PRZEJAWY I FORMY AGRESJI W SZKOLE ORAZ SPOSOBY ICH PRZEZWYCIĘśANIA.

Transkrypt

1 PRZEJAWY I FORMY AGRESJI W SZKOLE ORAZ SPOSOBY ICH PRZEZWYCIĘśANIA. Ze zjawiskiem przemocy i agresji spotykamy się wielokrotnie w domach, w szkole i na ulicach. Coraz częściej teŝ czujemy się bezradni wobec docierających do nas za pośrednictwem mediów informacji o kolejnych aktach przemocy. Często mamy do czynienia z róŝnymi aspektami agresji, stykamy się z nimi w Ŝyciu codziennym. Począwszy od złośliwości, kpin i poniŝania, a skończywszy na pobiciu czy zabójstwie. Tak szeroko potraktowany problem moŝe uświadomić niektórym, Ŝe agresja wśród dzieci i młodzieŝy jest zjawiskiem narastającym, procesem, który zaczyna się od drobnej dokuczliwości i szkodzenia dobremu samopoczuciu innych aŝ do cięŝkich przestępstw. POJĘCIE AGRESJI Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, w którym słowo agressio oznacza napad, a słowo agressor rozbójnika. 1 Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie. Oto niektóre z definicji: Wszelkie działanie (fizyczne lub słowne), którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej rzeczywistej bądź symbolicznej jakiejś osobie lub czemuś, co ją zastępuje. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest teŝ przejawem wrogości. RozróŜniamy agresję fizyczną i agresję słowną, oraz agresję bezpośrednią skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję skierowaną na samego siebie. 2 Działanie, u którego podłoŝa leŝą gniewne emocje i nieprzyjazne intencje, działanie, które ma na celu wywołać u drugiej osoby ból, strach, niepokój bądź wewnętrzne cierpienie. Do natury aktu agresji naleŝy jego umyślność. 3 Reakcja polegająca na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm. 4 Aspołeczny sposób zachowania się wynikający z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia. 5 Zachowanie skierowane przeciw określonym osobom lub rzeczom i przyjmujące formę ataku. 6 1 W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Warszawa W. Szewczuk, Słownik Psychologiczny, Warszawa F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości encyklopedyczny poradnik Ŝycia rodzinnego, Warszawa S. Siek, Wybrane metody badania osobowości, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa ZA C. T. Morgan, Introduction to Psychology, New York Toronto London 1961 (przekład Z. Skorny). 6 Z. Skorny, Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.

2 POGLĄDY NA MECHANIZM POWSTAWANIA AGRESJI W I połowie XX w. ukształtowały się dwie szkoły naukowe, z których kaŝda, oparta na szerokich materiałach badawczych, sformułowała swój pogląd na istotę i mechanizm powstawania agresji. Jest to do dzisiaj niewyjaśniony spór pomiędzy biologami a psychologami. K. Lorenz, biolog, uznaje agresję za popęd naturalny, wszechobecny w świecie zwierząt i wśród ludzi: popęd ten spełnia, jego zdaniem, rolę niezbędną dla utrzymania gatunku, jest waŝnym elementem w procesie ewolucji. Zdolność do agresji zapewnia zwierzętom obronę niezbędnego dla Ŝycia terytorium, ochronę potomstwa, zdobycie poŝywienia itp. K. Lorenz uwaŝa, Ŝe na obecnym etapie rozwoju gatunku ludzkiego największym niebezpieczeństwem dla jego przyszłości jest agresja wewnątrz gatunku, agresja ludzi wobec ludzi. Problemem agresji zajmowali się takŝe twórcy psychoanalizy. S. Freud uznawał początkowo agresję jako jeden z elementów ego, ale zmienił poglądy. Zaczął traktować ją jako ciemną, wewnętrzną siłę w człowieku, będące wyrazem konfliktu pomiędzy instynktem Ŝycia a instynktem śmierci. Drugi z twórców psychoanalizy A. Adler, traktował agresję jako manifestację chęci władzy nad innymi i afirmację siebie. Psychologowie, m. in. J. Dolland, L. W. Dobb i N. E. Miller sformułowali tezę o ścisłym związku agresji z frustracją. Pogląd ten głosi, Ŝe ilekroć mamy do czynienia z agresją, tylekroć jest ona wynikiem frustracji człowieka, który właśnie w ten sposób stara się na nią odreagować. 7 PRZEDMIOT, PRZEJAWY, RODZAJE I FORMY AGRESJI Badania psychologiczne pozwoliły na wykrycie agresji frustracyjnej, naśladowczej oraz instrumentalnej, natomiast badania fizjologiczne wykazały istnienie agresji patologicznej. Agresja frustracyjna bywa konsekwencją blokady potrzeby afiliacji ( związków uczuciowych) spowodowanej oziębłością uczuciową rodziców, nadmierną surowością oraz stosowaniem kar fizycznych; blokady potrzeby uznania społecznego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem braków itp.; blokady potrzeby samodzielności, wywołanej zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych. 8 Agresja naśladowcza stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu; 7 K. śygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna. 8 Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa 1976.

