Tego e-booka otrzymujesz dzięki: Postawy rodzicielskie a agresywne zachowania u dziecka cz.1

Transkrypt

1 Tego e-booka otrzymujesz dzięki: Postawy rodzicielskie a agresywne zachowania u dziecka cz.1 Życie w dobie wielkich przemian społeczno-politycznych sprzyja wzrastającej przestępczości, chuligaństwu i znieczuleniu na ludzką krzywdę. Dzieje się to również w naszym kraju wzbudzając ogólne poczucie zagrożenia i słusznego niepokoju. Zachowania agresywne występujące w różnych formach kontaktów międzyludzkich stanowią istotny problem społeczny szczególnie, gdy dotyczy on dzieci. Przyczyny tego zjawiska należy szukać w rodzinie, gdyż to tu kształtują się i tworzą określone normy, regulujące zachowanie jej członków, rolę i pozycję, wytwarzające wzajemne oczekiwania i wymagania. Dlatego kształtowania osobowości dziecka dokonuje się głównie poprzez wpływ postaw rodzicielskich, które są całokształtem stosunków międzyosobowych, charakterystycznych dla całej rodziny. W prezentowanej publikacji zajęłam się problematyką postaw rodzicielskich i zależnością, jaka wynika między tymi postawami, a agresywnymi zachowaniami dzieci i ich przystosowaniem do szkoły. Inspiracją do podjęcia tego tematu stała się wieloletnia obserwacja dzieci w wieku wczesnoszkolnym, możliwość szerszego spojrzenia na różne ich problemy. Pracując w szkole napotykam na wiele problemów wychowawczych, gdzie głównym z nich jest narastający wśród dzieci problem agresji. W publikacji przedstawiam pojęcie agresji w ujęciu różnych autorów, rodzaje i formy występowania jak i mechanizmy warunkujące powstawanie zachowań agresywnych. AGRESJA - ROZWAŻANIA TEORETYCZNE Zdefiniowanie pojęcia agresji nie jest zadaniem prostym, pomimo, iż wielu badaczy zajmuje się tym zjawiskiem coraz powszechniej. P.G.Zimbardo zdefiniował agresję jako "...zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia"(zimbardo P.G. 1994). Podobną definicję przytoczyli G.Caprara i C. Pastarelli przedstawiając agresję jako "...zachowanie podjęte z zamiarem skrzywdzenia innej osoby"(frączek A. 1993). Autorzy obu tych definicji określają agresję jako zamierzone zachowanie, gdzie agresor dąży do skrzywdzenia lub zniszczenia innej osoby. Zbliżoną definicję do poprzednich, lecz poszerzoną o cel planowanych działań i sposób ich przeprowadzenia sformułowała H. Filipczuk mówiąc, że "...agresja to zamierzone działania mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś - osobie lub przedmiotowi - krzywdy: szkody, straty, bólu"(filipczuk H. 1988). Cel, czyli to do czego się dąży podkreślił E. Aronson, który widzi agresję jako w celowym działaniu wyrządzającym szkodę lub przykrość. Podobną choć bogatszą definicją określającą dokładniej negatywne skutki i zakres działania napastnika przedstawia H N. Ricciuti. Określa on agresję jako: "...pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, realnej lub symbolicznej określonej osobie lub jej

2 reprezentantowi"(skorny Z. 1989). Szeroką definicję omawianego pojęcia zaproponował R. Mandl. Zdaniem tego autora "agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia oraz działaniem skierowanym przeciw ludziom wynikającym z określonych pobudek uczuciowych, służących celom samoobrony lub rozszerzenia swej dominacji"(skorny Z. 1989). Przedstawione wyżej definicje zawierają motywy postępowania zgodne z subiektywną koncepcją określenia agresji, o której Z, Skorny pisze, że : "...przejawia się ona w wystąpieniu u agresora chęci szkodzenia lub niszczenia, zamiaru wyrządzenia komuś krzywdy spowodowania szkody, zadania bólu"(skorny Z. 1989). Nie są to czyny, tylko chęci, zamierzenia, czy też emocje, których doznaje napastnik. Wielu autorów doszło do wniosku, że istotną właściwością agresji nie są subiektywne, przeżycia jednostki lecz jej obiektywne określone konsekwencje społeczne. Wiąże się to z obiektywną koncepcją agresywnego zachowania się, w której Z. Skorny agresję prezentuje jako fakty, które występują w zachowaniu się. Fakty te mogą być obserwowane, rejestrowane i mierzone. W takim znaczeniu według A.H.Bussa "...agresja polega na wystąpieniu zachowań przyjmujących np. formę bicia, poniżenia kogoś, niszczenia lub uszkodzenia przedmiotów"(skorny Z. 1989). Natomiast J. Dollard uważa, że agresja to: "...akt, którego