Sztuka jest dojrzewaniem, ewolucją, uniesieniem umożliwiającym wyjście z ciemności w blask światła (Jerzy Grotowski)

Transkrypt

1 Wykorzystanie różnych technik arteterapii w pracy nauczyciela bibliotekarza, w Specjalnym Ośrodki Szkolno-Wychowawczym. Sztuka jest dojrzewaniem, ewolucją, uniesieniem umożliwiającym wyjście z ciemności w blask światła (Jerzy Grotowski) Wstęp: Jak wiadomo, w dzisiejszych czasach praca nauczyciela-biblotekarza polega na twórczym i szerokim podejściu do młodego człowieka. Biblioteka to nie tylko interdyscyplinarny ośrodek informacji czy edukacji czytelniczo-medialnej dla uczniów, czy część szkoły która bierze udział w realizacji podstawowych funkcji placówki w stosunku do uczniów: kształcącej opiekuńczo - wychowawczej i kulturalno-rekreacyjnej. Jest ona nie tylko miejscem, gdzie udostępnia się zbiory biblioteczne. To również miejsce animacji kultury, rozwoju osobowości i świadomości młodego człowieka. W zawodzie nauczyciela-bibliotekarza pracuję od 10 lat. Dzięki pasjom związanym z zainteresowaniem sztuką (głównie teatr, taniec) moja praca zawsze opierała się na podejściu kreatywnym do ucznia. Nie tylko rozwijałam zainteresowania czytelnicze uczniów, ale także uwrażliwiałam ich na sztukę i kulturę, poprzez jej animowanie na terenie placówki i poza nią. Organizowałam przeglądy taneczne na terenie placówki i nie tylko (np. Przegląd Tańca Nowoczesnego wśród Szkolnictwa Specjalnego ), współpracowałam z placówkami kulturalnooświatowymi, poprzez uczestnictwo uczniów w różnorakich spotkaniach promujących sztukę wśrod osób niepełnosprawnych: Terapia i Teatr w Poleskim Ośrodku Sztuki czy imprezy integracyjne w Ośrodku Kultury Lutnia. Warsztaty teatralnew Teatrze Nowym. Zapraszałam do placówki aktorów, pisarzy. Obecnie pracuję piąty rok w Specjalnym Ośrodku Szkolno- Wychowawczym Nr 2 w Łodzi. W skład Ośrodka wchodzi Szkoła Podstawowa Specjalna nr 95, Publiczne Gimnazjum nr 64, Zasadnicza Szkoła Zawodowa Nr 2 oraz Zespoły Rewalidacyjno-Wychowawcze oraz internat. Placówka ta zajmuje się opieką i wychowaniem dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu lekkim i umiarkowanym. Moimi wychowankami są osoby pochodzące z rodzin patologicznych, niewydolnych wychowawczo, które zaniedbywały obowiązek szkolny.

2 W obecnej placówce, oprócz realizowania podstawowych zadań związanych z gromadzeniem i udostępnianiem informacji, rozwijaniem czytelnictwa wykorzystuję także różne działania z zakresu szeroko rozumianej animacji kultury. Oprócz wymienionych wyżej działań wprowadzam do swej pracy oddziaływania arteterapeutyczne. Są one w takich przypadkach jedną ze wskazanych metod psychokorekcji, polegającą na usprawniniu zaburzonych funkcji psychofizycznych, które odpowiedzialne są za uczenie się. Motywują one wychowanka w wiarę we własne możliwości, eliminują lęk przed niepowodzeniem, budzą pozytywną samoocenę i samoakceptację. Pełnią nie tylko funkcję psychokorekcyjną ale także wychowawczą. Jak wiadomo osobowość każdego człowieka, zwłaszcza młodego kształtuje się w zetknięciu ze światem. Otaczającą rzeczywistość łatwiej zrozumieć poprzez kontakt ze sztuką. To właśnie sztuka rozbudza w nas myślenie, uczy wartościowania, dopomaga w wyrażaniu emocji. Dla wielu osób jest ona jedynym środkiem ekspresji emocjonalnej. Nagromadzone i przechowywane emocje czasami trudno wyrazić za pomocą słów. Dlatego więc w pedagogice specjalnej często sięgamy po różne formy oferowane przez sztukę. Uprawianie jej rozwija empatie, kontakty interpersonalne, działa uspokajająco i wspierająco, wpływa także na kreatywność młodego człowieka. Arteterapia jest sposobem opowiedzenia o tym co trudne. Ta dyscyplina naukowa odnosi się do wykorzystywania sztuki w celach diagnostycznych i terapeutycznych. Wprowadza nowe rozwiązania w zakresie koncepcji wdrażania dzieci do poznawania samego siebie. Krótka historia i znaczenie arteterapii. Odziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu było znane od dawna, co potwierdzał już Arystoteles - twórca koncepcji zwanej katharsis. Dopiero w ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do

