Działania profilaktyczne mające na celu przeciwdziałanie agresji w grupie szkolnej.

Transkrypt

1 Działania profilaktyczne mające na celu przeciwdziałanie agresji w grupie szkolnej. Uczucia wyŝsze nie rozwijają się samoistnie, lecz wymagają kształtowania. W wyniku procesu socjalizacji dziecka zwiększa się liczba reakcji uczuciowych akceptowanych społecznie, przy jednoczesnym zmniejszeniu reakcji społecznie nie akceptowanych. Prawidłowo realizowany proces wychowawczy poprzez kształtowanie uczuć wyŝszych wpływa na przystosowanie społeczne dziecka. Wszelkie zakłócenia tego procesu jak: błędy wychowawcze rodziców i nauczycieli, niewłaściwe postawy odbijają się niekorzystnie na rozwoju emocjonalnym dziecka przejawiając się zaburzeniami lub opóźnieniem procesu socjalizacji. Spośród róŝnorodnych potrzeb psychicznych na plan pierwszy w wieku przedszkolnym i wieku szkolnym wysuwają się: potrzeba bezpieczeństwa, akceptacji, uznania i poczucia własnej wartości. Istnieje nieuchronny przymus ich zaspokajania, gdy proces ten napotyka na przeszkody i trudności, stają się one źródłem silnych reakcji emocjonalnych o charakterze afektów: jak lęk i gniew. Gniew przejawia się najczęściej w formie reakcji agresywnych skierowanych na przedmiot lub osobę będącą przyczyną gniewu. Lęk przed niepowodzeniem powoduje napięcie emocjonalne, dezorganizuje procesy poznawcze. Utrwalone postawy lękowe prowadzą do nerwicy. Badania wykazują, Ŝe reakcje emocjonalne o znaku ujemnym pod wpływem kary mogą utrwalać się. Ukaranie reakcji lękowej wzmaga postawę lękową, choć moŝe zahamować niektóre jej zewnętrzne objawy. Ukaranie reakcji gniewu równieŝ moŝe doprowadzić do spotęgowania postawy agresywnej. Zachowania dzieci określane jako agresywne są róŝnorodne. za takie uwaŝamy nie tylko bójki, dokuczanie innym ale równieŝ oskarŝenia kolegi przed wychowawczynią, wyśmiewanie, arogancje w kontaktach z rówieśnikami, przedrzeźnianie, męczenie zwierząt itp. Wszystkie opisane wyŝej zachowania agresywne wyrządzają komuś krzywdę, powodując cierpienie i ból. Najczęściej zauwaŝamy i najostrzej oceniamy zachowania mające cechy agresji fizycznej:,, To bardzo agresywne dziecko - mówimy gdy obserwujemy bójkę prowadzoną przez,,prowodyra, okładanie pięściami słabszego przez starszego i silniejszego. Jesteśmy bardziej tolerancyjni dla dzieci, które,,tylko naskarŝyły na kolegę czy nawet świadomie zniszczyły jego pracę. Ten rodzaj agresji moŝe takŝe wyrządzić drugiemu krzywdę, stać się powodem bólu. Agresywne zachowywanie się moŝe przejawiać się w 3 głównych formach: 1. W formie izolowania się, nie patrzenia na siebie nawzajem, wzajemnego unikania się, nie odzywania się do siebie, trwałego zerwania wszelkich stosunków. 2. W formie demonstrowania aktywnego okazywania swego niezadowolenia przez gesty, miny, wyrzuty i wymówki, mniej lub bardziej przejrzyste aluzje. 3. W formie ataku, agresji polegającej na czynnościach zmierzających do zaszkodzenia danej osobie, osłabienia jej, sprawienia jej bólu. Przyczyną agresji moŝe być frustracja (u dzieci np.: brak uznania społecznego, brak samodzielności). Agresywne zachowania mogą być wynikiem mimowolnego naśladowania agresywnych zachowań innych osób, z którymi dana osoba się styka. Agresja moŝe być narzędziem, sposobem umoŝliwiającym osiągnięcie celu. 1

