikacja i dobór metod nauczania w zależności od celów dydaktycznych. Planowanie zajęć proekologicznych oraz organizowanie warsztatu pracy dla dzieci i młodzieży. Zasady prowadzenia zajęć aktywizujących zgodnie z międzynarodową metodologią edukacji nieformalnej dzieci i młodzieży. Aktywne metody edukacji ekologicznej dzieci i młodzieży w obszarze przeciwdziałania zanieczyszczeniom pochodzącym z niskiej emisji. Rola edukatora w pracy grupowej dzieci i młodzieży. Efektywne wykorzystanie potencjału dziecka. Stosowane metody warsztatowe: Praca indywidualna Praca w parach Praca w grupach Praca z całą grupą Metody aktywizujące, wyzwalające kreatywność Zajęcia laboratoryjne

6 Harmonogram warsztatów: Czas (h) Liczba wykładowców 1 dzień Łącza liczba godzin Opis działania 16:00-16:30 Zakwaterowanie 16:30-17:00 17:00-19: :15-19:30 19:30-20:30 Kolacja 20:30-21:30 21:30-22:00 22: :30-9:00 2 dzień 09:00-9:30 Śniadanie 09:30-10:00 10:00-11: :30-11:45 11:45-13: :15-14:30 Zawiązanie grupy. Wprowadzenie do edukacji nieformalnej dzieci i młodzieży. Klasyfikacja i odpowiedni dobór metod nauczania w zależności od celów dydaktycznych. (praca na przykładzie) Planowanie zajęć proekologicznych z obszaru przeciwdziałania zanieczyszczeniom z niskiej emisji oraz organizowanie warsztatu pracy dla dzieci. Zasady prowadzenia zajęć aktywizujących zgodnie z międzynarodową metodologią. Aktywne metody edukacji ekologicznej dzieci i młodzieży w obszarze przeciwdziałania zanieczyszczeniom pochodzącym z niskiej emisji. Kolejność prowadzenia tematów zajęć rozwijających umiejętności i aktywność grupy. Rola edukatora w pracy grupowej dzieci i młodzieży. 14:30-15: :15-15:30 15:30 Efektywne wykorzystanie potencjału dziecka. Efekty prowadzenia zajęć metodami aktywizującymi oraz założenia dla realizacji zajęć rozwijających umiejętności społeczne i wrażliwość ekologiczną dzieci.

7 Łącznie godzin 8 5 Zajęcia prowadzenie były przez Zespół trenerów edukacji ekologicznej w składzie Diana Fijałkowska oraz Arkadiusz Borysiewicz. Poszczególne działania były dostosowywane do grupy oraz łączyły elementy praktycznego i efektywnego wykorzystania zdobytej wiedzy. Potencjał Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Lipiu pozwalał na wykorzystanie zaplecza laboratoryjnego oraz sal przyrodniczych w procesie edukacyjnym. Rezultaty warsztatów: Uczestnicy zapoznali się z problemem niskiej emisji CO 2 poprzez zastosowane formy edukacji nieformalnej zwiększono świadomość uczestników w kwestiach poszanowania środowiska oraz odpowiedzialności za nie w środowisku lokalnym. Poznali aktywne formy edukacji ekologicznej oraz zasady prowadzenia zajęć w sposób aktywny i efektywny. Podczas warsztatów omówiono zarysy scenariuszy zajęć oraz zaproponowano różnorodne formy prezentacji działań edukacyjnych możliwych do realizacji w swoich środowiskach lokalnych. Celem warsztatów było zapoznanie uczestników z aktywnymi metodami edukacji ekologicznej w obszarze przeciwdziałania zanieczyszczeniom pochodzącymi z niskiej emisji. Warsztaty skierowane były dla nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, pracowników świetlic, przedstawicieli ośrodków kultury, bibliotek i pracowników organizacji pozarządowych działających w sferze edukacji z terenu wszystkich województw poprzez uczestnictwo w warsztatach. Ideą przeprowadzonych warsztatów było przekazanie, iż uczenie się wcale nie musi kojarzyć się z nudą, mozołem i wysiłkiem ponad ludzkie możliwości. Może być życiową frajdą, która zarazem stworzy wiele możliwości w życiu osobistym i zawodowym.