3 celów terapeutycznych. Ogromną rolę odegrali tu francuscy psychiatrzy: A. Tardieu i M Kimon, którzy opublikowali prace na temat znaczenia dzieł plastycznych osób chorych psychicznie. Termin arteterapia (art therapy) po raz pierwszy pojawił się w literaturze anglojęzycznej w latach 40 XX wieku. W polskiej literaturze nazwa ta zaczęła funkcjonować znacznie później i od samego początku wzbudzała wiele kontrowersji. Dowodem jest to, że występuje wiele nazw równoznacznych dla tego rodzaju terapii: kulturoterapia, terapia sztuką, wspomaganie kreatywności, wychowanie estetyczne. W latach 70 XX wieku zostały opracowane metody i koncepcje arteterapii, która zaczęła być stosowana jako narzędzie korekcji i rozwoju. Termin arteterapia (art therapy) składa się z dwóch komponentów: arte i terapia. Wyraz łaciński ars, artis - co znaczy sztuka, therapeuein leczenie. Rozumie się go jako terapeutyczne oddziaływanie różnych dziedzin sztuki w procesie aktywności twórczej. To terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Początkowo arteterapia odnosiła się do szeroko rozumianej sztuki stosowanej w celach diagnostycznych w dziedzinie psychoterapii i psychiatrii. W miarę upływu czasu zaczęła ona służyć jako środek rozwoju twórczego, zaczęła być stosowana w psychologii i pedagogice jako narzędzie profilaktyki, korekcji, i rozwoju. Krótki przegląd definicji Istnieje wiele definicji arteterapii. Najprostszą z nich przedstawił H. Grzegorzewski. Według niego arteterapia to twórczy trening, terapia wykorzystująca proces tworzenia lub wynik procesu twórczego do wzbogacenia własnej osobowości. Jest to metoda poznawania siebie, przygoda z tworzeniem oraz z twórczym myśleniem. Rozumiał terapię przez sztukę jako arteterapię koncentrującą się na wykorzystaniu sztuki w odniesieniu dla dorosłych i dzieci. M. Kulczycki kładzie nacisk na optymalizację jakości życia, tzn. Rozumienie

4 arteterapii nie tylko jako funkcji wpomagającej lecznie, ale włączenie jej również do działań wychowawczych. Definiuje arteterapię jako,,układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i podnoszenie jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i jej uprawiania. Arteterapię definiuje się też jako spontaniczną twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów, lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki - W. Szulc. W wąskim znaczeniu arteterapia obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych i nosi nazwę plastykoterapii lub terapii malarskiej. Posiada ona własne metody oraz techniki terapeutyczne w formie indywidualnej lub grupowej. Jest traktowana jako pomocnicza metoda terapii zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej. W szerokim znaczeniu arteterapia obejmuje - jak to stwierdza L. Hanke - muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię, a ponadto działania terapeutyczne z wykorzystaniem teatru, filmu oraz sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba, grafika i inne. Zatem arteterapia w szerokim znaczeniu oznacza wszelkie formy metody pomocy terapeutycznej, przy których wykorzystuje się sztukę, a dokładniej różne jej dziedziny lub wytwory, np. muzykę, rysunek, taniec literaturę dramę, film. Oto różne rodzaje ateterapii. E.J. Konieczna wyróżnia takie jak: Choreoterapia- terapia tańcem, gdzie ruch sprzyja osiąganiu harmonii i dlatego staje się czynnikiem terapeutycznym. Strategie wykorzystywane w terapii tańcem to improwizacja i ruch planowany (uświadomienie pacjentowi jego wewnętrznych problemów); intensyfikacja i personifikacja ( wyolbrzymienie gestów i ruchów); aktywna wyobraźnia ( skojarzenia jednostki w celu dotarcia do uświadomionych i nieuświadomionych doświadczeń przez ruch ciała). Muzykoterapia - wykorzystanie muzyki i jej elementów jako środka stymulacji, ekspresji emocjonalnej i komunikacji niewerbalnej w procesie diagnozy, leczenia i rozwoju osobowości. Terapia przez muzykę umożliwia komunikację niewerbalną, przepracowanie problemów bez użycia słów. Muzykoterapia receptywna, polega na wysłuchiwaniu odpowiednio dobranych

