PSM I st. LUBACZÓW Kamil Bundyra

Transkrypt

1 Podręcznik do kształcenia słuchu z audycjami muzycznymi dla uczniów klas I-IV/4 oraz IV-VI/6 szkół muzycznych I stopnia K. J. F. Bundyra CIESZANÓW 2015

2

3 Spis treści 1) PODSTAWOWE ELEMENTY NOTACJI MUZYCZNEJ 12 Notacja nut na pięciolinii 12 Klucze muzyczne 12 Nuty 12 Nazwy oktaw 13 Przenośniki oktawowe 14 Znaki chromatyczne 14 Takt, kreska taktowa, znak zakończenia, znaki repetycji, volty 17 Wartości rytmiczne nut i pauz 17 Uzupełnienie ćwierćnutowe i ósemkowe 18 Najczęściej spotykane skróty notacji muzycznej 19 Dynamika siła dźwięku 19 Agogika tempo 20 Artykulacja jak grać? 20 2) INTERWAŁY ODLEGŁOŚCI POMIĘDZY DŹWIĘKAMI 21 Klasyfikacja interwałów 21 Budowanie i określanie interwałów 22 Przewroty interwałów 23 Trytony w gamie durowej i molowej harmonicznej 24 3) GAMA DUROWA 25 Budowa gamy durowej 25 Triada gamy durowej 25 Trójdźwięki na stopniach pobocznych gamy durowej 26 4) GAMA MOLOWA 26 Odmiany gamy molowej 26 Triada gamy molowej 27 Trójdźwięki na stopniach pobocznych gamy molowej harmonicznej 27 Pokrewieństwa gam 28 5) INNE SKALE MUZYCZNE 30 Pentatonika 30 Skala góralska 30 3

4 Skala cygańska 30 Skala całotonowa 31 Skala chromatyczna 31 6) TRÓJDŹWIEKI 32 Rodzaje trójdźwięków 32 Budowanie trójdźwięków w postaci zasadniczej 32 Przewroty trójdźwięków 33 Budowanie i określanie trójdźwięków w przewrotach 34 7) DOMINANTA SEPTYMOWA 36 Budowa dominanty septymowej 36 Przewroty dominanty septymowej 36 8) ENHARMONIA 37 9) METRUM I RODZAJE TAKTÓW 38 10) GRUPY RYTMICZNE 40 W taktach ćwierćnutowych 40 W taktach ósemkowych 40 11) ĆWICZENIA 41 12) MELODIE LUDOWE (spis str. 7-8) 60 13) ŚPIEWNIK (spis str. 8-11) 84 14) POLSKIE TAŃCE NARODOWE ) RODZAJE GŁOSÓW, ZESPOŁÓW WOKALNYCH I CHÓRÓW ) INSTRUMENTALNE ZESPOŁY KAMERALNE I RODZAJE ORKIESTR ) INSTRUMENTY MUZYCZNE 153 Skrzypce 154 Altówka 155 Wiolonczela 155 Kontrabas 156 Gitara klasyczna 156 Inne gitary 157 Mandolina 158 Banjo 158 Harfa 158 4

5 Klawesyn 159 Fortepian 159 Pianino 161 Cymbały 162 Flet poprzeczny 162 Obój 163 Rożek angielski 164 Klarnet 164 Fagot 165 Trąbka 166 Puzon 167 Waltornia (róg) 167 Tuba 168 Saksofon 168 Kotły 169 Bęben wielki 169 Inne membranofony 170 Wibrafon 170 Ksylofon 171 Marimba 171 Akordeon 172 Inne idiofony ) ELEMENTY DZIEŁA MUZYCZNEGO 174 Melika, rytm, melodia 174 Kolorystyka 175 Faktura ) WIELCY KOMPOZYTORZY I ICH DZIEŁA 177 Bach Jan Sebastian 179 Beethoven Ludwig van 181 Borodin Aleksander 184 Chopin Fryderyk Franciszek 185 Czajkowski Piotr 188 5

6 Dvořák Antonin 191 Grieg Edward 193 Haydn Józef 195 Händel Jerzy Fryderyk 197 Liszt Franciszek 200 Lutosławski Witold 201 Mendelssohn-Bartholdy Feliks 202 Moniuszko Stanisław 204 Mozart Wolfgang Amadeusz 206 Musorgski Modest 209 Paganini Niccolo 210 Penderecki Krzysztof 211 Rimski-Korsakow Mikołaj 212 Schubert Franciszek 213 Schumann Robert 216 Smetana Bedřich 219 Szymanowski Karol 221 Weber Carl Maria von 222 Wieniawski Henryk 224 Vivaldi Antonio 226 6

7 MELODIE LUDOWE nr Tytuł strona 1 A dajże mi Boże 60 2 Ach, na polu 60 3 Adeste Fideles 61 4 Albośmy to jacy tacy 62 5 A usiądźze młoda panno na dziezy 63 6 Chmiel 63 7 Chodziła po polu 63 8 Ej, idzie se Janicek 64 9 Gąsior Górol, ci jo górolicek Grajo gracyki Hajduk Hej, górol, ci jo górol Hej, bystro woda Hej, te nase góry Idzie dysc Ja ci powiadała Jedzie chmura bandzie deszcz Jedziemy, jedziemy Jest drożyna, jest Kole granic nie ma nic Którędy Jasiu Laboga chłopaki Laura i Filon Marsz zbójnicki (Hej, idem w las) Matulu moja Niedaleko jeziora O ty moje pociesznie Odejdź Jasiu od okienka Oj, Janie, Janie 73 7

8 31 Oka Pasły się owieczki pod borem Pobłogosław matko Po cóżeście przyjechali Pojedziemy na łów Siadaj Maryś na wóz Siedzi sobie zając Siwa hahulinko gdzieś była Świeci miesiąc na niebie Tam w ogródeczku To i hola Tramblanka Ty pójdziesz górą U matki na zrębie W mojem uogródecku W murowanej piwnicy Wyrzundzaj sie dziwce moje Z kamienia na kamień Z tamty strony plecionego płotka Za górami, za lasami Ześli sie oba nierobotniczy Zielony jaworze Żuraw 83 ŚPIEWNIK nr Tytuł strona 1 Ach, jak przyjemnie 84 2 Ach, śpij kochanie 85 3 Adres przyroda 86 4 Ave verum 87 5 Breve regnum 87 6 Bardzo smutna piosenka retro 88 8

9 7 Biały krzyż 89 8 Brzmi smutno piosnka miła 90 9 Chłopcy ahoj! Czerwone maki na Monte Cassino Czerwony autobus Cześć polskiej ziemi, cześć! Dożynki Dziecina mała Dzień dobry plus uśmiech Dzikie gęsi Ej, przeleciał ptaszek Ej dziewczyno, ej niebogo Gdy leżę na plaży Gore gwiazda Jezusowi Hej, weselmy się Jak dobrze jest żyć Jak dobrze nam zdobywać góry Jarzębina Jutro popłyniemy daleko Jesień Kiedy razem się zbierzemy Kochany panie Mikołaju Krajka Krakowiak Kukułeczka Kum i kuma Lulajże, Jezuniu Lato, lato Mazurek Trzeciego Maja Mariackie hejnały Marsz I Korpusu Mróz, mróz 110 9

10 39 Mury My też pastuszkowie Na majówkę Na prawo most, na lewo most Na wędrówkę Na Wojtusia z popielnika Nauczycielom Nie ma jak u mamy Nie płacz nade mną Ojciec Wirgiliusz O mój rozmarynie O Matko moja Pacyfik Pałacyk Michla Pastuszkowie hej Pierwsza brygada Pierwsza Kadrowa Piosenka o Jaśku Piosnka litewska Pierwszy śnieg Pieśń żeglarzy Pióreczko Plecak, torba i walizka Pokłon Jezusowi Północ już była Przybyli ułani Przybyli z nieba Przy onej górze Pasterze mili (wersja I i II) Raduj się świecie Remedium Rozkwitają pąki białych róż