8 Zadaniem osoby pracującej z młodzieżą jest kreowanie jak najlepszych warunków do aktywności uczestników zajęć, poprzez organizowanie inspirujących zadań, pobudzających ich twórczość i dostarczających im cennych edukacyjnych doświadczeń. Każdy człowiek jest zdolny do nauki, ale każdy się uczy inaczej. Dlatego też we współczesnej dydaktyce aktywizujące metody i techniki są kluczowym elementem w procesie nauczania - uczenia się. Uczniowie wówczas angażują się całym sobą, czyli angażują intelekt, wszystkie zmysły, emocje i uczucia. Wielość i bogactwo rozwiązywanych problemów uruchamia różnorodne formy aktywności, co z kolei pozwala na lepsze utrwalenie i wykorzystanie zdobytej wiedzy. Duże znaczenie w edukacji odgrywają metody i techniki integracyjne. Młody człowiek powinien bez lęku rozwijać swoje najlepsze strony. Zabawy edukacyjne między innymi sprzyjają integracji zespołu, dają poczucie bezpieczeństwa, pracy w grupie i z grupą, ośmielają pozytywnie, wzmacniają jej uczestników. W toku działań grupowych uczestnicy szkoleń zdobywają umiejętności prezentowania siebie i swoich kolegów oraz efektów prezentowanych działań. Uwagi/przebieg Warsztaty Stop - niskiej emisji skierowane do dorosłych zrealizowane zostały zgodnie z harmonogramem złożonym w ofercie oraz oczekiwaniami i motywacjami uczestników, które zostały zebrane i określone na początku warsztatów. Podczas rozpoczęcia przedstawiono plan oraz zakres prac, oraz ustalono kontrakt warsztatów. Podczas warsztatów, podjęto się próby zaplanowania zajęć proekologicznych prowadzonych w formie laboratoryjnej skupionej wokół obszaru przeciwdziałania zanieczyszczeniom z niskiej emisji. Uczestnikom nakreślono, iż edukacja proekologiczna w szkole, to nie zajęcia tylko w ławkach i wiedza teoretyczna - choćby największa, jak również

9 to nie jest podawanie gotowej recepty na lepsze jutro. Uczestników inspirowano do kreatywności w planowaniu zajęć edukacyjnych oraz w oparciu o pracę metodami warsztatowymi wypracowywano zasady dobrego scenariusza zajęć o tematyce niskiej emisji. Poprzez przeprowadzenie warsztatów w oparciu o metody aktywizujące dokonano wprowadzenia do edukacji nieformalnej dzieci i młodzieży oraz sklasyfikowano odpowiedni dobór metod nauczania w zależności od celów dydaktycznych. Za pośrednictwem grupowych zadań wypracowywano 7,5 zasady dobrego scenariusza zajęć, co pozwoliło na podjęcie merytorycznej dyskusji na temat formy, wartości zajęć oraz potrzeby przygotowywania scenariuszy zajęć szytych na miarę tzn. dostosowanych do poszczególnych grup uczestników/edukatorów oraz obfitującej w załączniki oraz przygotowane karty pracy, materiały dodatkowe. Uczestników warsztatów w Lipiu uczulano, że edukacja proekologiczna, to przede wszystkim konkretne działania w środowisku i dla środowiska. To stwarzanie dzieciom i młodzieży takich sytuacji, aby one samodzielnie dochodziły do określonych prawd i zasad, aby same umiały wyciągać odpowiednie wnioski, a co za tym idzie, aby umiały perspektywicznie myśleć. Podczas warsztatów zwrócono uwagę, że ważne jest również to, aby dzięki swojej bezpośredniości, zadawaniu dorosłym niewygodnych ekologicznych pytań, wytykaniu sprawców zagrożeń, ukazywaniu piękna swojego regionu, poruszyły serca dorosłych i skłaniały ich do refleksji nad stosunkiem do przyrody, a potem do zmiany postawy wobec niej w codziennym życiu. W trakcie warsztatów uczestnicy podejmowali próbę definiowania celów planowanych zajęć proekologicznych z zakresy niskiej emisji podając je jako: skuteczne i efektywne kształtowanie postaw dzieci zgodnych z etyką ekologiczną. Wymieniono m.in.: 1. rozbudzanie potrzeby kontaktu z przyrodą,