2 Rodzice są dla dzieci najwaŝniejszymi informatorami o świecie, od nich zaleŝy zasób wiedzy i doświadczeń. Małe dziecko uczy się przez naśladownictwo chce dorównać dorosłym, którzy stanowią dla niego wzór postępowania. Jeden ze szwajcarskich filozofów i pedagogów powiedział, iŝ są trzy metody wychowania: po pierwsze przez przykład, po drugie przez przykład i po trzecie przez przykład. Brak bliskości uczuciowej z rodzicami, którzy mają obowiązek dostarczenia tych najwaŝniejszych informacji i wzorów z zakresu norm postępowania mści się boleśnie na samych dzieciach. Rodzice stosują wobec swoich dzieci skomplikowany system kar i nagród, mających ukształtować u dziecka określone formy pozytywnych zachowań, a zahamować inne uznane przez nich za niepoŝądane. W przypadku gdy rodzina nie spełnia właściwie wszystkich swoich funkcji dochodzi do zaburzeń, które manifestują się agresją. Do czynników mających na to wpływ zaliczamy: Zachowania agresywne rodziców Stosowanie surowych kar wobec dzieci Pozwalanie na agresję Zachęcanie do agresji Niezaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, a zwłaszcza kontaktów uczuciowych Niezaspokojenie potrzeby uznania społecznego i samodzielności Stosowanie kar fizycznych, które nie dość, ze wywołują u dziecka frustrację to są zachowaniami agresywnymi Niewłaściwa atmosfera w domu tj. chłód emocjonalny lub nadmierna opieka i czułość. Występowanie stałych napięć i konfliktów Niestała struktura rodziny Niewłaściwe metody wychowawcze domu i szkoły (nadmierne wymagania, kary). Całkowity brak opieki domowej, nędza Wpływ czynników dziedzicznych awantury domowe Wnioski jakie płyną z analizy przyczyn agresji są następujące: 1. Obowiązkiem osób wychowujących jest wskazanie dzieciom odpowiednich form zachowania, które pomogą im osiągnąć poŝądane efekty 2. NaleŜy ukazywać negatywne konsekwencje agresywnych zachowań, wskazując nieskuteczność agresji, jako środka osiągania róŝnych celów, a jednocześnie nagradzać postępowanie pozytywne, wzmacniając przez to motywy poprawnego zachowania. 3. Właściwie stosować system kar i nagród (raczej konsekwencje, nie kary). 4. W przypadku stwierdzenia zaburzeń w kontaktach rodzinnych naleŝy wyjaśnić rodzicom, jakie skutki wychowawcze wywołują konflikty rodzinne. 5. WaŜne jest aby nauczyciele okazywali Ŝyczliwość wszystkim swoim wychowankom, gdyŝ moŝe ona w pewnym stopniu wyrównać braki uczuciowe, jakie występują w związku z postawą rodziców. 6. NaleŜy zwrócić uwagę na działalność zmierzającą do rozpoznawania agresywności u dzieci, jej przyczyny i zastosować odpowiednie środki przeciwdziałające. Przyczyną agresywnych zachowań u dzieci moŝe być to, Ŝe umiejętności, jakie powinny nabyć, Ŝeby nauczyć się panować nad swoimi agresywnymi impulsami, oraz nawiązywać i utrzymywać zadawalające kontakty z innymi ludźmi, nie są prawie w ogóle ćwiczone. Świadome, ukierunkowanie, przezwycięŝanie pedagogicznymi środkami agresji i wybuchów złości jest niezwykle potrzebne. Nie moŝe to być jednak tzw. odzwyczajanie 2

3 dzieci od ich wyraŝania, gdyŝ agresja jest stanem wysokiego napięcia, którego nie wolno połykać. Dzieci powinny umieć doświadczać tego, Ŝe równieŝ złość, wściekłość i agresja naleŝą do natury człowieka i dlatego teŝ oni mogą równieŝ je odczuwać i wyraŝać, bez jednoznacznego poczucia winy czy strachu, bowiem dopiero wtedy da się je kontrolować i konstruktywnie przezwycięŝać. Współczesne badania wykazują, Ŝe decydującym momentem w rozwoju osobowości człowieka jest wychowanie w młodszych latach Ŝycia, tj. w okresie od 3 do 10 lat. Zakładając, Ŝe większość tego okresu dziecko spędza w przedszkolu, naleŝy stwierdzić, Ŝe właśnie placówka przedszkolna, a w tym samym autorytet nauczyciela ma istotny wpływ na kształtujące się cechy jednostki. Bardzo waŝne w związku z tym jest, aby dziecko juŝ wcześniej