11 71 Skowronki Szumią jodły na gór szczycie Święty Mikołaj Twoja miłość Ułani, ułani Umówiłem się z nią na dziewiątą W żółtych płomieniach liści W krwawem polu W żłobie leży Wesół i szczęśliwy Wianki Wesoły żeglarz Wesołą nowinę W lesie W polu W tej kolędzie Wyszłabym ja Zapraszamy do śpiewania Z narodzenia Pana Złap lato Żniwa Żurawie

12 1 PODSTAWOWE ELEMENTY NOTACJI MUZYCZNEJ NOTACJA NUT NA PIĘCIOLINII Gdy nuty nie mieszczą się na pięciolinii możemy zapisać je na liniach dodanych dolnych lub górnych oraz nad liniami dodanymi górnymi i pod liniami dodanymi dolnymi, np.: KLUCZE MUZYCZNE Aby odczytać wysokość dźwięku, na początku pięciolinii musimy umieścić klucz. klucz wiolinowy (skrzypcowy) Zwany inaczej kluczem skrzypcowym ponieważ zapisujemy w nim wysokie dźwięki. Wyznacza położenie dźwięku g 1. klucz basowy Do zapisywania dźwięków niskich służy klucz basowy. Piszemy go zaczynając od czwartej linii. Wyznacza dźwięk f w oktawie małej. NUTY Nuta (wartość rytmiczna) składa się z następujących elementów: 12

13 Nuty, które posiadają laseczki piszemy w następujący sposób: - do trzeciej linii laseczki w górę (od prawej strony główki) - powyżej trzeciej linii laseczki w dół (od lewej strony główki) ZAPAMIĘTAJ!!! Nuty z laseczkami leżące poniżej trzeciej linii mają laseczki w górę a powyżej trzeciej linii w dół. Nuta na trzeciej linii może mieć laseczkę w górę lub w dół. NAZWY OKTAW Dźwięki w oktawach: subkonta, kontra, wielka i mała zapisujemy w kluczu basowym, natomiast dźwięki w oktawie razkreślnej i wyższych w kluczu wiolinowym. W razie potrzeby możemy zapisać w kluczu basowym kilka dźwięków z oktawy razkreślnej (używając linii dodanych górnych) a w kluczu wiolinowym kilka dźwięków z oktawy małej (stosując linie dodane dolne). nazwa oktawy sposób oznaczania dźwięków przykład CZTEROKREŚLNA małymi literami z cyfrą 4 w prawym górnym rogu c 4 TRZYKREŚLNA małymi literami z cyfrą 3 w prawym górnym rogu c 3 DWUKREŚLNA małymi literami z cyfrą 2 w prawym górnym rogu c 2 RAZKREŚLNA małymi literami z cyfrą 1 w prawym górnym rogu c 1 MAŁA małymi literami c WIELKA wielkimi literami C KONTRA wielkimi literami z cyfrą 1 w prawym dolnym rogu C1 SUBKONTRA wielkimi literami z cyfrą 2 w prawym dolnym rogu C2 13

14 PRZENOŚNIKI OKTAWOWE Są to znaki graficzne, które pozwalają na zapisywanie bardzo wysokich i bardzo niskich dźwięków. Przenośnik oktawowy górny (ottava alta) używamy do zapisywania dźwięków w oktawie czterokreślnej i pięciokreślnej, a przenośnik oktawowy dolny (ottava bassa) do notacji dźwięków w oktawie kontra i subkontra. przenośnik oktawowy górny przenośnik oktawowy dolny Do zapisywania najwyższych i najniższych dźwięków służy przenośnik dwuoktawowy. Liczba 15 oznacza KWINTDECYMĘ interwał równy dwóm oktawom. ZNAKI CHROMATYCZNE Ponieważ dźwięki na liniach i na polach odpowiadają jedynie białym klawiszom klawiatury fortepianu, istnieją tzw. znaki chromatyczne, dzięki którym możemy uzyskiwać dźwięki odpowiadające klawiszom czarnym. KRZYŻYK Podwyższa dźwięk o pół tonu. Do nazwy literowej dźwięku dodaje końcówkę -is. KRZYŻYK PODWÓJNY BEMOL Obniża dźwięk o pół tonu. Do nazwy literowej dźwięku dodaje końcówkę -es lub -s. Wyjątkiem jest dźwięk h, który obniżony nazywa się b. BEMOL PODWÓJNY KASOWNIK Kasuje działanie pojedynczego lub podwójnego krzyżyka i bemola. 14

15 Podwyższa dźwięk o cały ton. Do nazwy literowej dźwięku dodaje końcówkę -isis. Nazwy dźwięków z krzyżykami Nazwy dźwięków z bemolami Obniża dźwięk o cały ton. Do nazwy literowej dźwięku dodaje końcówkę -eses, -ses lub -sas. Nazwy dźwięków z podwójnymi krzyżykami Nazwy dźwięków z podwójnymi bemolami 15

16 Znaki chromatyczne umieszczone przy kluczu nazywamy znakami przykluczowymi. Obowiązują one w całym utworze o ile nie zostaną zniwelowane lub zamienione na inne. ZAPAMIĘTAJ!!! Znaki przykluczowe zapisujemy w ściśle określonej kolejności. Kolejność krzyżyków przy kluczu: 1 fis, 2 cis, 3 gis, 4 dis, 5 ais, 6 eis, 7 his Kolejność bemoli przy kluczu: 1 b, 2 es, 3 as, 4 des, 5 ges, 6 ces, 7 fes Znak przykluczowy odnosi się do wszystkich dźwięków o tej samej nazwie, możliwych do zapisania w danym kluczu, np.: Znaki chromatyczne możemy również zapisać bezpośrednio przed nutami. Nazywamy je znakami przygodnymi. ZAPAMIĘTAJ!!! Znaki przygodne obowiązują tylko do końca taktu. 16

17 TAKT, KRESKA TAKTOWA, ZNAK ZAKOŃCZENIA, ZNAKI REPETYCJI, VOLTY Kreski taktowe oddzielają od siebie takty, czyli komórki, w których znajdują się wartości rytmiczne. Suma wartości rytmicznych w obrębie jednego taktu jest właściwa dla podanego metrum. Znaki repetycji oznaczają powtórzenie fragmentu utworu zawartego pomiędzy znakiem początkowym a końcowym. Jeżeli początek repetycji pokrywa się z początkiem utworu, nie zapisuje się oznaczenia początkowego. Jeśli powtórzony fragment utworu ma mieć inne zakończenie, stosujemy tzw. volty. Przy powtórce pomijamy pierwszą voltę i wykonujemy drugą. WARTOŚCI RYTMICZNE NUT I PAUZ Wartości rytmiczne nut określają czas trwania dźwięku. Podstawową wartością rytmiczną jest cała nuta. Dzieli się ona na 2 półnuty, 4 ćwierćnuty, 8 ósemek, 16 szesnastek, itd. Przerwę w muzyce zapisujemy za pomocą specjalnych symboli, tzw. PAUZ. Każda wartość rytmiczna ma odpowiadającą jej pauzę. Każda wartość rytmiczna lub pauza może zostać przedłużona za pomocą kropki. Kropka przedłuża o połowę wartości, przy której stoi, np.: Czasem przy nucie możemy spotkać więcej niż jedną kropkę. Zasada jest następująca: druga kropka przedłuża o 1/4 wartości głównej, a trzecia kropka o 1/8. 17