10 2. wyrabianie szacunku dla przyrody i jej piękna, 3. wpajanie silnego związku ze środowiskiem, ZWIĄZEK 4. wdrażanie do działań mających na celu ochronę i zapobieganie dewastacji środowiska wywołanej niską emisją, 5. rozwijanie poczucia odpowiedzialności i potrzeby szybkiej reakcji na problemy ekologiczne związane z zanieczyszczeniem powietrza, 6. zachęcanie do aktywnej obecności we własnym środowisku, 7. naukę ekologicznego życia we własnym domu, 8. rozwijanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy, 9. rozwijanie umiejętności samodzielnego wyszukiwania informacji dotyczących środowiska z różnych źródeł (czasopisma, encyklopedie, słowniki) oraz umiejętne wykorzystywanie ich w praktyce, 10. wspieranie poczucia własnej wartości i własnych możliwości, 11. naukę wyciągania właściwych wniosków, perspektywicznego myślenia i przewidywania skutków określonej działalności człowieka w środowisku, 12. uzmysławianie uczniom, że troska o przyrodę jest troską o nas samych i nasze spokojne życie. Uczestnicy określali metody i formy pracy z uczniem podczas realizacji zajęć proekologicznych z obszaru przeciwdziałania zanieczyszczeniom z niskiej emisji, wskazując m.in.: Obserwacje terenowe. Praktyczne doświadczenia, eksperymenty, prace wytwórcze- np. fotografie, plakaty, ulotki Eksponujące inscenizacje, spektakle, filmy. Kto nas truje, kto zaśmieca, kto...? tropienie. Organizowanie klasowych lub szkolnych ekozespołów d.s. przeprowadzania badań,

11 eksperymentów lub obserwacji. ZWIĄZEK Warsztaty ekologiczne np. takie jak w Lipiu. Ekologiczne happeningi. Słuchacze wskazywali pomoce i materiały mogące być wykorzystywane w realizacji zajęć proekologicznych z obszaru przeciwdziałania zanieczyszczeniom z niskiej emisji, którymi m in. są: Plansze np. skala porostowa Edukacyjne gry planszowe i komputerowe Filmy edukacyjne Literatura Przyrządy służące do prowadzenia obserwacji Mapy Sprzęt i materiały służące do prowadzenia eksperymentów (skrzynka do oznaczania zanieczyszczeń powietrza otrzymana podczas zajęć edukacyjnych w Lipiu) Materiały plastyczne Komputer, skaner, i kserokopiarka Potencjał Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Lipiu pozwalał na zorganizowanie i przeprowadzenie zajęć laboratoryjnych w formie doświadczeń i eksperymentów, które równie dobrze można przeprowadzić w klasie szkolnej. Podczas zajęć laboratoryjnych szczegółowo omówiono poszczególne zadania badawczo naukowe zawarte w otrzymanym przez uczestniczące dzieci w projekcie zestawie do badania powietrza. Wykonano kilka przykładowych propozycji eksperymentów m.in. badanie odczynu opadającego pyłu, dokonano obserwacji pod mikroskopem warstwy pyłu, zbadano oddziaływanie dwutlenku siarki na kolorowe kwiaty, obserwowano zachowanie się