celem jest wyrządzenie szkody innemu organizmowi"(skorny Z. 1968). Obie wyżej wymienione definicje wskazują, że agresję charakteryzuje konkretne działanie mające na celu wyrządzenie szkody, krzywdy. Następnym przykładem definicji agresji w ujęciu obiektywnym, jest definicja T. Tomaszewskiego, który agresywne zachowanie określa jako: "...skierowane przeciw komuś lub czemuś"(tomaszewski T. 1963). Pojmując agresję zgodnie z ideą Tomaszewskiego, Z. Skorny określa także jej cechy szczególne. Według niego agresywne zachowanie się skierowane jest przeciw komuś lub czemuś. Może przyjąć formę ataku, napaści, pobicia, znieważenia, poniżenia czyjeś godności osobistej. Wyrządza ono także określone szkody materialne lub moralne. Zgodna z obiektywnym ujęciem agresywnego zachowania jest też definicja A. Frączka, który pisze: "...agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowania utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi"(frączek A, 1979). Z. Skorny uwzględniając koncepcje subiektywne i obiektywne agresywnego zachowania się formułuje własną definicję interesującego nas pojęcia: "...mianem agresji określamy zachowanie występujące w formie aktu skierowanego przeciw określonym osobom lub przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej"(skorny Z. 1989). Definicja ta jest kwintesencją obu przedstawionych koncepcji agresywnego zachowania. Przedstawione wyżej definicje agresji są tylko wybranymi spośród wielu istniejących w literaturze przedmiotu. Uzmysławiają jak trudno jednoznacznie określić zachowanie agresywne i jak wiele czynników należy wziąć pod uwagę, by to uczynić. Rodzaje i formy agresji. W literaturze przedmiotu wyróżnia się szereg rodzajów agresji. Rodzajowego podziału agresji ze względu na kryterium jakim jest mechanizm jej powstawania dokonał Z. Skorny. Na podstawie wspomnianego kryterium wyróżnia on cztery rodzaje agresji: agresję agresję agresję agresję frustracyjną, naśladowczą, instrumentalną, patologiczną (Skorny Z.).

3 Wskazane przez Z. Skornego rodzaje agresji omówię kolejno w dalszej części tekstu. Agresja frustracyjna - nietrudno zauważyć, że mówiąc o tak zwanej "agresji frustracyjnej" zwracamy się ku wcześniej przedstawionej koncepcji dotyczącej genezy interesującego nas zjawiska, którego źródeł upatrujemy właśnie we frustracji. Warto przypomnieć - jak sądzę - że według J. Dollarda istnieje nierozłączny związek frustracji z agresją. Krytycy powyższej koncepcji twierdzą, że frustracja może być powodem agresji, chociaż zależność ta zachodzi tylko w określonych okolicznościach i wymaga spełnienia kilku dodatkowych warunków, a mianowicie gdy blokada ważnej potrzeby powoduje intensywne pobudzenie do agresji, gdy czynniki powodujące blokadę uniemożliwiają wykonanie czynności zmierzających do zaspokojenia potrzeby, oraz gdy ilość doznawanych uprzednio frustracji wzrasta. Poprawkę do powyższej hipotezy wprowadził N. E. Miller twierdzący, że "frustracja może spowodować pobudzenie do szeregu różnych reakcji, wśród których jednym z rodzajów są niektóre formy agresji". Uważał on, że w sytuacjach frustracyjnych kara lub sama groźba kary wpływa hamująco na impulsy pobudzające do agresji i powoduje wystąpienie reakcji nieagresywnych, a zatem nie każda jest powodem zachowań agresywnych. S. Rosenzweig natomiast twierdził, że reakcjami na frustrację mogą być zarówno reakcje agresywne, jak i nieagresywne. Do agresywnych reakcji frustracyjnych autor zaliczył reakcje ekstrapunitywne i intrapunitywne, a do nieagresywnych zaś - impunitywne. Reakcje ekstrapunitywne przejawiają się - jego zdaniem - w agresji skierowanej na zewnątrz - na określone osoby i przedmioty. Manifestują się one w wybuchach gniewu, wrogości, przypisywaniu innym winy za własne niepowodzenia. Reakcje intrapunitywne przyjmują natomiast formę agresji skierowanej na własną osobę, poczucia winy, niezadowolenia z siebie, potępiania swych czynów. Reakcjom impunitywnym wreszcie, nie towarzyszy żadna forma agresji. Pozwalają one jednak na rozładowanie stanów napięcia emocjonalnego wywołanego doznaną frustracją w sposób nieagresywny. Reasumując, można stwierdzić, że frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb takich jak między innymi potrzeby afiliacji, uznania społecznego, potrzeby