18 Wartość rytmiczną możemy również przedłużyć za pomocą tzw. ligatury, czyli łuku łączącego dwie nuty na tej samej wysokości. Wówczas czas trwania pierwszej wartości rytmicznej przedłużamy o drugą wartość. Innym sposobem przedłużenia czasu trwania wartości rytmicznej lub pauzy jest zastosowanie fermaty. Fermata zwiększa czas trwania w zależności od uznania wykonawcy. UZUPEŁNIENIE ĆWIERĆNUTOWE I ÓSEMKOWE Uzupełnienie ćwierćnutowe polega na uzupełnieniu ćwierćnutami wartości od niej dłuższych, czyli półnut, półnut z kropką, całych nut lub całych nut z kropką. Uzupełnienie takie składa się z pauz ćwierćnutowych i ćwierćnut. W uzupełnieniu ósemkowym natomiast, najkrótszą wartością, jaką możemy uzupełnić jest ćwierćnuta. W uzupełnieniu takim wykorzystujemy pauzy ósemkowe i ósemki. Pod ósemkami i wartościami krótszymi wpisujemy pauzy ósemkowe. W taktach ósemkowych uzupełnienie ósemkowe wygląda następująco: 18

19 NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE SKRÓTY NOTACJI MUZYCZNEJ DA CAPO AL FINE powótrzyć utwór od początku do końca lub do miejsca oznaczonego słowem fine. DA SEGNO AL FINE powtórzyć od znaku do końca. DA CAPO AL FINE E POI CODA powtórzyć utwór od początku do miejsca fine a następnie przejść do miejsca oznaczonego słowem coda. DYNAMIKA SIŁA DŹWIĘKU Do określenia siły dźwięku używa się powszechnie oznaczeń w języku włoskim. Podstawowe to: ppp pp p mp mf f ff fff pianissimo possibile możliwie najciszej pianissimo bardzo cicho piano cicho mezzo piano dość cicho mezzo forte dość głośno forte głośno fortissimo bardzo głośno Stopniową zmianę dynamiki oznacza się poprzez znak graficzny lub słownie, np.: crescendo coraz głośniej (skrót: cresc.) fortissimo possibile możliwie najgłośniej decrescendo, diminuendo coraz ciszej (skrót: decresc., dim.) Poco a poco stopniowo, np.: poco a poco crescendo stopniowo wzmacniając Dynamika w utworze może zmienić się nagle, wówczas spotykamy się z następującymi określeniami: pf piano forte cicho i nagle głośno fp forte piano głośno i nagle cicho sf sfz fz sforzato sforzando forzato } akcentując, wzmacniając tylko dany dźwięk (współbrzmienie) sub. subito nagle, np. subito forte nagle głośno 19

20 AGOGIKA TEMPO To, jak wolno lub szybko mamy wykonywać utwór może być określone na dwa sposoby: 1) przy pomocy włoskich słów: WOLNE grave largo larghetto lento adagio ciężko szeroko dość wolno powoli wolno UMIARKOWANE SZYBKIE andante andantino moderato allegretto w tempie spokojnego kroku nieco szybciej niż andante umiarkowanie ruchliwie allegro presto vivo vivace vivacissimo wesoło, prędko 2) przy pomocy oznaczeń metronomicznych: bardzo szybko żywo żwawo bardzo żywo Metronom to urządzenie z mechanizmem zegarowym i wahadłem. Ciężarek przesuwany wzdłuż wahadła pozwala na ustawienie dowolnego tempa. Skala w przedziale od 40 do 208, określa liczbę wychyleń na minutę. Metronom skonstruował niemiecki inżynier Johan Nepomuk Mälzel w 1815 roku. Obecnie coraz częściej używa się metronomów elektronicznych, które są dokładniejsze. Oznaczenie metronomiczne określa liczbę danych wartości rytmicznych przypadających na jedną minutę, np.: ARTYKULACJA JAK GRAĆ? PODSTAWOWE OKREŚLENIA ARTYKULACYJNE L E G A T O S T A C C A T O (czyt. stakkato) płynnie, łącznie, bez najmniejszych przerw krótko, oddzielnie P O R T A T O sposób pośredni między legato a staccato S P I C C A T O (czyt. spikkato) ostro, bardzo krótko 20

21 2 INTERWAŁY ODLEGŁOŚCI POMIĘDZY DŹWIĘKAMI SĄ TO ODLEGŁOŚCI POMIĘDZY DŹWIĘKAMI KLASYFIKACJA INTERWAŁÓW Podział interwałów na konsonanse (zgodnie brzmiące) i dysonanse (niezgodnie brzmiące) pomaga w słuchowym określaniu ich wielkości. Wyróżniamy konsonans harmoniczny czyli zgodne współbrzmienie dwóch dźwięków i konsonans melodyczny czyli dwa dźwięki następujące po sobie słuchowo odbierane jako zgodne. Ze względu na rozmiar interwały można podzielić na proste i złożone: PROSTE nazwa symbol ZŁOŻONE (powyżej oktawy) liczba półtonów nazwa symbol suma interwałów prostych Pryma czysta 1 0 Nona mała 9> 8+2> Sekunda mała 2> 1 Nona wielka Sekunda wielka 2 2 Decyma mała 10> 8+3> Tercja mała 3> 3 Decyma wielka Tercja wielka 3 4 Undecyma czysta Kwarta czysta 4 5 Undecyma zwiększona 11< 8+4< Kwarta zwiększona 4< Duodecyma zmniejszona 12> 8+5> 6 Kwinta zmniejszona 5> Duodecyma czysta Kwinta czysta 5 7 Tercdecyma mała 13> 8+6> Seksta mała 6> 8 Tercdecyma wielka Seksta wielka 6 9 Kwartdecyma mała Septyma mała 7 10 Kwartdecyma wielka 14< 8+7< Septyma wielka 7< 11 Kwintdecyma Oktawa czysta

22 BUDOWANIE I OKREŚLANIE INTERWAŁÓW Poznanie budowy interwałów i ich brzmienia w głównej mierze ma służyć nauce czytania nut głosem. Aby prawidłowo określić lub zbudować interwał należy: 1. ODLICZYĆ WŁAŚCIWĄ LICZBĘ STOPNI (liczbę stopni wskazuje symbol interwału) 2. POLICZYĆ PÓŁTONY Kwarta czysta (4) do góry od dźwięku c 1. B U D O W A N I E I N T E R W A Ł U W G Ó R Ę B U D O W A N I E I N T E R W A Ł U W D Ó Ł 2 Liczymy półtony. Na klawiaturze fortepianu wygląda to następująco. Tercja mała (3>) w dół od dźwięku h 1. 2 Liczymy półtony. 1 Odliczamy cztery stopnie. Pomiędzy dźwiękami c 1 f 1 jest pięć półtonów, czyli tyle ile ma kwarta czysta. 1 Odliczamy trzy stopnie. Pomiędzy dźwiękami h 1 g 1 są cztery półtony, czyli o jeden za dużo ponieważ 3> ma tylko 3 półtony. Musimy więc przybliżyć dźwięk g do h stawiając przed nim krzyżyk gis. 22