dowiadywało się, Ŝe jest przez nauczyciela traktowane na równi z innymi. Wyrobienie w dziecku poszanowania dla innych, respektowania interesów innych, jest bardzo istotnym momentem w osłabianiu i hamowaniu reakcji agresywnych. Dziecko łatwiej wyzbędzie się tendencji agresywnych, jeśli ma poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, Ŝe jest lubiane i cenione w rodzinie i najbliŝszym środowisku. Agresywność jest bowiem zjawiskiem, które występuje tylko w układzie społecznym. Trzeba więc, dbać o to, Ŝeby przywykło do przyjmowania współodpowiedzialności równieŝ za innych członków zespołu. Im bardziej dziecko poczuje się pełnowartościowe, im lepiej rozwinie się jego uspołecznienie, tym łatwiej zatraci się jego agresywność. Nauczyciel ze względu na rolę, jaką spełnia wobec wychowanków, jest dla dziecka osobą waŝną, a wychowanie tylko wtedy przynosi rezultaty, gdy dziecko pragnie identyfikować się ze swoim nauczycielem. Pedagog, który zna swoich wychowanków wie, Ŝe wobec dziecka agresywnego postawa niecierpliwa, napięta lub pogardliwa jedynie powiększy róŝnice pomiędzy wytworem pracy dziecka a jego rzeczywistymi moŝliwościami. Nauczyciel i rodzice pełnią w stosunku do dziecka podobną rolę, dlatego często wychowanek stosuje w kontakcie z nauczycielem te zachowania, które stworzył przeciwko swym opiekunom w domu. Z tego powodu zamiast upomnień czy innych kar musimy się starać stworzyć wolną od napięcia atmosferę Ŝyczliwości i pogody, która nie będzie powodowała nowych konfliktów skłaniających do agresji. Do przezwycięŝania agresji mogą słuŝyć niektóre zabawy i ćwiczenia w czasie których dzieci mogą odreagować złość i napięcie emocjonalne, a agresji moŝna nadać określoną formę. CO TO JEST AGRESJA I PRZEMOC? W psychologii agresja oznacza działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Agresja moŝe występować w postaci fizycznej lub słownej, moŝe przejawiać się w formie bezpośredniej skierowanej na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości i w formie przemieszczonej skierowanej na obiekt zastępczy. Przemoc to zachowania agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, / / w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. 3

4 Jest to bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia go, wbrew jego woli, do zmiany zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakiejś sprawie. Działanie takie stwarza sytuacje zagraŝające bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu. Przemoc powstaje zwykle na podłoŝu emocjonalnym, ale czasem jest działaniem ściśle i dokładnie zaplanowanym zarówno pod kątem doboru ofiar, zastosowanych form przemocy, a takŝe celów, które napastnik zamierza osiągnąć. Według J. Mellibrudy przemoc jest zawsze intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste jednostki, zawsze powoduje szkody. Przemoc ma tendencje do powtarzania się, jest często rozpaczliwym zagłuszeniem poczucia niemocy. Za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara. Termin agresja wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie agressio oznacza napad, a agressor rozbójnika. Autorzy zajmujący się problemem agresji w podobny sposób definiują to pojęcie. Zachowaniem agresywnym nazywa się: zachowanie przybierające formę ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub rzeczom. Jednak nie wszyscy uwaŝają, iŝ zjawisko to ma charakter wrogi. Przykład takiego odmiennego rozumienia stanowi definicja z Międzynarodowego Słownika Webstera, opisująca agresję jako:...poruszanie się naprzód. Cel ruchu nie ma znaczenia. MoŜe