samodzielności. Konsekwencją blokady potrzeby afiliacji bywa agresywność dziecka spowodowana oziębłością uczuciową rodziców, brakiem życzliwości i serdeczności, nadmierną surowością czy stosowaniem licznych kar fizycznych. Również wspomniana blokada potrzeby uznania społecznego może stać się przyczyną agresji u dzieci. Powodem tej sytuacji jest zbyt częste upominanie dziecka, wytykanie różnych jego wad i braków, czy stawianie kolegi jako przykład wzoru. Także wymieniona wcześniej blokada potrzeby samodzielności może spełniać funkcję agresywnego motywu zachowania się poprzez liczne zakazy i nakazy pochodzące od dorosłych jak i nadmierne ograniczanie samodzielności dzieci. Drugim rodzajem agresji wyróżnionym na podstawie mechanizmu jej powstawania jest agresja naśladowcza. Rozpatrywanie kwestii związanych z agresją naśladowczą skłania do przypomnienia, że tego typu zachowań agresywnych upatrywać można w nawykach powstających i utrwalanych w trakcie życia jednostki pod wpływem facylitacji społecznej, oznaczającej wzajemny wpływ członków grupy na wzrost zachowań określonego rodzaju. Mówiąc prościej - agresja może być następstwem naśladowania innych. "Agresywne zachowania się dzieci i młodzieży bywają także następstwem oddziaływania określonych modeli zachowania się. Mamy wówczas do czynienia z procesem modelowania (...). Wystąpienie tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się swym otoczeniu. Brak jest wówczas motywacji typowej dla agresji frustracyjnej, przyjmującej formę poczucia krzywdy, uczucia gniewu, chęci szkodzenia lub wyrządzenia komuś przykrości" (Skorny Z. ). Pod wpływem oddziaływania wzorców agresywnego zachowania się agresja może wystąpić u osób, które uprzednio nie były narażone na frustrację. U. Bronfenbrenner doszedł do wniosku, że zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo, może wywołać osoba nie

4 mająca nawet najmniejszych podstaw, by się czuć skrzywdzoną, jednak wcześniej mająca okazję obserwować zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza. Modele wpływają na zachowanie się przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby znaczące. W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący wystąpienie dążenia do upodobnienia się do ubioru, sposobu mówienia lub zachowania się modela. Wpływ wzorów agresywnego zachowania zaznacza się szczególnie u chłopców, ponieważ to oni głównie są odbiorcami komiksów, filmów, reportaży, co ma związek utożsamiania się z negatywnymi bohaterami, sprzyjającymi rozwojowi zachowań agresywnych. Trzeci rodzaj agresji, jaki wyróżnił Z. Skorny stanowi agresja instrumentalna. Jej motywem są określone cele działania, a ona sama odgrywa wówczas rolę instrumentu czy też narzędzia umożliwiającego osiągnięcie danego celu. Przykładem tego zjawiska są rodzice wyznający zasadę "przepychania się przez życie łokciami". Uważają wówczas, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy. W tej sytuacji u dzieci kształtują się postawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych oraz są one traktowane jako narzędzie skutecznego działania. Podobne skutki może mieć przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach i uprawnieniach przysługujących dziecku ze względu na pozycję społeczną rodziców. Wystąpienie agresji instrumentalnej może spowodować nieprawidłowo ukształtowana hierarchia wartości sprawiająca,,że naczelnym celem działania staje się dążenie za wszelką cenę do osiągnięcia osobistego sukcesu bez liczenia się z cudzymi interesami lub potrzebami. Z agresją instrumentalną mamy także do czynienia u dziecka, które grozi rodzicom, że w razie niespełnienia żądań, zniszczy jakiś przedmiot czy wyrządzi komuś krzywdę. Uleganie groźbom dziecka przyczynia się do utrwalenia takiej strategii postępowania. Ostatnim z rodzajów agresji wyróżnionych przez Z. Skornego ze względu na mechanizm jej powstawania jest agresja patologiczna. Jej przyczyn należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym. Zdaniem psychologów powodują one powstanie zaburzeń w zachowaniu się jednostki przyjmujących formę zachowań agresywnych jako swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych. Na skutek uruchomienia odpowiednich mechanizmów fizjologicznych, osoba chora zachowuje