3 modelem bywa zachowanie rodziców, kolegów, sąsiadów, mogą to być równieŝ filmy, ksiąŝki itp. 9 Agresja instrumentalna jej motywem są określone cele działania, agresja odgrywa rolę instrumentu umoŝliwiającego osiągnięcie celu; jej przyczyną moŝe być nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości, lub przeświadczenie o wyŝszości lub nadzwyczajnych przywilejach, np. chłopiec wymuszający pieniądze od innych dzieci, groŝący pobiciem i w razie niespełnienia jego rozkazu realizujący swe groźby. Jeśli kilkakrotnie uda mu się, to agresywne zachowanie ulegnie utrwaleniu. 10 Agresja patologiczna jej przyczyną są procesy chorobowe zachodzące w układzie nerwowym; moŝna ją stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów. 11 Agresja przejawiać się moŝe na róŝne sposoby, które ogólnie moŝna jednak sprowadzić do dwóch kategorii: Agresji czynnej i biernej. Obie postacie agresji niosą w sobie jednakowy ładunek wrogości i są atakiem na człowieka, który jego zdaniem zasługuje na atak. Czynną agresją łatwo zidentyfikować, poniewaŝ nie moŝna jej ukryć i z reguły bywa głośna, a co najmniej widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to krzyki, oskarŝenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i przemoc fizyczna. Naukowcy twierdzą, Ŝe czynna agresja jest próbą ochrony samego siebie ( w sensie poczucia własnej wartości, własnych potrzeb, przekonań czy stanu posiadania). Wyrasta ona często z głębokiego braku poczucia bezpieczeństwa. Agresja czynna jest równie często stosowana przez dzieci w szkole jak i agresja bierna. Te dzieci, które się uciekają do agresji biernej zazwyczaj zaprzeczają, Ŝe czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartej wojny wybierają partyzanckie pojazdy, sabotaŝ i ochłodzenie stosunków. Oto kilka form biernej agresji: Nieodzywanie się, naburmuszona mina, obraŝanie się. Tzw. Techniki zwlekania: lenistwo, spóźnianie się. Nieprzyznawanie się do gniewu (często stwierdzeniom typu: Nic mi nie jest towarzyszy mowa ciała wyraŝająca zupełnie coś innego. Ignorowanie rozmówcy. Ciosy w plecy, rozpuszczanie plotek, sabotowanie danej osoby przy jednoczesnym unikaniu bezpośredniej konfrontacji. Świadome granie na nerwach drugiej osobie, ale bez przekraczania granicy otwartego konfliktu. 9 Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa 1976: ZA: K. Dąbrowski, Społeczno wychowawcza psychiatria dziecięca, Warszawa 1964