to być zamierzenie przyjazne lub wrogie. Powszechnie jednak wciąŝ pojęcie to oznacza: działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew. Zjawisko to moŝe występować w postaci fizycznej lub słownej, moŝe przejawiać się w formie bezpośredniej skierowanej na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, i w formie przemieszczonej skierowanej na obiekt zastępczy. Wielu autorów, np. A. Bandura i R.H. Walters, uwaŝa agresję za psychologiczną przyczynę wielu przestępstw: mimo Ŝe ten pogląd nie jest powszechny, badania nad przyczynami i formami agresji uwaŝane są za najlepsze źródło poznania psychologicznych uwarunkowań zachowania przestępczego. Przemoc jest to zachowanie wykorzystujące nierównowagę sił, agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, w którego wyniku inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia go, wbrew jego woli, do zmiany zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakiejś sprawie. Działanie takie stwarza sytuacje zagraŝające bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu. Przemoc powstaje w wyniku silnych emocji, ale czasem jest działaniem ściśle i dokładnie zaplanowanym zarówno pod kątem doboru ofiar, zastosowanych form przemocy, jak teŝ i celów, które napastnik zamierza osiągnąć. Przemoc jest zawsze intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste jednostki, zawsze powoduje szkody. Jej cechą charakterystyczną jest tendencja do powtarzania się. Często przejawy przemocy są rozpaczliwym zagłuszeniem poczucia niemocy jednostki. Za przemoc zawsze odpowiedzialny jest sprawca bez względu na to, co zrobiła ofiara. Niektóre groźby werbalne są juŝ w istocie aktami przemocy, stanowiąc przejaw agresji psychicznej. RODZAJE AGRESJI I PRZEMOCY: Agresja moŝe przejawiać się na róŝne sposoby. Zawsze jednak pojawia się ładunek wrogości i atak ukierunkowany. Pojęcie to zazwyczaj kojarzymy z agresją fizyczną, czyli naruszeniem nietykalności cielesnej. Istotnego znaczenia nabiera jednak zjawisko agresji psychicznej. 4

5 O ile pierwsza moŝe skutkować uszkodzeniem ciała, o tyle druga funkcjonuje w sposób ukryty, jest milcząco akceptowana, a zarazem ma dalej idące, długofalowe skutki społeczne. AGRESJA CZYNNA I BIERNA: Agresja czynna to działania szkodliwe dla osób lub przedmiotów, na które je się kieruje. Z reguły bywa głośna i widoczna. Jej zewnętrzne oznaki to: krzyki, oskarŝenia, złośliwości, szyderstwa, groźby i fizyczny atak. Najczęściej jest próbą ochrony samego siebie (poczucie własnej wartości, własnych potrzeb, przekonań czy stanu posiadania), a jej przyczyną jest głęboki brak poczucia bezpieczeństwa czy reakcja na frustrację. Często bywa takŝe sposobem wyraŝania negatywnych emocji lub osiągnięcia czegoś (np. pewnych dóbr materialnych). Agresja bierna to próby manipulacji drugą osobą, dokuczanie jej lub ranienie bez ryzykowania otwartego konfliktu. Agresja bierna jest bardziej destrukcyjna od czynnej. Bierny agresor nie daje się złapać na gorącym uczynku. Dzieci, które uciekają się do agresji biernej, zazwyczaj zaprzeczają, Ŝe czują gniew wobec drugiej osoby czy wobec samego siebie. Zamiast otwartej wojny wybierają partyzanckie podjazdy, sabotaŝ i ochłodzenie stosunków. Bierna agresja to: nieodzywanie się, naburmuszona mina, obraŝanie się. AGRESJA BEZPOŚREDNIA I PRZENIESIONA: Agresja bezpośrednia jest skierowana na osoby będące powodem frustracji. Agresja przeniesiona zwraca się ku osobom, które nie miały nic wspólnego z frustracją agresora. Mamy z nią do czynienia u dziecka, które surowo karane przez ojca w domu, zachowuje