się agresywnie mimo braku wpływu frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub celów działania realizowanych za pośrednictwem agresji. Zdaniem K. Dąbrowskiego "...patologiczne podłoże agresji można stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów" (Dąbrowski K, 1964). Uwzględniając możliwość wystąpienia agresji patologicznej u dzieci i młodzieży należy unikać przedwczesnego kwalifikowania niewłaściwie uzasadnionych zachowań agresywnych u nich występujących. Tylko wtedy można je tłumaczyć wpływem procesów patologicznych zachodzących w organizmie, gdy wykazały je badania neurologiczne lub psychiatryczne, zaś szczegółowa analiza psychologiczna wyklucza wpływ frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub świadomych celów działania jako motywów agresji. Przykładem agresji patologicznej może być agresywne zachowanie się dziecka, które bez żadnego powodu napastuje swych kolegów. Zakłada się wtedy, że w samym dziecku tkwią skłonności do agresji uwarunkowane wpływem dziedziczności lub zaburzeniami chorobowymi. Jednak żeby to stwierdzić, niezbędne są badania neurologiczne i psychiatryczne, dlatego agresja patologiczna nie będzie leżała w moich zainteresowaniach. W dalszej części pragnę przejść do omówienia form zachowań agresywnych. Zachowania agresywne można podzielić również ze względu na formę ich występowania. Uwzględniając to kryterium A.H. Buss wyróżnia agresję fizyczną i słowną oraz agresję czynną i bierną. Agresję fizyczną Buss określa jako "... atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub wyrządzając szkody osobie będącej przedmiotem agresji" (Skorny Z, 1968). Agresja słowna według niego to posłużenie

5 się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołujące u niej strach, poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. "Agresję czynną stanowią działania szkodliwe dla osób lub przedmiotów, na które je się kieruje, natomiast agresja bierna jest powstrzymaniem się od określonego działania, co powoduje szkodliwe konsekwencje dla osoby będącej przedmiotem agresji". A. Buss wyróżnia również agresję behawioralna, symboliczną i tematyczną. Pierwsza z form agresja behawioralna skierowana jest przeciw konkretnym osobom lub rzeczom, druga - agresja symboliczna - dotyczy osób lub rzeczy symbolizujących w jakiś sposób właściwy przedmiot, na który byłaby się skierowała agresja behawioralna, trzecia z form natomiast - agresja tematyczna - polega na wystąpieniu określonego rodzaju wypowiedzi słownych przy badaniach prowadzonych za pomocą testów projekcyjnych. Natomiast R. Mandel wyróżnia agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią tworzy szereg prostych zachowań takich jak: bicie, uderzanie, wyrywanie, przeklinanie, straszenie, gryzienie (agresja prosta). Na agresję pośrednią składają się całe zespoły określonych ruchów, gestów, wypowiedzi, obrażania się (agresja złożona). Z. Skorny odwołując się do omówionych stanowisk, wyróżnia tylko i wyłącznie agresję behawioralna, gdzie występują "...zachowania agresywne przybierające formę agresji fizycznej lub słownej oraz agresji bezpośredniej lub pośredniej (Skorny Z. 1968). W agresji bezpośredniej autor wyróżnia tu trzy formy takich zachowań: zachowania agresywne skierowane na ludzi, zachowania agresywne skierowane na inne istoty żywe nie będące ludźmi, a więc zwierzęta i rośliny, zachowania agresywne skierowane na rzeczy martwe. na Natomiast agresja pośrednia to zachowanie agresywne skierowane nie na osoby wprost, będące przedmiotem tego rodzaju zachowań, lecz na osoby lub rzeczy zastępcze. Przykładem są tu plotki i złośliwe żarty. W sytuacji natomiast, gdzie frustracja spowodowana surowym karaniem przez ojca nie wywołuje agresji skierowanej przeciwko niemu może wystąpić agresja przemieszczona na młodsze rodzeństwo, kolegów czy słabsze dzieci, na których rozładowuje się stan napięcia emocjonalnego. Jeszcze inny znany badacz - E. Aronson - wyróżnia trzy formy agresji, do których zalicza agresję fizyczną, agresję w wyobraźni i agresję bezpośrednią. Agresja fizyczna przejawia się w postaci fizycznej, takiej jak gry, bieg, skoki, walenie pięściami w worek. Agresja w wyobraźni, według E. Aronsona, polega na atakowaniu innej osoby np. marzeniu o zbiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów gwałtu i przemocy, gdzie tak naprawdę nikt nie zostaje skrzywdzony. Uprawianie agresji w wyobraźni może dać lepsze samo poczucie, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności. Agresja bezpośrednia wreszcie, polega na zwymyślaniu osoby, która spowodowała frustrację, wyrządzenie jej krzywdy, sprawienie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich rzeczy itp. W rzeczywistości najczęściej, kiedy ludzie dopuszczają się aktów agresji, akty te zwiększają ich skłonność do przyszłej agresji, bowiem zmniejszenie napięcia związanego z poczuciem krzywdy, gniewem, itp. Jest swego rodzaju nagrodą, która wzmacnia zachowania przynoszące ulgę. Mamy tu zatem do czynienia z mechanizmem samowzmacniającym zachowania agresywne. Jak widać z dokonanego przeglądu literatury, ze względu na formę występowania zachowań agresywnych można wyróżnić agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną, agresję prostą i złożoną, bezpośrednią i pośrednią, agresję behawioralną, w wyobraźni i tematyczną. Włączenie określonych rodzajów zachowań do zakresu agresywnego zachowania się zależy od sposobu rozumienia tego pojęcia. Moją uwagę zwróciła też przemoc emocjonalna, występująca w formie wypowiedzi napastliwych, krzyku, wypowiedzi poniżających. Przemoc emocjonalna w relacji rodzice - dziecko przejawia się w nieodpowiednim

6 zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych dziecka przez rodziców. Wiele stale powtarzających się negatywnych sytuacji wewnątrzrodzinnych, którym towarzyszą zaburzenia w zachowaniu dzieci można nazwać przemocą emocjonalną wobec dziecka. Przemoc emocjonalna nie pozostawia wprawdzie fizycznych symptomów, ale powoduje przykre przeżycia i wpływa w sposób negatywny na psychikę dziecka. Mechanizmy powstawania zachowań agresywnych Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, uczenie się przez człowieka społecznych zachowań następuje głównie w wyniku współuczestniczenia jednostki w interpersonalnych sytuacjach społecznych. Teoria ta wskazuje podstawowe mechanizmy, za pośrednictwem których dochodzi do konstruowania się nowych sposobów zachowania, do ich podtrzymywania, ich zmiany, a także ich zaniku. Teoria ta zakłada również, że nabywane przez jednostkę nowe zachowania powstają w wyniku podstawowych mechanizmów naśladownictwa, modelowania oraz identyfikacji. Dzięki tym trzem procesom odpowiednio kształtuje się i modeluje osobowość dziecka. W świetle wspomnianej teorii ogromną rolę w kształtowaniu wszelkich zachowań, w tym także zachowań agresywnych, odgrywa obecność odpowiedniego wzorca - modelu, wywołującego proces naśladownictwa, modelowania i identyfikacji. Zagadnienie to omówię szczegółowo w kolejnych częściach tego Rozdziału. Naśladownictwo Pojęcie naśladowania jest przez różnych autorów różnie definiowane, podobnie jak dwa inne bliskoznaczne z nim terminy: modelowanie i identyfikacja. E. Hilgard problem naśladownictwa ujmuje w dwóch kategoriach zachowań. Po pierwsze - postrzega je jako kopiowanie zachowania innych osób, po drugie - jako wzorowanie się na zachowaniu osób trzecich. Naśladownictwo - jego zdaniem - ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy występuje zgodność zachowania się dziecka z zachowaniem prezentowanym przez innych. W wieku przedszkolnym naśladownictwo przejawia się najczęściej w zabawach tematycznych. Natomiast w wieku wczesnoszkolnym staje się ono coraz bardziej świadomym procesem, na co zwraca uwagę A. Jankowska, która w rozwojowym podejściu do procesu naśladownictwa wyróżnia trzy jego fazy, a mianowicie: naśladowanie nieświadome, naśladowanie świadome naśladowanie twórcze ( wiek dorastania). Naśladownictwo jest zatem jedną z najwcześniejszych i ważniejszych form uczenia się: zdobywania wiadomości, nabywania umiejętności i nawyków, a także w zakresie nowych form zachowań, postaw czy poglądów. W codziennym życiu rodzinnym dzieci naśladują swoich rodziców i w ten sposób uczą się uczestniczenia w różnych sytuacjach, w tym rozwiązywania konfliktów także przy użyciu siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania. Tak rozumiane społeczne uczenie się bywa także postrzegane jako główne źródło agresji wśród dzieci. Zdaniem M. Wolickiego "...dziecko, które przeszło przez proces naśladownictwa, uświadamia sobie, iż nie może w pełni być podobne do rodziców. Przestaje zatem kopiować zachowania matki i ojca, usiłuje natomiast zrozumieć te zachowania, a następnie włączyć je do własnej struktury i konstruować własne zachowania, l wówczas dopiero dziecko zaczyna wkraczać w proces modelowania, który zasadniczo trwa przez cale życie" (Wolicki M. 1983). Reasumując, można stwierdzić, że naśladownictwo jako pierwszy mechanizm warunkujący rozwój dziecka, pojawia się już we wczesnym dzieciństwie, gdzie dziecko uczy