12 dwutlenku siarki wobec wody i kredy. Do każdego z doświadczeń określono cele, niezbędne materiały, a także podejmowano próbę wyciągania wniosków z otrzymanych wyników badań. W ramach warsztatów praktycznych określono również rolę edukatora w edukacji dzieci i młodzieży. Uczestnicy zgodnie wywnioskowali, iż edukacja nie może ograniczać się do nauki tylko w szkole, ale musi odbywać się również w domu jak i w czasie wolnym od nauki. Musi mieć różnorodne formy, gromadzić dzieci w każdym wieku, o różnych możliwościach intelektualnych i komunikacyjnych. Stwierdzono, że rolą edukatora nie jest jedynie przekazywanie informacji, ale wzmacnianie umiejętności poznawania swojego otoczenia, wpływu na nie. Jako główne jego zadanie określono - wyrabianie u dzieci i młodzieży chęci działania, potrzeby zmian nawyków, wywoływanie motywacji wśród nich do poprawy poprzez wywoływanie określonych emocji. Wśród uczestników dużą popularnością cieszyły się gry i zabawy dydaktyczne. Są to metody oparte na zabawie prowadzonej według ściśle określonych zasad. Jest to celowo organizowana sytuacja, oparta na opisie faktów i procesów, w której osoby uczące się konkurują ze sobą w ramach określonych reguł gry. Celem zwykłej gry jest wygrana, natomiast dydaktycznej uczenie się. Każda z nich jest jednocześnie pewną odmianą zabawy, która daje ogromną szansę rozwijania wielu sprawności umysłowych, uczy respektowania ściśle ustalonych reguł oraz zachowania właściwych relacji interpersonalnych. Podczas przeprowadzonych warsztatów dla dorosłych gry dydaktyczne stanowiły jedną z metod nauczania, które wśród różnych form aktywizujących uważane są za najbardziej przyjemne i skuteczne ze względu na stopień przyswajania treści. Projektując zajęcia edukacyjne z aktywnym udziałem uczestników zachęcano do wykorzystywania ich aktywności, kreatywności i uzdolnień. Odpowiednio dobrane gry i zabawy uczą stosowania pokojowych umiejętności społecznych, inspirują do wyrażania samych siebie poprzez

13 przeżywanie określonej wartości. Mają za zadanie sprowokować do myślenia, wywołując w uczestnikach pozytywne postawy i zachowania. Pogłębiają także, uczą tolerancji i poprawnych relacji z ludźmi. Uczestnicy wyrażali bardzo pozytywne opinie o miejscu warsztatów, między innymi przyjaznej sali warsztatowej, usytuowaniu budynku, co jest bardzo ważnym elementem w procesie nauczania-uczenia się. Wskazywali na potencjał oraz wartość takiego ośrodka w województwie zachodniopomorskim. Każdy z uczestników otrzymał materiały dydaktyczne do prowadzenia zajęć z zakresu niskiej emisji oraz regulamin konkursu ekologicznego na najciekawszy scenariusz zajęć z zakresu niskiej emisji dla nauczycieli, pracowników świetlic, przedstawicieli ośrodków kultury, biblioteki i pracowników, organizacji pozarządowych działających w sferze edukacji, którego celem jest: Aktywizacja środowiska nauczycielskiego w poszukiwaniu ciekawych pomysłów na przeprowadzenie przyrodniczych zajęć badawczych. Rozbudzanie aktywności poznawczej dzieci i młodzieży, rozwijanie postaw prośrodowiskowych. Wyłonienie najciekawszych, efektywnych opracowań scenariuszy zajęć badawczych laboratoryjnych bądź terenowych w zakresie niskiej emisji, dla dzieci oraz uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Zajęcia zakończyły się przeprowadzeniem ewaluacji poprzez przygotowane karty ewaluacyjne oraz podsumowaniem całego pobytu uczestników w Ośrodku Edukacji.