23 PRZEWROTY INTERWAŁÓW Przewrót interwału to jego dopełnienie do oktawy, np.: Symbol interwału Przewrót 1 8 2> 7< 2 7 3> 6 3 6> 4 5 4< 5> 5> 4< 5 4 6> 3 6 3> 7 2 7< 2> 8 1 ZAPAMIĘTAJ!!! Przewrotem interwału małego jest interwał wielki, wielkiego mały, zmniejszonego zwiększony, zwiększonego zmniejszony a czystego czysty. Przewrotów używamy przy budowaniu dużych interwałów, tj. większych od kwinty, np.: Gdy mamy zbudować septymę małą w górę, budujemy jej przewrót, czyli sekundę wielką w przeciwnym kierunku!!! ZAPAMIĘTAJ!!! Otrzymany dźwięk zapisujemy o oktawę wyżej W teorii każdy interwał może być zmniejszony lub zwiększony. Zmniejszony ma o jeden półton mniej niż mały lub czysty, a zwiększony o jeden półton więcej niż wielki lub czysty. 23

24 TRYTONY W GAMIE DUROWEJ I MOLOWEJ HARMONICZNEJ Tryton to odległość trzech całych tonów. Wyróżniamy: KWARTA ZWIĘKSZONA (4<) KWINTA ZMNIEJSZONA (5>) W gamie durowej budujemy trytony na następujących stopniach: na IV stopniu kwartę zwiększoną na VII stopniu kwintę zmniejszoną Zarówno 4< jak i 5> są dysonansami dlatego wymagają rozwiązania na konsonans. Trytony w gamie durowej rozwiązujemy ruchem sekundowym. Kwarta zwiększona rozwiązuje się na sekstę małą, a kwinta zmniejszona po rozwiązaniu daje tercję wielką. przykład w gamie C-dur Jak łatwo zauważyć 5> jest przewrotem 4< dlatego są to te same dźwięki. W gamie molowej budujemy trytony w oparciu o dźwięki odmiany harmonicznej. Podobnie jak w gamie durowej na IV stopniu jest to 4<, a na VII 5>. Różnica polega na rozwiązaniu. Kwarta zwiększona rozwiązuje się na sekstę wielką, a kwinta zmniejszona na tercję małą. przykład w gamie a-moll Jakie kolejne kroki należy wykonać aby prawidło zbudować i rozwiązać trytony? Przykład w gamie D-dur: Odliczamy IV stopień gamy D-dur licząc kolejne stopnie gamy Liczymy 4 stopnie na pięciolinii w górę i w ten sposób otrzymujem y kwartę zwiększoną Rozwiązujemy zgodnie z tym co pokazuje nam symbol kwarty zwiększonej na zewnątrz!!! Kwinta zmniejszona jest przewrotem kwarty zwiększonej należy więc górny dźwięk poprzednio zbudowanego trytona przenieść o oktawę niżej i rozwiązać do wewnątrz!!! 24

25 3 GAMA DUROWA BUDOWA GAMY DUROWEJ Gama to skala muzyczna czyli szereg dźwięków ułożony według pewnego schematu. Schemat gamy durowej przedstawia się następująco: Kolejne dźwięki gamy nazywamy stopniami i oznaczamy je cyframi rzymskimi. I i VIII stopień to TONIKA KAŻDA GAMA DUROWA MA PÓŁTONY POMIĘDZY STOPNIAMI: III-IV, VII-VIII Pomiędzy pozostałymi sąsiednimi stopniami są całe tony Gamę można podzielić na dwa tetrachordy (I dolny i II górny). Tetrachord to cztery dźwięki, czyli połowa gamy ZAPAMIĘTAJ!!! ZAPAMIĘTAJ!!! TRIADA GAMY DUROWEJ Gamy durowe zapisujemy wielkimi literami, np. G-dur, B-dur Dźwięki gamy tworzą tzw. szereg diatoniczny. Diatonika to zasada posługiwania się w utworze dźwiękiami określonej gamy. Każda gama ma tzw. TRIADĘ HARMONICZNĄ. Są to trzy najważniejsze trójdźwięki dla danej gamy, zbudowane na I, IV i V stopniu. 25

26 Triada gamy C-dur I TONIKA IV SUBDOMINANTA V DOMINANTA TRÓJDŹWIĘKI NA STOPNIACH POBOCZNYCH GAMY DUROWEJ Oprócz trójdźwięków zbudowanych na I, IV i V stopniu gamy tworzących tzw. triadę harmoniczną, możemy zbudować trójdźwięki na pozostałych stopniach gamy, czyli na tzw. stopniach pobocznych (II, III, VI i VII). Trójdźwięki na stopniach gamy C-dur Akordy zbudowane na stopniach pobocznych spokrewnione są z akordami triady. Jak widać na powyższym przykładzie TIII oraz TVI stopnia mają po dwa dźwięki wspólne z toniką zbudowaną na I stopniu. Podobnie jest w przypadku subdominanty i dominanty. Dzięki temu trójdźwięki zbudowane na stopniach pobocznych mogą w określonych przypadkach zastąpić trójdźwięk główny. 4 GAMA MOLOWA ODMIANY GAMY MOLOWEJ Gama molowa występuje w czterech odmianach różniących się od siebie układem całych tonów i półtonów. Przykład w gamie a-moll. EOLSKA (NATURALNA) Półtony pomiędzy stopniami: II III, V VI 26

27 HARMONICZNA II III, V VI, VII VIII VII stopień podwyższony (2< pomiędzy stopniami VI VII) DORYCKA MELODYCZNA TRIADA GAMY MOLOWEJ ZAPAMIĘTAJ!!! Triada gamy a-moll II III, VII VIII VI i VII stopień podwyższony Triadę gamy molowej budujemy na odmianie harmonicznej. Dlatego zarówno TONIKA jak i SUBDOMINANTA są trójdźwiękami molowymi (oznaczmy to kółeczkiem z lewej strony litery), zaś DOMINANTA jest trójdźwiękiem durowym. I TONIKA IV SUBDOMINANTA V DOMINANTA TRÓJDŹWIĘKI NA STOPNIACH POBOCZNYCH GAMY MOLOWEJ HARMONICZNEJ Trójdźwięki na stopniach gamy a-moll harmonicznej 27

28 POKREWIEŃSTWA GAM Istnieją trzy rodzaje pokrewieństwa gam: K W I N T O W E Toniki tych gam oddalone są od siebie o interwał kwinty czystej. Jeden tetrachord mają wspólny. R Ó W N O L E G Ł E ( P A R A L E L N E ) Gamy te mają takie same znaki przykluczowe i zbudowane są z tych samych dźwięków. Ich toniki oddalone są o interwał tercji małej. J E D N O I M I E N N E ( R Ó W N O I M I E N N E ) Gamy te mają taką samą tonikę, ale różny tryb, tzn. jedna jest durowa a druga molowa. przykład C-dur i G-dur F-dur i d-moll G-dur i g-moll Istnieją dwa sposoby określenia do jakiej gamy przynależą podane znaki przykluczowe. Jeden sposób dotyczy gam krzyżykowych a drugi gam bemolowych. Ostatni krzyżyk nazywa się tak, jak dźwięk prowadzący w gamie durowej. Licząc 2> w górę otrzymujemy prymę gamy durowej. Przedostatni bemol nazywa się tak, jak pryma gamy durowej. 28

29 KOŁO KWINTOWE klasyczne koło kwintowe 29

30 5 INNE SKALE MUZYCZNE PENTATONIKA Penataonika to skala pięciostopniowa. Uważana jest za jedną z najstarszych skal na świecie. Od dźwięku centralnego budujemy sekundę wielką w górę i w dół oraz kwartę czystą, również w górę i w dół. SKALA GÓRALSKA Skala góralska ma półtony pomiędzy stopniami IV V, VI VII SKALA CYGAŃSKA Charakterystyczne dla skali cygańskiej są dwie sekundy zwiększone (2<). Istnieją dwa rodzaje skali cygańskiej: I Sekundy zwiększone są pomiędzy stopniami: III IV, VI - VII przykłady II II III, VI - VII 30