7 się zachowań społecznych głównie w wyniku naśladowania osób z najbliższego otoczenia, którymi są rodzice. Dopiero później, gdy zaczyna rozumieć swoje zachowania to pojawia się proces modelowania. Modelowanie Podstawowym warunkiem nabycia nowego sposobu zachowania jest przede wszystkim skoncentrowanie uwagi na modelu, zapamiętanie zachowań dla niego charakterystycznych oraz wprowadzenie go we własnym działaniu. Modelowanie już u dzieci w wieku przedszkolnym, a zwłaszcza wczesnoszkolnym nic ma charakteru wyłącznie mechanicznego, biernego naśladownictwa, lecz jest świadomym konstruowaniem własnego zachowania opartego na wzorcach zaobserwowanych u innych osób. Zdaniem A. Bandury podstawowy mechanizm modelowania polega w zasadzie na tym, iż informacje, jakie jednostka odbiera od modela, są zamieniane w wyobrażenia, które szczególnie wpływają na kształtowanie się określonych form zachowania. Podobne spojrzenie na modelowanie przyjmuje E. Muszyńska pisząc, że: "...pojmowane jest ono jako proces kształtowania i zmian zachowań obserwatora, a także sposobu jego myślenia, oceniania i reakcji emocjonalnej pod wpływem obserwacji modela"(muszyńska E. 1997). Zdaniem T. Rostowskiej, istotne wydaje się rozróżnienie między nabywaniem form zachowania a ich wykonywaniem z uwagi na zainteresowanie dzieci tym, co może przytrafić się modelowi zarówno w sferze poznawczej, jak i emocjonalnej. Autorka pisze na ten temat: "...dzieci uczą się pewnych reakcji emocjonalnych poprzez empatyzująco - sympatyzujący stosunek do modela. Modelowanie dokonuje się w oparciu o negatywne i pozytywne skutki, czyli konsekwencje obserwowanych czynności czy zachowań modela" (Rostowska T. 1994). Proces modelowania - jak uważają badacze - dokonuje się przede wszystkim w rodzinie, która jest pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym, w którym ogromne znaczenie odgrywa kultura pedagogiczna rodziców. Zdaniem M. Wolickiego modelowanie wzoru rodziców jest zwykle poprzedzone identyfikacją z rodzicami tej samej płci. Istotnym efektem procesu modelowania jest nabycie wzorów postępowania, czyli modeli w zakresie podstawowych zachowań i ról społecznych. Omawiany proces modelowania nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do agresji dzieci. Uczą się one agresji, podobnie jak innych zachowań, na podstawie własnych doświadczeń, poprzez obserwacje zachowań innych oraz spostrzeganie skutków, do jakich one prowadzą. Dowodzą tego badania wielu psychologów. Badania A. Bandury wskazują, iż obserwacja agresywnych modeli prowadzi do nowych form agresywnych zachowań u dzieci. Wskazują one również, iż podatność na agresywne modelowanie uwarunkowane jest obserwowaniem skutków tych zachowań. Jeśli zachowanie to nie zostaje ukarane bądź jest nagradzane, wówczas następuje wzrost agresji. W odniesieniu do podstawowych mechanizmów naśladownictwa, modelowania i identyfikacji badania Bandury wskazują, iż zachowania agresywne są nabywane, wywoływane, podtrzymywane lub wygaszane w zależności od nowych przekonań o karach i nagrodach, z jakimi zachowania te się spotykają. E. Hurlock natomiast pisze, że w rodzinach skłóconych częste awantury, ostre zwroty dziecko przyjmuje jako swoje, stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, rodzicami, przenosi je na teren szkoły, arogancko zachowuje się wobec nauczycieli, jest agresywne w kontaktach rówieśniczych, uczy się likwidować problemy bójką (Hurlock E. 1985). Przywoływana wcześniej T. Rostowska stwierdza wyraźną zgodność między zachowaniami agresywnymi rodziców oraz zachowaniami ich dzieci. Tak więc, większość nowych zachowań dzieci nabywają przez modelowanie, czyli obserwacje cudzych działań, doświadczeń i ich skutków.