4 Bierna agresja to próba manipulacji drugą osobą, dokuczenia jej lub zranienia bez ryzykowania otwartego konfliktu. Bierna agresja jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku, w związku, z czym odsłonięcie działającego u niego mechanizmu zaprzeczania i skłonienie do podjęcia uczciwych, równoprawnych negocjacji moŝe okazać się bardzo trudne. 12 W. Szewczuk w swojej definicji wyróŝnił agresję bezpośrednią i agresję przemieszczoną. Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem doznanej frustracji. Agresja przemieszczona skierowuje się natomiast na osoby, które nie miały nic wspólnego z frustracją doznaną przez danego osobnika. Mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca w domu zachowuje się agresywnie w stosunku do swych słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im w róŝny sposób. Agresja przemieszczona wywołuje bardzo niekorzystny wpływ na współŝycie w grupie, szczególnie takiej, jaką jest klasa szkolna, gdyŝ jej przedmiotem są osoby atakowane bez Ŝadnego, zrozumiałego dla nich powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenia o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz równieŝ chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości, co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych. 13 U dzieci i młodzieŝy agresywne zachowanie się często przyjmuje formę bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarŝenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Agresywność przyjmuję takŝe formę róŝnego rodzaju czynów chuligańskich, niszczenia mienia społecznego, czy uszkodzenia ciała powodującego trwałe kalectwo. Przedmiotem agresji bywają równieŝ osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie moŝe przejawiać się w przeszkadzaniu nauczycielowi w prowadzeniu lekcji, w przedrzeźnianiu rodziców, w próbie uderzenia lub pobicia nieznanego przechodnia na ulicy. Agresja bywa teŝ skierowana na inne istoty Ŝywe oraz na przedmioty martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin lub kwiatów, niszczenia lub uszkadzania przedmiotów stanowiących własność społeczną lub naleŝącą do innych osób. 14 AGRESJA W SZKOLE Jak juŝ wcześniej wspomniałam niepokojące rozmiary przybiera w ostatnich czasach agresja w szkole. Jej ofiarami są młodsi i słabsi uczniowie, maltretowani, nieraz systematycznie, przez starszych i silniejszych kolegów. Agresja taka ma często podwójny cel: po pierwsze instrumentalny, polegający na odebraniu, przy pomocy gróźb lub siły, jakiegoś przedmiotu, zaczynając od śniadania i drobnych pieniędzy, po drugie- jest dla agresorów rodzajem okrutnej zabawy, w której stosowanie przemocy, poniŝanie ofiar, 12 F. Minirth, P. Meier, S. Arterburn, W stronę wartości encyklopedyczny poradnik Ŝycia rodzinnego, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa 1976.