31 SKALA CAŁOTONOWA Jest to skala sześciodźwiękowa powstała wskutek podziały oktawy na 6 całych tonów. W systemie dur-moll istnieją dwie domiany skali całotonowej. SKALA CHROMATYCZNA Jest to skala dwunastodźwiękowa. Powstała w wyniku wypełnienia całych tonów postępu diatonicznego, półtonami chromatycznymi z zachowaniem półtonów naturalnych. Każda gama może być schromatyzowana regularnie lub nieregularnie. Gama C chromatyczna regularna Gama C chromatyczna nieregularna 31

32 6 TRÓJDŹWIĘKI RODZAJE TRÓJDŹWIĘKÓW Współbrzmienie co najmniej trzech dźwięków różnej wysokości to akord. Najprostszym akordem jest trójdźwięk. Składniki trójdźwięku nazywają się następująco: PRYMA (1) TERCJA (3) KWINTA (5) Pryma decyduje o nazwie akordu a tercja i kwinta o trybie. Istnieją cztery podstawowe rodzaje trójdźwięku o budowie tercjowej, tj.: durowy zwiększony molowy zmniejszony Trójdźwięki durowy i molowy zamykają się w interwale kwinty czystej. W trójdźwięku zwiększonym pryma z kwintą tworzą kwintę zwiększoną (5<), a w zmniejszonym (>) kwintę zmniejszoną (5>) co powoduje, że trójdźwięki te odbieramy jako dysonujące. BUDOWANIE TRÓJDŹWIĘKÓW W POSTACI ZASADNICZEJ Aby prawidłowo zbudować trójdźwięk bez przewrotu należy: zapisać trzy dźwięki na sąsiednich liniach lub polach policzyć półtony tak aby powstała odpowiednie kombinacja tercji Przykład: Chcąc zbudować trójdźwięk durowy od dźwięku d należy: Dopisać dźwięki na dwóch kolejnych polach Policzyć półtony tak aby pierwsza tercja była wielka a druga mała 32

33 PRZEWROTY TRÓJDŹWIĘKÓW Każdy trójdźwięk występuje w trzech postaciach: postać zasadnicza (pryma w najniższym głosie) I przewrót (tzw. akord sekstowy, który w najniższym głosie ma tercję) II przewrót (tzw. akord kwartsekstowy z kwintą w najniższym głosie) Na przykładach powyżej, widać, że w przewrotach trójdźwięku oprócz interwału tercji występuje również interwał kwarty. ZAPAMIĘTAJ!!! Przewroty trójdźwięku polegają na różnym ustawieniu jego składników!!! 33

34 trójdźwięk postać zasadnicza sekstowy kwartsekstowy DUROWY SYMBOL MOLOWY SYMBOL ZWIĘKSZONY SYMBOL ZMNIEJSZONY SYMBOL ZAPAMIĘTAJ!!! Przewroty trójdźwięku zwiększonego funkcjonują tylko w teorii, gdyż zwiększony w każdej postaci brzmi tak samo. BUDOWANIE I OKREŚLANIE TRÓJDŹWIĘKÓW W PRZEWROTACH Aby zbudować trójdźwięk durowy w I przewrocie, którego najniższym składnikiem (tercją) jest dźwięk f należy: Policzyć tercję wielką w dół (otrzymany dźwięk będzie prymą) oraz tercję małą do góry (otrzymamy kwintę). BARDZO WAŻNE Następnie najniższy dźwięk (prymę) należy przenieść o oktawę wyżej. Analogicznie postępujemy w przypadku trójdźwięku molowego pamiętając, że gdy mamy podaną tercję, aby uzyskać postać zasadniczą, musimy policzyć w dół tercję małą a w górę tercję wielką!!! 34

35 W przypadku trójdźwięku w II przewrocie zdecydowanie łatwiej jest zapamiętać jaka tercja jest na górze. w II przewrocie na dole jest zawsze kwarta czysta (4) co pokazuje symbol Aby określić postać trójdźwięku postępujemy następująco: Gdy kwarta czysta znajduje się na górze, wiemy, że jest to akord sekstowy (I przewrót) Gdy kwarta czysta znajduje się na dole, wiemy, że jest to akord kwartsekstowy (II przewrót) Najwyższy dźwięk przenosimy o oktawę w dół. Otrzymujemy w ten sposób trójdźwięk w postaci zasadniczej. Obliczamy z jakich tercji się składa i już wiemy jaki ma tryb (+, o, > czy <). Najwyższy dźwięk przenosimy o oktawę w górę. Korzystając w powyższej metody nie trzeba uczyć się na pamięć z jakich interwałów składają się trójdźwięki w poszczególnych postaciach. 35

36 7 DOMINANTA SEPTYMOWA BUDOWA DOMINANTY SEPTYMOWEJ Dominanta septymowa jest czterodźwiękiem zbudowanym na V stopniu gamy. Składniki dominanty septymowej nazywają się następująco: Dominanta septymowa jest taka sama w gamach jednoimiennych, np.: w gamie C-dur w gamie c-moll D 7 D 7 PRZEWROTY DOMINANTY SEPTYMOWEJ Przewrót dominanty septymowej polega na innym ustawieniu jej składników. Ponieważ jest czterodźwiękiem poza postacią zasadniczą występuje w trzech przewrotach. Jest akordem o dużym napięciu harmonicznym, dlatego wymaga rozwiązania. Najczęściej rozwiązuje się na TONIKĘ. Przykład w gamie C-dur. Postań zasadnicza II przewrót I przewrót AKORD KWINTSEKSTOWY III przewrót AKORD TERCKWARTOWY AKORD SEKUNDOWY Poszczególne składniki dominanty septymowej rozwiązują się następująco: staje się kwintą TONIKI 36

37 8 ENHARMONIA To możliość zapisania dźwięku o takiej samej wysokości w różny sposób. Każdy dźwięk można zapisać na 3 sposoby z jednym wyjątkiem: as gis. dis = es = feses fisis = g = asas Dzięki enharmonii możemy zmienić znaczenie poszczególnych składników akordu, a co za tym idzie przechodzić z tonacji znacznie od siebie oddalonych na kole kwintowym, np. z tonacji bemolowych do krzyżykowych lub odwrotnie. Przejście z jednej tonacji do drugiej nazywamy modulacją. MODULACJA ENHARMONICZNA Z TONACJI AS-DUR DO E-DUR Istnieją również gamy równoważne enharmonicznie, które brzmią tak samo, ale różnią się znakami przykluczowymi. 37

38 9 METRUM I RODZAJE TAKTÓW Metrum określa układ akcentów w obrębie taktu i organizuje przebieg rytmiczny w logiczną całość. Akcenty te nie wymagają zaznaczenia w nutach. Akcent to silniejsze podkreślenie dźwięku lub współbrzmienia Dolna cyfra oznaczenia metrycznego określa jednostkę metryczną, a górna cyfra liczbę jednostek metrycznych w takcie, np.: Cyfra 1 oznacza całą nutę, 2 półnutę, 4 ćwierćnutę, 8 ósemkę, 16 szesnastkę. Ze względu na jednostkę metryczną wyróżniamy następujace rodzaje taktów: ósemkowe ćwierćnutowe półnutowe 38

39 Ze względu na liczbę akcentów w takcie rozróżniamy takty proste i złożone. Takty posiadające tylko jeden akcent to takty proste. Akcent przypada na pierwszą miarę taktu. Przykłady: Takty proste Takty złożone dzielą się na złożone regularnie i nieregularnie. Takty złożone regularnie Takty złożone nieregularnie ZAPAMIĘTAJ!!! przykład przykład Takty złożone składają się z taktów prostych w związku z czym posiadają więcej niż jeden akcent. Utwór może rozpocząć się od niepełnego taktu zawierającego jedną lub kilka nut. Taki niepełny takt nazywamy przedtaktem. Aby zachować sumę pełnych taktów, ostatni takt bywa zwykle skrócony o wartość przedtaktu, np.: 39