8 Identyfikacja Obok procesu obserwacji, naśladownictwa i modelowania, najbardziej znaczącym mechanizmem warunkującym rozwój dziecka jest proces identyfikacji. Mechanizm ten różnie jest określany przez poszczególnych autorów. M. Wolicki traktuje naśladownictwo jako część identyfikacji, uzasadniając, że jednostka naśladuje osobę, z którą się identyfikuje, i jest to zwykle proces nieświadomy. J. Sołowiej podkreśla zaś zakres upodobania mogący obejmować całokształt zachowań danej osoby, łącznie z jej poglądami, zasadami postępowania, bądź mogący ograniczać się jedynie do pewnych właściwości lub doznań. Identyfikacja z rodzicami jest mechanizmem ułatwiającym przejmowanie wzorów zachowań, wzorów reagowania, norm moralnych, wartości rodzinnych. Zdaniem Rostowskiej jednak istotną rolę w procesie identyfikacji, głównie pod względem zachowania się, mogą odgrywać także indywidualne predyspozycje temperamentu i usposobienia dziecka. Zwraca ona uwagę, że w sytuacjach rodzinnych agresywne zachowanie rodziców u dzieci o żywym temperamencie może również wywoływać u nich zachowania agresywne. Również postawa uczuciowa w interakcjach rodzice dziecko, ojciec matka w szczególny sposób udziela się dziecku. Jeśli zatem ojciec czy matka w zachowaniu przejawiają agresję, nerwowość, nieopanowanie, to podobne stany uczuciowe mogą powstać u dziecka. Zdaniem Rostowskiej sposób społecznego dojrzewania dziecka wiąże się z transmisją międzypokoleniową w rodzime, która dotyczy całokształtu zachowań kilku pokoleń. Prawidłowo przebiegająca identyfikacja syna z ojcem, córki z matką ma dla dziecka istotne skutki, szczególnie widoczne podczas uczenia się ról społecznych związanych z płcią. Tak więc podstawowym rezultatem prawidłowej identyfikacji jest nabycie cech właściwych dla danej płci. Brak natomiast interakcji między dzieckiem a ojcem utrudnia i uniemożliwia nabycie wzorów roli ojcowskiej i związanych z nią zachowań i postaw. Reasumując dotąd zebrane wiadomości, można zauważyć, że zachowania agresywne są szkodliwe dla ich przedmiotu, wyrządzają mu obiektywnie stwierdzone szkody materialne i moralne. U dzieci agresywne zachowanie się przyjmuje postać bójek, kłótni, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych uwag czy złośliwości. Przedmiotem agresji bywają także osoby dorosłe - rodzice, nauczyciele, sąsiedzi. Agresywne zachowanie może przejawiać się w przeszkadzaniu, w przedrzeźnianiu rodziców, w uderzeniach czy biciu. Agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz przedmioty martwe, przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, niszczenia lub uszkodzenia przedmiotów. Dzieci agresywne sprawiają poważne trudności wychowawcze, a co za tym idzie, słabe przystosowanie do szkoły. Nośnikiem tych wszystkich elementów zachowań agresywnych są postawy rodzicielskie, którym poświęcę dalszą część publikacji.