14 ZWIĄZEK Przykładowe zdjęcia z przebiegu warsztatów

15 PRZYKŁADOWE KONSPEKTY ORAZ ĆWICZENIA TEMATYCZNE ZAPROPONOWANE W TRAKCIE WARSZTATÓW. 1. METODA ANALIZY UDZIAŁU FORM MORFOLOGICZNYCH PROSTÓW NADRZEWNYCH ZASADA: Metoda ta opiera się na założeniu, że największą wrażliwość na zanieczyszczenia powietrza wykazują gatunki o plechach najsilniej rozbudowanych i odstających od podłoża. Stopień wrażliwości podstawowych form morfologicznych przestawia się następująco: bardzo wrażliwe mało wrażliwe krzaczkowate > listkowate > łuseczkowate > skorupiaste 1. Stosując tę metodę, nie oznaczamy gatunków porostów, lecz zwracamy uwagę na kształt ich plech. 2. Liczba stanowisk zależy od wielkości i zróżnicowania badanego terenu. 3. Na każdym stanowisku oceniamy w % pokrycie pnia drzewa (do wysokości 2 m) kolejno przez: porosty skorupiaste, łuseczkowate, listkowate i krzaczkowate. Drzewa bez porostów również bierzemy pod uwagę. Jeżeli drzewa rosną w grupie, to wybieramy drzewo, na którym występuje najwięcej porostów oraz jeżeli jest możliwość omijamy drzewa iglaste. 4. Po zakończeniu obserwacji w terenie analizujemy zebrane materiały. Na mapie terenu zaznaczamy stanowiska według poniższej legendy:

16 brak porostów lub występują wyłącznie porosty skorupiaste ( strefa bezporostowa, tzw. pustynia porostowa strefa I o szczególnie silnie zanieczyszczonym powietrzu ). występują porosty skorupiaste, łuseczkowate i listkowate; te ostatnie mają z reguły małe i często uszkodzone plechy (strefa walki, nazywana czasami strefą osłabionej wegetacji - strefa II o średnim zanieczyszczeniu powietrza), występują wszystkie rodzaje porostów, nie obserwuje się negatywnych zmian we florze porostów lub one minimalne ( strefa normalnej wegetacji, tzw. czysta strefa III o powietrzu czystym lub znikomym zanieczyszczeniu). 5. Każdy rodzaj stanowiska zaznaczamy innym kolorem lub znakiem. Następnie łączymy liniami takie same stanowiska ( np. wszystkie a, b itd.) tak, aby powstały powierzchnie oznaczające obszary o różnym stopniu zanieczyszczenia powietrza strefy lichenoindykacyjne. Opis stref: STREFA I PUSTYNIA POROSTOWA charakteryzuje się całkowitym brakiem gatunków krzaczkowatych i listkowatych. Mogą występować nieliczne porosty skorupiaste. Strefa silnego zanieczyszczenia powietrza. STREFA II STREFA WALKI nie rosną już gatunki krzaczkowate. Plechy listkowate są jeszcze w miarę normalnie wykształcone, ale nie zajmują już takiej powierzchni, jak w strefie normalnej wegetacji. Porosty skorupiaste są rozwinięte prawidłowo.

17 STREFA III STREFA NORMALNEJ WEGETACJI występują wszystkie gatunki porostów o normalnie wykształconych plechach, które zazwyczaj zajmują całe powierzchnie pnia. Strefa ta obejmuje tereny niezabudowane lub o luźnej zabudowie, położone w znacznym oddaleniu od zakładów przemysłowych i innych źródeł zanieczyszczeń powietrza. 2. DZIAŁANIE DWUTLENKU SIARKI NA ROŚLINY ZIELONE cel: charakterystyka zanieczyszczeń powietrza i ich wpływ na życie roślin czas trwania: 2-3 dni obserwacji grupa: dowolna liczba uczestników materiały: kolba stożkowa, rozpylacz, gałązka drzewa iglastego drzew, uniwersalny papierek wskaźnikowy, woda, siarka, łyżka do spalań, palnik, korek. przebieg: 1. W kolbie stożkowej umieść gałązkę sosny oraz papierek uniwersalny, aby potwierdzić kwaśny odczyn środowiska, po zwilżeniu zawartości kolby. 2. Posługując się rozpylaczem z wodą zwilż zawartość kolby. 3. Wprowadź do kolby palącą się siarkę. Kolbę napełnioną SO2 zatkaj i pozostaw do następnego dnia. 4. Zaobserwuj zmiany na umieszczonych w atmosferze dwutlenku siarki częściach roślin i zapisz je. dodatkowy komentarz: Dwutlenek siarki powoduje zniszczenie zielonych części rośliny. Roślina po pewnym czasie umiera. Zbyt duże stężenie dwutlenku siarki - głównego