40 10 GRUPY RYTMICZNE Aby zapis był przejrzysty i łatwy do odczytu, wartości rytmiczne łączy się ze sobą w tzw. grupy rytmiczne. W taktach ćwierćnutowych grupy są równe ćwierćnucie lub półnucie. W TAKTACH ĆWIERĆNUTOWYCH regularne nieregularne W TAKTACH ÓSEMKOWYCH W taktach ósemkowych drobne wartości grupujemy do ćwierćnuty z kropką. regularne nieregularne Analogicznie w taktach półnutowych, ósemki, szesnastki czy drobniejsze wartości rytmiczne grupujemy tak, aby w sumie tworzyły półnutę. 40

41 1) Zapisz podane dźwięki na pięciolinii. ĆWICZENIA e 1 f 2 g 1 h 1 d 2 a 2 c DIS as d 1 FIS B a 1 eis 3 b 2 cis 1 fis 4 des 2 GIS f DES1 d 1 ES A2 2) Zapisz podane dźwięki. Przed każdym wpisz właściwy klucz. gis 2 b 1 d FES cis 4 a eis 2 G2 fes 1 h 3 AS dis ais 3 des g 2 E cis his 2 B1 fis 1 dis 2 AIS e f 4 41

42 3) Podpisz dźwięki nazwami literowymi. Pamiętaj o prawidłowym zaznaczeniu oktawy. 4) Zaśpiewaj łańcuszki dźwięków. Określ tonację. A).. B).. C).. D).. E).. 42

43 F).. G).. H).. I).. J).. K).. L).. M).. N).. 43

44 5) Określ interwały. Podpisz symbolami. 6) Zbuduj interwały proste. Zapisz melodycznie > 3 3> 2 2> 3> 2 3> 3 4 3> > 5 3> > 6> > 7< 6 44

45 7) Zbuduj interwały proste. Zapisz harmonicznie. 4 2> 5 6> 3> < 4< > < ) Zbuduj interwały złożone. Zapisz harmonicznie > > > 13> 14 9> > 11< < 11 13> 45

46 9) Posłuchaj i uzupełnij brakujące dźwięki. 10) Zbuduj i rozwiąż trytony w podanych gamach. G-dur Es-dur h-moll fis-moll g-moll B-dur 4< 5> 4< 5> F-dur 4< 5> 4< 5> c-moll 4< 5> 4< 5> e-moll 4< 5> 4< 5> A-dur 4< 5> 4< 5> 46

47 11) Od podanych dźwięków zbuduj trytony i rozwiąż w gamie durowej lub molowej. Znaki zapisz przy nutach. Podpisz interwał wynikający z rozwiązania dur - moll - dur - moll - moll... - dur 4< 4< 5> 4< 5> 5> 12) Posłuchaj i zaznacz właściwy interwał. A B C D E F 13) Zapisz znaki przykluczowe dla podanych gam. e-moll g-moll F-dur A-dur cis-moll H-dur 14) Podaj gamy do których należą zapisane znaki przykluczowe ) Określ z jakich gam pochodzą podane tetrachordy. Wpisz numer tetrachordu, gamę i odmianę ) Zapisz tetrachordy podanych gam ze znakami przy nutach. II fis-moll harm. I c-moll II g-moll dorycka II E-dur 47

48 17) Uzupełnij tabelkę. Znaki przykluczowe dla podanej gamy Gama równoległa Gama jednoimienna do gamy z pierwszej kolumny G-dur.. B-dur.. e-moll f-moll 18) Określ trójdźwięki. Podpisz symbolami ) Zbuduj trójdźwięki. Podane dźwięki to prymy. O + > < O O 48

49 < + < O + < O > O + O > > < O + > O 20) Zbuduj trójdźwięki. Podane dźwięki to tercje. O > + O O + < O > < + > + > < O O > > + + > < + 21) Zbuduj trójdźwięki. Podane dźwięki to kwinty. O O < > O + O + + > O > < < O >

50 22) Zbuduj trójdźwięki. Podane dźwięki są najniższymi składnikami. 23) Rozpoznaj w jakiej gamie zapisana jest melodia poniżej. Wpisz gamę i zbuduj jej triadę (zapisz harmonicznie). Następnie dopasuj funkcje triady do melodii wpisując w odpowiednich miejscach symbole: T, S, D. gama Hanka czarne oczka 24) Rozpoznaj gamę melodii zamieszczonej poniżej. Zbuduj i określ trójdźwięki na podanych stopniach tej gamy a następnie dopasuj je do melodii. gama 50

51 Kare konie 25) Zapisz znaki przykluczowe dla podanych gam a następnie zbuduj dominanty septymowe. Zapisz melodycznie. B-dur fis-moll G-dur d-moll D 7 D 7 D 7 D 7 26) W podanych gamach zbuduj dominanty septymowe i rozwiąż na tonikę. Zapisz harmonicznie. Znaki umieść przy nutach. A-dur g-moll Es-dur cis-moll D 7 T D 7 ºT D 7 T D 7 ºT E-dur c-moll F-dur fis-moll 27) Zbuduj dominanty septymowe od podanych dźwięków i rozwiąż na tonikę. Podane dźwięki to najniższe składniki. Określ tonację. 51

52 28) Określ postać i gamy, z których pochodzą podane dominanty septymowe. 29) Zamień enharmonicznie podane dźwięki. 30) Wystukaj podane tematy rytmiczne w taktach ćwierćnutowych

53

54

55 ) Wystukaj podane tematy rytmiczne w taktach ósemkowych

56 ) Wystukaj dwugłosowe tematy rytmiczne

57

58 33) Dopisz uzupełnienie ósemkowe do podanych tematów a następnie wystukaj. A B C D 34) Posłuchaj i uzupełnij temat rytmiczny. A B C D 58

59 E F G H I J K L 59

60 MELODIE LUDOWE A dajże mi Boże Pod gajem, gaikiem, pod gajem zielonym tam orze Jasieńko, tam orze Jasieńko konikiem czerwonym. Jedno staje* zorał, drugie rozpoczyna, obejrzał się w stronę, obejrzał się w stronę czy idzie dziewczyna. Dziewczyna nie idzie, tylko jego matka. Coś mi się nie orze, coś mi się nie orze ta bruzdeńka** gładka. Ach, na polu O cóż wy się, wy rycerze, o cóż bijecie? Gdy wy mojego wianeczka, gdy wy mojego wianeczka nie dostaniecie./bis Napisał jej pisaneczko, na pergaminie. Iże się już żenić będzie, iże się już żenić będzie, w cudzej krainie./bis 5 6 Synu mój, synu mój, synu mój jedyny, niedaleko wieczór, niedaleko wieczór pójdziesz do dziewczyny. Matuś moja, matuś, tak się tobie zdaje, mnie jedna godzina, mnie jedna godzina całym roczkiem staje. *staje staropolska jednostka powierzchni zwykle 1,2 1,5 ha (hektar to pole kwadratu o boku 100 m) **bruzdeńka, bruzda - rowek pozostający po wyoraniu 6 7 Chociażby mi tej chusteczki, posłać nie chciała, Gdyby jeno do karteczki, gdyby jeno do karteczki z chęcią wejrzała./bis A onać i przeczytała, co tam w niej stoi, Iż go od wielkiego żalu, iż go od wielkiego żalu, serduszko boli./bis A onać mu odpisał, na papiereczku: Ożeńże się z Panem Bogiem, gdy ja cię dostać nie mogę, mój kochaneczku!/bis 8 Ciebieć boli, mnie nie mija, mój kochaneczku, Wielkiś mi ty smutek zrobił, wielkiś mi ty smutek zrobił memu serdeczku./bis 5 A jeszczeć jej on posyła, czarną karteczkę, Iżeby mu powróciła, iżeby mu powróciła jego chusteczkę./bis 60