5 obserwowanie jej strachu i bezsilności, dostarcza sprawcom swoistej, w istocie sadystycznej, satysfakcji. Ogromne rozmiary takiej agresji szkolnej spowodowały działania mające na celu jej ograniczenie i stopniową eliminację. Przykładem takich działań moŝe być akcja przeprowadzona we Francji, na zlecenie władz oświatowych, na początku roku szkolnego 1996/97. Polegała ona, z jednej strony, na wzmocnieniu porządku szkolnego przez wprowadzenie do budynków szkolnych stałych dyŝurów policyjnych, z drugiej strony na zorganizowaniu we wszystkich szkołach akcji profilaktyczno prewencyjnych. Polegały one na obowiązkowych dla wszystkich dyskusjach, w których obok uczniów i nauczycieli brali udział ich rodzice. Dyskusje te miały ujawnić powody i charakter działań agresywnych, a takŝe znaleźć sposoby ich eliminacji ze szkoły. 15 Nauka agresji, przede wszystkim wśród dzieci i młodocianych, polega przede wszystkim na obserwacji czynów agresywnych, poznawaniu technik podobnych działań i czerpaniu satysfakcji z takiej wiedzy i umiejętności. WaŜnym elementem takiej nauki jest uczestnictwo w grupach uprawiających agresję, jaj choćby w gangach ulicznych. Stwierdzono takŝe, Ŝe rodzajem bolesnej nauki bywa takŝe rola ofiary dziecko bite przez rodziców zachowuje się następnie agresywnie wobec zwierząt czy słabszych rówieśników. Nauka agresji moŝe takŝe płynąć z lektury, a zwłaszcza oglądania obrazów, dziś przede wszystkim TV. Współcześnie jest to jeden z najtrudniejszych w praktyce problemów walki z agresją. Nauka agresji często polega nie tylko na pokazaniu, kryminalnego wzoru postępowania, czy techniki napadu, lecz takŝe jednoznacznie wskazuje ofiarę. Historia świata i współczesna rzeczywistość dostarczają dowolnej ilości przykładów takiego właśnie mechanizmu postępowania. Ruchy fanatyczne, rasizm, szowinizm, usprawiedliwiają agresję wobec swych przeciwników, ludzi odmiennego wyznania, odmiennych poglądów, odmiennej narodowości czy koloru skóry. Wskazują na nich jako zbiorowo winnych wszelkiego zła, pochwalają agresję wobec nich. 16 Myślę, Ŝe warto tu podkreślić, Ŝe bagatelizowanie małej agresji moŝe kończyć się agresją ostrą. PobłaŜanie pozornie niewinnej przemocy prowadzi do narastania zachowań agresywnych. Panujący we współczesnej szkole system wymagań oraz organizacja pracy rodzą napięcia, frustracje i bezosobowe stosunki międzyludzkie. Krótko mówiąc szkoła nie jest dobrym środowiskiem do modelowania u dzieci zachowań nieagresywnych, prospołecznych i empatycznych Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa K. śygulski, Agresja, W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa K. śygulski,agresja; W: Encyklopedia Psychologiczna, Warszawa T. Pilch, Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagroŝenia ładu społecznego, W: T. Pilch i I. Lepalczyk, Pedagogika Społeczna, Warszawa 1995.

6 SPOSOBY PRZEZWYCIĘśANIA AGRESJI Jedną z przyczyn wywołujących agresję jest brak zainteresowań, nuda i nieumiejętność rozmawiania i słuchania. W takim przypadku powinno się oddziaływania wychowawcze ukierunkować na te właśnie rodzące agresję czynniki poprzez naukę słuchania i mediacji oraz uwraŝliwiania na uczucia innych osób, tworzenie klubów zainteresowań, których celem jest wyraŝanie postaw prospołecznych i uczenie nieagresywnych strategii rozwiązywania problemów. Inną z koncepcji, która moŝe pomóc w przezwycięŝaniu agresji, moŝe być: muzykoterapia. O jej wpływie na agresję pisał Z. Skorny: Agresywnemu zachowaniu się wywołanemu doznanymi frustracjami towarzyszą związane z nimi emocje gniewu, złości, zdenerwowania. Przeciwdziałanie im moŝe dokonywać się za pośrednictwem muzykoterapii sprzyjającej rozładowaniu stanów napięcia emocjonalnego. MoŜe to być muzykoterapia bierna, polegająca na recepcji utworów muzycznych odpowiednio dobranych przez muzykoterapeutę. Dla rozładowania stanu napięcia emocjonalnego stymulującego agresję bywa równieŝ wykorzystywana muzykoterapia czynna. Jest ona przeprowadzana np. przy uŝyciu instrumentów perkusyjnych. 18 Środkiem wychowawczym stosowanym moŝe być kara skuteczna tylko wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której została ona wymierzona, nie moŝna jej jednak uznać za podstawowy środek przeciwdziałający agresji, gdyŝ powoduje ona jedynie przemieszczanie się agresji. Aby skutecznie przezwycięŝać agresję naleŝy dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego: Przeciwdziałając agresji frustracyjnej naleŝy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozwaŝyć moŝliwości ich zaspokojenia, np. zmienić metody wychowawcze rodziców, jeŝeli wskutek otrzymywanych kar fizycznych, dziecko zachowuje się agresywnie. 19 W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się, np. ograniczyć oglądanie filmów ukazujących obrazy agresji, starać się zainteresować dzieci filmami czy słuchowiskami o odpowiedniej dla nich treści, tj. takimi, które ukazują pozytywne modele postępowania, starać się izolować dziecko od 18 Z. Skorny, Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a muzykoterapia, Zeszyt Naukowy Akademii Muzycznej we Wrocławiu nr Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa 1976.