5 utworów w sposób swobodny lub zadaniowy oraz na opowiadaniu o własnych przeżyciach. Muzykoterapia aktywna, polega na wyrażaniu różnych emocji i siebie za pomocą instrumentów muzycznych oraz ruchu; Teatroterapia - terapia przez przygotowanie spektakli teatralnych i uczestniczenie w nich. Pozwala na przyswajanie i powtarzanie odpowiednich zachowań (teatr edukacyjny) na ponowne przeżycie konfliktów międzyludzkich i wewnątrzludzkich w ramach terapii (psychodrama). Rozwija osobowość człowieka poprzez rozwijanie wyobraźni, wrażliwości, uczenie aktywnej twórczości oraz kształcenie umiejętności współpracy z innymi (drama); Biblioterapia terapia poprzez czytanie, proces edukacyjny, w którym pacjent uczy się sposobów radzenie sobie w danej sytuacji. Wpływa na pozytywną postawę dziecka, daje wiarę we własne siły i możliwości, wyzwala pozytywne emocje i przeciwdziała niepożądanym.nie usuwa objawów chorobowych, ale dostarcza wsparcia psychicznego. Filmoterapia jest uważana za audiowizualną odmianę biblioterapii. Funkcje i cele arteterapii: Funkcje arteterapii zależą przede wszystkim od celu jej zastosowania.wyróżniamy następujące: rekreacyjna -tworzenie warunków ułatwiających wypoczynek, nabywanie sił do sprostowania ważnych problemów życiowych; edukacyjna -dostarczanie dodatkowych wiadomości do reinterpretacji sensu życia; korekcyjna -przekształcanie szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe; diagnostyczna - opisuje stan psychofizyczny; terapeutyczna - lęk naturalny, bezpieczny; ekspresyjna - ujawnianie tłumionych emocji; katartyczna - rozładowanie i przekształcenie niekorzystnych stanów napięcia i frustracji; kompensacyjna - zaspokojenie niezrealizowanych potrzeb jednostki;

6 poznawcza - uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć; relaksacyjna - rozbudzająca korzystne emocje, wpływająca na pozytywne samopoczucie; Wyróżniamy następujące cele główne arteterapii: ujawnienie uczuć w trakcie procesu twórczego; oczyszczenie - pozbycie się negatywnych uczuć w wyniku ich ujawnienia (malowanie, rysowanie, itp.) uświadomienie swoich uczuć poprzez analizę własnych wytworów; porównywanie zmian zachodzących w trakcie terapii. Z własnych doświadczeń (decoupage projekt wprowadzony przeze mnie). Osobiście w swojej pracy stosuję rodzaje arteterapii szeroko pojętej. Podczas mojej 10 letniej pracy nauczyciela-bibliotekarza zaburzeń wykorzystywałam następujące techniki: choreoterapię, muzykoterapię, biblioterapię. Od dwóch lat prowadzę, także w ramach terapii sztuką, zajęcia z techniki decoupage. Techniki tej nauczyłam się samodzielnie, bez uczęszczania na jakiekolwiek kursy decoupage. Jednakże ze względu na dużo zadań, które realizuję w pracy, nie są to zajęcia regularne, lecz okolicznościowe (np. z okazji Dnia Matki). Wówczas z moimi podopiecznymi spotykam się trzy razy w tygodniu. W ramach zajęć decoupage, dzieci ozdabiały już podstawki pod szklankę na herbatę z motywem z okazji święta mamy, czy też bożonarodzeniowym, zakładki do książek, butelki, tace, jajka drewniane. Decoupage krótka charakterystyka. Słowo decoupage pochodzi od francuskiego decouper, co znaczy wycinać. Technika ta polega na przyklejaniu wyciętych z papieru motywów na uprzednio przygotowane powierzchnie.moga to być różnego rodzaju drewniane, metalowe, szklane pojemniki, skrzynki, tace, lampiony. Decoupage powstał w Chinach pod koniec XII wieku. W tamtych czasach