61 Adeste Fideles Adeste Fideles (Przybądźcie wierni) średniowieczny hymn na okres Bożego Narodzenia nieznanego autorstwa. Hymn ten został przetłumaczony na wiele języków. Pochodzenie oryginalnego XIII-wiecznego tekstu przypisywano wielu autorom, np. św. Bonawenturze czy królowi Portugalii Janowi IV. Uważa się, że John Francis Wade spisał i dostosował znany wcześniej tekst i skomponował do niego muzykę. Tekst łaciński Adeste, fideles, laeti triumphantes: Venite, venite in Bethlem: Natum videte Regem Angelorum. Venite, adoremus. Venite, adoremus. Venite, adoremus Dominum. Deum de Deo, lumen de lúmine, gestant puellae viscera Deum verum, genitum non factum: Venite, adoremus Cantet nunc Io chorus Angelórum cantet nunc aula caelestium, Gloria in excelsis Deo: Venite, adoremus Tekst polski Przybądźcie wierni, weseli, triumfujący Przyjdźcie, przyjdźcie do Betlejem Narodzonego zobaczcie Króla Aniołów. Przyjdźcie, uczcijmy. Przyjdźcie, uczcijmy. Przyjdźcie, uczcijmy Pana. To Bóg jest z Boga, światłość ze światłości, Z matki dziewicy zrodzony tu. Bóg to prawdziwy na świat dzisiaj przyszedł: Przyjdźcie, uczcijmy Śpiewajcie teraz Panu wy anielskie chóry, Śpiewajcie świętej Marii i Panu wraz. Chwała na niebie Panu Najwyższemu: Przyjdźcie, uczcijmy... Ergo qui natus, die hodierna Jesu, tibi sit glória Patris aeterni Verbum caro factum: Venite, adoremus Ten, kto się narodził dnia dzisiejszego, Jezu, nasz ojcze wieczna chwała ci. A słowo ciałem stało się dzisiaj: Przyjdźcie, uczcijmy... 61

62 Albośmy to jacy tacy 1 Albośmy to jacy tacy, ino chłopcy Krakowiacy, czerwona czapeczka, na cal podkóweczka czerwona sukmana, dana moja, dana! Kierezyja granatowa, co ją od parady chowam, jedwabisiem wyszywana, bryzowana, lamowana. Wokolusieneczko, moja kochaneczko! 2x 2 Pawie piórko u czapeczki i spineczka, i wstążeczki, z płótna zaś koszula, szyli ją matula, do niej wstążka dana, dziewczyno kochana! I pasiczek okowany, gwoździczkami wybijany, rzemyczkami ozdabiany, jak to mają Krakowiany. Wokolusieneczko, moja kochaneczko! 2x 3 Kółka przy nim mosiężne są, świecące są, potężne są, a cem jest ich więcy, wedle Jasia brzęcy, wokolusieneczko, moja kochaneczko! I koziczek wyostrzony na rzemycku zawieszony, i fajecka, i krzesiwko, na to dobre przyodziewko. Dana, moja dana, dziewczyno kochana! 2x 4 A zagrajcież mi od ucha, niech wyhula się dziewucha, a jak się wzbogacę, jutro wam zapłacę, dana, moja, dana, dziewczyno kochana! Zagrajcież nam jacy tacy, jacy tacy, jacy tacy, jacy tacy, jacy tacy, bo tańcują Krakowiacy. Wokolusieneczko, moja kochaneczko! 2x 62

63 A usiądźze młoda panno na dziezy Chmiel Chodziła po polu 2 Co ma jasne włosy i oczy niebieskie. Nie oddałbym ja jej, nie oddałbym ja jej za berło królewskie./bis 63

64 Ej, idzie se Janicek Gąsior Górol, ci jo górolicek 2 Grajo gracyki Ciupagą se pobrzękuje, 2x rzemycek se odpasuje. 2x 3 Górol ci jo górolicek, 2x gdzie się podzioł mój rzemycek. 2x Jest to piosenka weselna. Śpiewana była przez druhny przed udaniem się panny młodej z domu do kościoła. Zwyczaj wymagał, by panna młoda nie spieszyła się do ślubu i ociągała przed opuszczeniem domu rodzinnego. 2 A ona stała, odpowiedziała: Oj, nie boje sie, u swojej matuli zostane sie. *wyrzundzaj sie wybieraj się **rozmyślaj sie namyśl się, zdecyduj 64

65 Hajduk 2 Kaj je zedrymy, kaj je zedrymy, to se boso jeszcze lepiej potańcujemy!/bis Hajduk taniec pochodzenia węgierskiego, rozpowszechniony w Polsce w XVI wieku. Metrum parzyste (najczęściej 2/4), tempo żywe często ulegające zmianom. Muzycy zazwyczaj dostosowują się do tancerza. Hajduk wykonywany jest głównie przez mieszkańców południowo-zachodniej części Żywiecczyzny. Jest to taniec tańczony parami, jednak większą rolę odgrywa w nim partner, który popisuje się swoją sprawnością fizyczną, wykonując skoki, uderzenia ręką o uniesioną nogę, głębokie przysiady, pełzanie w przysiadzie, skoki w pozycji poziomej. Taniec kończy się figurami zbiorowymi. powała - drewniany strop, pułap, sufit kierpce, kierpcoki - tradycyjne góralskie obuwie skórzane. Dziś noszone tylko podczas wyjątkowych uroczystości. Czarne dla mężczyzn, jasne dla kobiet. Hej, górol, ci jo górol 2 Hej, dyscyk mnie wykompoł, hej, wiater wykołysał, hej, cozem sie napłakał, ale mnie nikt nie słysoł. 3 Hej, nicego mi nie zal, hej, ino kapelusa, hej, cok sie jej nakłanioł, hej, nie kciała, psia dusa! 65

66 Hej, bystro woda 2 Hej, powiadali, hej, powiadali, hej, ze Janicka porubali. Hej, porubały go Orawiany, hej, za owiecki, za barany. Orawa kraina historyczna w Europie Środkowej w dorzeczu rzeki Orawy. Przeważająca część Orawy znajduje się obecnie w granicach Słowacji, natomiast jej północno-wschodnia część należy do Polski. Orawianie ludność góralska zamieszkująca Orawę. Hej, te nase góry 2 Byłek na Giewoncie, byłek na Zawracie. Hej, teraz ku starości, muse siedzieć w chacie. (bis) 3 Hej, te nase góry, to nase komory. Hej, bukowe listecki, nase podusecki. (bis) 66

67 Idzie dysc 2 Nie lij dyscu, nie lij, bo cie tu nie trzeba. Obejdź lasy góry, obejdź lasy góry, obejdź lasy góry, nawróć się do nieba. 2x 4 Leje dysc, leje dysc, leje sikawica. Uleje, usiece, uleje, usiece, uleje, usiece Janickowe lica. 2x Ja ci powiadała Jedzie chmura bandzie deszcz 2 Bo tam na weselu tańcują, to ci kądziołeczkę popsują. 3 Nie lij dyscu, nie lij, bom sie nie spodziewa. Bom se zapasecki, bom se zapasecki, bom se zapasecki z chałupy nie wzięła. 2x 5 Leje dysc, leje dysc, i we dnie i w nocy. Uleje, usiece, uleje, usiece, uleje, usiece Janickowe ocy. 2x 2 Polecę ja w ciemny las, polecę ja w ciemny las. Oj, ida, oj, ida, by mnie deszczyk nie znalazł. 3 Siądnę sobie pode drzew, siądnę sobie pode drzew, Oj, ida, oj, ida, I poczekam aż za deszcz. 67