18 sprawcy kwaśnych deszczy - w naszym otoczeniu, tym większe ryzyko wymierania naszych lasów, szczególnie iglastych. źródło: opracowanie własne 3. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA A KOROZJA cel: uświadomienie uczniom istnienia w otaczającym nas świecie różnych substancji zanieczyszczających powietrze czas trwania: 2-3 dni obserwacji grupa: dowolna liczba uczestników materiały: 2 słoiki z zakrętkami, 2 gwoździe, siarka, palnik gazowy. przebieg: 1. Przygotuj 2 słoiki. Jeden słoik dokładnie wysusz, natomiast na zakrętkę drugiego nalej trochę wody i obrócony do góry dnem słoik postaw na kaloryfer, aby wypełnił się parą wodną. 2. Do każdego ze słoików włóż gwoźdź i wprowadź na chwilę palącą się siarkę. 3. Zakręć szczelnie obydwa słoiki i prowadź obserwacje przez kilka dni wyciągając odpowiednie wnioski. dodatkowy komentarz: Żelazo reaguje z kwasem siarkowym (IV), nie reaguje z samym S źródło: opracowanie własne

19 4. ZAPYLENIE POWIETRZA cel: budowanie postawy poczucia odpowiedzialności za najbliższe środowisko, czas trwania: dni grupa: dowolna liczba uczestników materiały: przezroczysta taśma klejąca, nożyczki, słoik do przetworów (np. po dżemie), mapa punktów pomiarowych, karta, papier milimetrowy(ewentualnie kratkowany), szkło powiększające (lupa) przebieg: 1. Nad otworem słoja umieść kilka pasków taśmy klejącej stroną klejącą ku górze czynność ta będzie wymagała dwóch osób i trochę zręczności. Aby paski taśmy utrzymywały się i były naprężone, należy je z dwóch stron przykleić do boków słoja patrz rysunek powyżej. 2. Tak przygotowany słój postaw w wybranym miejscu (np. na parapecie, parku) i pozostaw go tam na dni obserwacji. 3. Określ źródło pochodzenia pyłu patrząc na jego zabarwienie: barwa czarna pyły węglowe, pyły jasne pyły cementowe i popioły, brunatna pyły metali. 4. Po upływie tego czasu zdejmij paski taśmy (bez pasków mocujących do ścianek słoja) i umieść je na papierze milimetrowym (lub kratkowanej kartce papieru).

20 Punkty pomiarowe parapet okna z daleka od drogi Wygląd taśmy Źródło pochodzenia pyłu parapet okna przy drodze park dodatkowy komentarz: Z przeprowadzonego doświadczenia, wynika, że najmniejsze zanieczyszczenie powietrza panuje w parku (mało liczne pyły węglowe, popioły), nieco większe z dala od drogi (pyły węglowe), największe natomiast zanieczyszczenie panuje przy drodze (liczne pyły węglowe, pyły metali) źródło: opracowanie własne

21 5. GLOBALNA SZKLARNIA cel: Określenie przyczyn powstawania efektu cieplarnianego i jego związku z globalnym ociepleniem czas trwania: jednostka lekcyjna grupa: dowolna liczba uczestników materiały: dwie kolby, dwa termometry, korki gumowe, żarówka, soda oczyszczona, ocet lub woda mineralna gazowana przebieg: 1. Jedną kolbę napełnij tlenkiem węgla (IV). 2. Drugą pozostaw napełnioną powietrzem. 3. Zamknij obie kolby korkami z termometrem. 4. Ustaw obie kolby tak, aby stały po obu stronach żarówki i stykały się z nią ściankami. 5.Obserwuj termometry, zanotuj zmiany jakie zachodzą po włączeniu żarówki. 6. Pomiar kontynuuj przez 20 minut. 7. Zanotuj spostrzeżenia i wnioski z doświadczenia.

22 Czas (min) Temperatura w I kolbie Temperatura w II kolbie dodatkowy komentarz: Podczas ogrzewania zawartości obu kolb temperatura wzrosła szybciej w kolbie zawierającej CO 2, co można było zaobserwować na termometrze. Tlenek węgla (IV) szybciej się nagrzewa i trudniej wypromieniowuje energię cieplarnianą. źródło: opracowanie własne