7 chłopi mieli zwyczaj ozdabiać przedmioty codziennego użytku. Używali do tego kolorowych paseczków wyciętych z papieru, które potem naklejali na przedmioty, tworząc w ten sposób atrakcyjne ozdoby. W Średniowieczu technika ta rozpowszechniła się w Europie, dzięki mnichom, którzy w ten sposób ozdabiali manuskrypty. W XVI wieku ze wschodu dotarły do Europy ręcznie zdobione i lakowane przedmioty. Stały się one bardzo szybko modne za wszelką cenę poszukiwane, ze wzgledu na swoją atrakcyjność I zastosowanie praktyczne. Wzrósł popyt na tego rodzaju przedmioty, a co za tym idzie Daleki Wschód nie nadążał z zaspokojeniem tej potrzeby. Dało to poczętek lokalnej produkcji tego rodzaju zdobionych mebli i przedmiotów codziennego użytku. W XVIII wieku klasa średnia w Europie nie mogąc sobie pozwolić na zakup kosztownych przedmiotów z dalekiego Wshodu, czy też ozdób stworzonych przez mistrzów, zaczęła korzystać z usług utalentowanych dekoratorów. W wyniku tego rozwinęła się np. w Wenecji produkcja mająca regionalny charakter. W Angli bardzo modne stały się tzw. print rooms-były to przedpokoje całkowicie ozdobione techniką decoupage, poczynając od ścian, a kończąc na meblach I elementach wyposażenia. Dawniej wycinanki do dekoracji decoupage pochodziły z książek i czasopism, dlatego trudno je było dopasowywać do dekorowanego przedmiotu. Obecnie w specjalnych sklepach można kupić też różne typy papierów(klasyczny, papiery velo, do decoupage trójwymiarowego, serwetkę z papieru ryżowego), który charakteryzuje się wytrzymałością, sprężystością, odpowiednio cienkimi włóknami I musi nadawać się do naklejania. Technika podstawowa decoupage czyli wycinanie i przyklejanie motywu jest bardzo prosta i trochę przestarzała. Aby były bardziej wyszukane prace, specjalnie przygotowywuje się podłoże: cieniowanie zwykłym pędzlem, pędzlem gąbkowym, syntetyczną gąbką morską, szmatką. Bardzo efektowna jest technika postarzania podłoża cracle-imituje ona peknięcia, które powstają na powierchni obrazu wraz z upływem czasu.na koniec pracy stosuje się także różnorakie wykończenia,czyli zabezpiecza się pracę bezbarwnym lakierem,(matowym czy błyszczącym).

8 W grudniu 2008 roku miałam okazję poprowadzić lekcję pokazową której celem było zaprezentowanie innym nauczycielom sposobu, w jaki przekazuję swoją wiedzę moim podopiecznym. Na tej lekcji uczniowie ozdabiali techniką decupage i crackle drewniane deseczki, mające później posłużyć jako podstawki. Wśród uczniów znajdowały się osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i umiarkowanym. Niektóre spośród nich miały zaburzenia koordynacji wzrokowo ruchowej. Do wszystkich swoich uczniów na tych zajęciach stosowałam indywidualizację. Moje zajęcia składały się z części teoretycznej i praktycznej. Część teoretyczna obejmowała multimedialną prezentację zawierającą podstawowe informacje na temat tej techniki (historia, sposoby wykonania, materiały itd). W części praktycznej uczniowie wykonywali powierzone im zadanie. W części praktycznej zaprosiłam do czynnego udziału obserwujących te zajęcia nauczycieli (w tym także moją dyrekcję), którzy bardzo chętnie włączyli się do zajęć. Pod koniec lekcji wszyscy moi podopieczni byli zadowoleni z wyników swojej pracy, co niewątpliwie wpłynęło na ich dowartościowanie i samoakceptację. Wspólnie stworzyli wystawę, która jeszcze bardzie podniosła ich Odziaływania arteterapeutyczne są więc bardzo ważnym elementem w całym procesie edukacyjno-wychowawczym oraz terapeutycznym dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Uważam, że są one istotnym dodatkiem do pracy nauczyciela-bibliotelarza. Wzbogacają cykl działań rozwojowych, dostarczają nowych bodźców i wyznaczają różne kierunki działania. Efekty powodzenia w takim działaniu mogą odpowiednio ukierunkowywać aktywność ucznia. Bibliografia: Alio G., Karrara A., Decoupage-podstawowe techniki,lublin Girloy A., Arteterapia-badanie i praktyka, Wydawnictwo WSHE w Łodzi, Łódź Konieczna E.J.,Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Kulczycki M., Arteterapia i psychologia kliniczna, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu 1990, nr 57..

9