się agresywnie wobec słabszych kolegów w szkole, bijąc ich i dokuczając im w róŝny sposób. Agresja przeniesiona jest tyleŝ powszechna, co niekorzystna w warunkach współŝycia grupowego, np. w klasie szkolnej, gdyŝ atak następuje bez Ŝadnego zrozumiałego dla innych powodu. Wzbudza to poczucie krzywdy, przeświadczenie o niesprawiedliwym traktowaniu, a nieraz równieŝ chęć zemsty i odwetu za doznane przykrości, co przyczynia się do powstawania i narastania konfliktów grupowych. AGRESJA FIZYCZNA, WERBALNA I EMOCJONALNA. Agresja fizyczna - moŝe przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Do bezpośrednich zachowań naleŝą te, które przybierają formę trwających stosunkowo krótko ruchów poszczególnych części ciała: rąk (uderzenie, trącenie, szarpanie), nóg (nastąpnięcie, podstawienie nogi, kopnięcie), mięśni twarzy (wykrzywianie się, przedrzeźnianie). Atak moŝe odbywać się przy uŝyciu prostych narzędzi, takich jak: szpilka, linijka, kamień. Agresja często wyraŝa się w formie złoŝonych zachowań napastliwych i przybiera postać bójek, pobić, przestraszania kogoś, niesprawiedliwego traktowania. Pośrednie zachowania napastliwe występują zazwyczaj jako: dokuczanie, przeszkadzanie, zanieczyszczanie, chowanie lub zamiana przedmiotów. Agresor często działa anonimowo. Do zachowań destruktywnych naleŝą: rzucanie, uderzanie, kopanie, wybuchy złości. Pośrednie zachowania destruktywne polegają na niszczeniu lub uszkadzaniu rzeczy stanowiących własność osoby będącej przedmiotem agresji (np. psucie, darcie, brudzenie, wybijanie szyb). Agresja werbalna to jeden ze sposobów wyraŝania uczuć negatywnych w formie i treści wypowiedzi: kłótnie, krzyki, wyśmiewanie, przezywanie, ośmieszanie, dokuczliwość słowna. MoŜe przybierać formę bezpośrednich lub pośrednich wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniŝających. 5

6 - Bezpośrednia agresja słowna wyraŝa się poprzez: wypowiedzi napastliwe - tj. groŝenie, straszenie, odpędzanie; wypowiedzi szkodzące tj. odbieranie uprawnień przysługujących danej osobie, podawanie nieprawdziwych informacji; wypowiedzi poniŝające - takie jak: przezywanie, wyśmiewanie, wysuwanie nieuzasadnionych wątpliwości. - Pośrednia agresja słowna to skierowane do osób trzecich wypowiedzi agresywnych mających wyrządzić przykrość lub szkodę danej osobie. Przejawia się w wypowiedziach napastliwych, szkodzących i poniŝających. Agresja emocjonalna jest jednym ze skutków przeŝywania przez dziecko lęku lub złości, spowodowana jest najczęściej brakiem zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa. Agresja emocjonalna bezpośrednia moŝe wywoływać: płacz, krzyk, ucieczkę, bicie, plucie, kopanie. AUTOAGRESJA Brak wiary we własne siły, zaburzenia w postrzeganiu własnej osoby, nieumiejętność sprostania wymaganiom, brak nadziei prowadzą do zachowań agresywnych skierowanych przeciw własnej osobie. MoŜe to być skłonność do zachowań ryzykownych, nieświadome działanie na własną szkodę, lęk przed działaniem. Częstą formą działań autodestrukcyjnych są zachowania związane z uzaleŝnieniem. Wiele osób uzaleŝnionych ma pełną świadomość wyrządzanego sobie zła, np. dla palacza o skłonnościach autodestrukcyjnych ostrzeŝenie o konsekwencjach zdrowotnych nie ma większego znaczenia. Autoagresja moŝe przyjmować róŝne postacie np.: drastyczne odchudzanie, samookaleczenia, próby samobójcze. PRZYCZYNY AGRESJI/PRZEMOCY Przyczyny tkwiące w rodzinie: brak ciepła, zaangaŝowania, zainteresowania sprawami swego dziecka pobłaŝliwość i przyzwolenie dla dziecka na stosowanie agresji wobec innych brak jasnego