7 zachowujących się agresywnie sąsiadów, kolegów, znajomych czy nawet czasami bliskiej rodziny. 20 Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej moŝe być wykazanie jej nieskuteczności, np. dziecko, próbujące wymusić na rodzicach spełnienie swych Ŝądań za pomocą pogróŝek, powinno przekonać się o bezskuteczności takiego sposobu zachowania, a przy tym zrozumieć, Ŝe cel swój moŝe osiągnąć, gdy rodziców poprosi lub, gdy zasłuŝy na nagrodę; zapobieganiu tej agresji słuŝy takŝe wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości. 21 W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić jednostce odpowiednią opiekę lekarską, gdyŝ samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi wtedy poŝądanych rezultatów; odpowiednie badania psychiatryczne oraz neurologiczne. 22 Na zakończenie chciałabym wspomnieć o zorganizowanej w dniach IX 2000 roku międzynarodowej konferencji nt. Bici biją. Została ona zorganizowana przez Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka we współpracy WSP ZNP Zakład Badań Korczakowskich i Międzynarodowe Stowarzyszenie Teatrów dla Dzieci i MłodzieŜy ASSITEJ. Najbardziej odpowiadające tematowi mojej pracy wydają się być wnioski zaproponowane do realizacji w praktyce edukacyjnej. Oto one: Skierowanie apelu do wychowawców, nauczycieli, rodziców, by podjęli debatę nt. wychowania bez przemocy; Porozumienie pomiędzy organizacjami pozarządowymi na rzecz propagowania wychowania bez bicia (aktywna kampania w mass mediach); KaŜda szkoła placówka oświatowa zorganizuje mini-sesje dotyczące wychowania bez agresji Zobowiązanie wszystkich zebranych do wykorzystania programów z zakresu profilaktyki przemocy; Tworzenie lokalnych systemów w zakresie doradztwa, interwencji; Szkolenie nauczycieli, wychowawców, rodziców w zakresie przeciwdziałania agresji; Podjęcie starań o wprowadzenie problematyki agresji i przemocy w rodzinie, szkole, w środowiskach rówieśniczych do programów studiów pedagogicznych, medycznych i prawniczych. 23 BIBLIOGRAFIA: 20 Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa Z. Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa T. Skudniewska, Bici biją tematem konferencji, W: Problemy Opiekuńczo wychowawcze, 2001r., nr 1

8 1. Minirth F., Meier P., Arterburn S.: W stronę wartości encyklopedyczny poradnik Ŝycia rodzinnego, Warszawa Okoń W.: Słownik pedagogiczny, Warszawa Pilch T., Lepalczyk I.: Pedagogika społeczna, Warszawa Siek S.: Wybrane metody badania osobowości, Warszawa Skudniewska T.: ~Bici biją~ tematem konferencji, Problemy opiekuńczo wychowawcze 2001, nr Skorny Z.: Proces socjalizacji dzieci i młodzieŝy, Warszawa Skorny Z.: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa Skorny Z.: Psychospołeczne mechanizmy agresywnego zachowania się a muzykoterapia, Zeszyt Nauk Akademii Muzycznej 1990, nr Szewczuk W.: Słownik Psychologiczny, Warszawa Encyklopedia Psychologiczna