przekazu, co jest dobre, a co złe brak jasno wyznaczonych granic jak dziecku wolno się zachowywać, a jak nie stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach między dorosłymi i w stosunku do samego dziecka wychowanie w duchu dziecko nie ma głosu rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami siłowymi kryzysy domowe (kłótnie, rozwód rodziców) podwójne wzorce zachowań (co innego się mówi, co innego robi) gorący temperament samego dziecka Przyczyny istniejące w szkole Czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły, typu: hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość czas spędzony głównie w sposób ukierunkowany stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek zbyt wiele sytuacji bez moŝliwości wyboru, wycofania się z pracy grupy anonimowość uczniów i nauczycieli Czynniki związane z relacjami nauczyciele uczniowie, typu: chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów niewłaściwe sposoby komunikowania się nauczycieli z uczniami (poniŝanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela itp.) agresja i przemoc dorosłych na terenie szkoły rozwiązywanie konfliktów dorośli dzieci metodami siłowymi 6

7 relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci Czynniki związane z procesem nauczania, typu: zbyt duŝo wymagań bez uwzględnienia potencjału i moŝliwości dzieci brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci, skupianie na negatywach niesprawiedliwość w traktowaniu i ocenianiu uczniów mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji nuda i schematyczność podczas lekcji Poza tym: brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowanie i akty przemocy w szkole brak jasnych reguł Ŝycia szkolnego brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm brak poczucia współodpowiedzialności u uczniów za Ŝycie szkoły Wpływ grupy rówieśniczej Dzieci mogą przyłączyć się do prześladowania kolegów, poniewaŝ: naśladują osobę z grupy, ocenianą przez nich pozytywnie (odwaŝna, silna), która zachowuje się agresywnie; oni samo często są niepewni swej pozycji w grupie widzą, Ŝe uŝywający przemocy uczeń odnosi korzyści, nie traci swej popularności naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami za strony dorosłych w grupie rozmywa się odpowiedzialność (jeŝeli jest się jednym z wielu odpowiedzialność słabnie i zmniejsza się poczucie winy) długotrwałe dokuczanie ofierze powoduje, Ŝe uczniowie zmieniają do niej swój stosunek; prześladowanie ofiary czyni ją w oczach dzieci mniej wartościową, zasługującą na taki los; poczucie winy zatem maleje, wyrzuty sumienia słabną Wpływ mediów Oglądanie aktów przemocy wpływa na uczenie się przez dzieci agresywnych zachowań. Dzieci wyraźniej uczą się zachowań agresywnych, gdy pokazywana forma przemocy: przynosi sprawcy satysfakcję, nagrodę lub nie jest ukarana jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z którą dziecko moŝe się łatwo utoŝsamić jest dokonywana jednocześnie przez wiele osób jest usprawiedliwiona wyŝszymi racjami społecznymi jest przedstawiona jako aprobowana społecznie jest pokazana realistycznie i atrakcyjnie (moŝna ją naśladować) Media obniŝają poziom empatii, współczucia u dzieci dla ofiar oraz podwyŝszają próg tolerancji wobec przemocy, szczególnie gdy: nie pokazują cierpienia, krzywdy ofiary przemocy nie ukazują negatywnych skutków przemocy, a napięcie u napastnika po zastosowaniu przemocy znika, napastnik rozluźnia się Zebrano w całość na podstawie opracowań: mgr Małgorzaty Gwardy, mgr Alicji Kaźmierczyk i Moniki Łukasik. mgr śaneta Radzion 7