68 Jedziemy, jedziemy Jest drożyna, jest Melodia ta znana jest na Podlasiu i Lubelszczyźnie Jak jeść nosiła, Boga prosiła, ażebyś ty mój, Jasieńku, ja twoją była!/bis Ty będziesz moją, a ja będę twój, tylko proszę cię, Kasieniu, z innymi nie stój./bis Będę ja stała i rozmawiała, bom od ciebie, mój Jasieńku, słowa nie miała./bis Kole granic nie ma nic Chodzi po sieni, suknia w zieleni, oj, poczekaj, mój Jasieńku, choć do jesieni./bis Coś ty za pani, że gardzisz nami, tyle twego mająteczku: wianek ruciany./bis A coś ty za pan, że ja czekać mam, tyle twego mająteczku: czapka i sukman./bis 68

69 Którędy Jasiu 2 Bez wieś, Marysiu, bez wieś, Marysiu, pojadę, pojadę, do mej dziewczyny, do mej jedynej po radę, po radę. 4 Oj, będzie ona, oj, będzie ona gadała, gadała, kiedy przyjechać, kiedy przyjechać kazała, kazała. Laboga chłopaki 3 A cóż to będzie, a cóż to będzie za rada, za rada, kiedy dziewczyna, kiedy jedyna nie gada, nie gada? 5 Oj, będzie ona, oj, będzie ona mówiła, mówiła, kiedy przyjechać, kiedy przyjechać prosiła, prosiła. 2 Laboga chłopaki czyście mnie nie poznali, żeście mi dziewczynę odebrali. Jo se chłopak od Rzeszowa ojca nie mam, matka wdowa. Czyście mnie chłopaki nie poznali. sztajer - powolny ludowy taniec w takcie 3/4, z przyśpiewkami. 3 Laboga chłopaki, czyście mnie nie poznali, żeście mi sztajera nie zagrali. Jo se chłopak od Rzeszowa, krótkie nogi, wielka głowa. Czyście mnie chłopaki nie poznali. sztajerek - taniec popularny w Polsce na podmiejskich zabawach, wykonywany jak polka. 69

70 Laura i Filon 2 Nie będę sobie warkocz trefiła, Tylko włos zwiążę splątany; Bobym się bardziej jeszcze spóźniła, A mój tam tęskni kochany. 2x 3 Wezmę z koszykiem maliny moje I tę plecionkę różowę; Maliny będziem jedli oboje, Wieniec mu włożę na głowę. 2x 4 Prowadź mię teraz, miłości śmiała! Gdybyś mi skrzydła przypięła! Żebym najprędzej bór przeleciała, Potem Filona ścisnęła! 2x 5 Oto już jawor... Nie masz miłego! Widzę, że jestem zdradzona! On z przywiązania żartuje mego, Kocham zmiennika Filona. 2x Laura i Filon to jeden z najsławniejszych wierszy Franciszka Karpińskiego. Tytuł wiersza przywołuje imiona bohaterów utworu. Wiersz składa się z czterdziestu dziewięciu strof, każda po cztery wersy, w układzie głosek. Franciszek Karpiński urodził się 4 października 1741 roku w Hołoskowie. Około 1818 roku nabył wieś Chorowszczyznę, gdzie dokończył swojego żywot 16 września 1825 r. Przez współczesnych nazywany był poetą serca. Był twórca przepięknych wierszy miłosnych, jednym z najważniejszych i najwybitniejszych przedstawicieli doby oświecenia. Marsz zbójnicki (Hej, idem w las) muz. S. Lipiński, sł. K. Przerwa-Tetmajer 2 Ciemniuśka noc ogień lasem przyświca. Ciemniuśka noc, złe sie złemu zalica. Na polanie, popod jedle, watra* sie w lesie pali. Cy sie grzejom dziwozony, cy ją carci skrzesali? 3 Hej bratowie! Ja sie ku wam zwerbuje! Nie placcież mi kochanecki leluje! Nie placcież mi siostry moje jabłonecki bieluśkie. Nie pładze mi ojce, matko gołąbecki siwiućkie! 70

71 *watra - słowo pochodzenia rumuńskiego oznaczające "ognisko", używane zwłaszcza w gwarach góralskich. Stanisław Lipski ( ) - Kompozytor. Kształcił się w Krakowie. Był pianistą. Jego profesorowie to Władysław Żeleński w Krakowie, Jedliczka i Leichtentritt w Berlinie, Teodor Leszetycki i R. Fuchs w Wiedniu. W 1910 r. został profesorem konserwatorium krakowskiego i funkcję tę pełnił do śmierci. Tworzył utwory symfoniczne, utwory na fortepian solo, utwory chóralne, przygotowywał opracowania motywów ludowych, komponował pieśni na głos z fortepianem. Kazimierz Przerwa-Tetmajer ( ) - Autor tekstów, pisarz, wybitny przedstawiciel Młodej Polski. Studia odbył na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie oraz w Heidelbergu. Pracował jako dziennikarz, m.in. w Kurierze Polskim. Był prezesem Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy. Wydał powieść Legenda Tatr, powieści współczesne i fantastyczne, dramaty, opowiadania w gwarze podhalańskiej (Na skalnym Podhalu), liryki nastrojowo-refleksyjne. Matulu moja 2 Bo jej uroda, jak bystra woda, a jej liczeńka ślicznie promienieją, jak w sadzie róża. 3 Jak różę zerwę, nie będzie rosła, a już ci moja zielona dróżeńka, cierniem zarosła. Niedaleko jeziora 4 Cierniem zarosła, śniegiem zawiała, oj czemużeś mnie moja matuleńko, za mąż wydała. 2 Nie byli to ptaszkowie, jeno kawalirowie. I tak sobie radzą o jednej dziewczynie, któremu się dostanie. 3 Jeden mówi: moja ty, drugi mówi: jak Bóg da! A trzeci mówi: Moja najmilejsza, czemużeś mi tak smutna? 71

72 O ty moje pocieszenie Odejdź Jasiu od okienka 2 Gdy bych mogła noża dostać, zaraz bych się przebiła. Albo bych do stawu poszła i tam się utopiła. Słynęła bych ja po świecie, po kraju i żech zginęła przez ciebie hultaju, eh! przez ciebie hultaju. 2 Choćbyś dała cały bochen, cały bochen, cały bochen, nie odejdę od twych okien, nie odejdę, nie! 4 Odejdź, Jasiu, ja cię proszę, ja cię proszę, ja cię proszę, za fatygę dam trzy grosze, dam trzy grosze, dam! 3 Choćbyś dała i półtora, i półtora, i półtora, będę stojał do wieczora, do wieczora, tak! 5 Choćbyś dała i tysiące, i tysiące, i tysiące, droższa miłość nad pieniądze, nad pieniądze jest! muz. F. Nowowiejski Feliks Nowowiejski ( ) - polski kompozytor, dyrygent, pedagog, organista-wirtuoz, organizator życia muzycznego. Studiował w Berlinie (m.in. u Maxa Brucha), w Ratyzbonie, Pradze (u Antonina Dvořáka). W 1910 r. napisał muzykę do Roty Marii Konopnickiej. W latach był profesorem gry organowej w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w Poznaniu. Od 1927 r. poświęcał się głównie twórczości kompozytorskiej. Jego dorobek w tej dziedzinie obejmował opery, balety, oratoria, utwory symfoniczne, pieśni. W 1931 r. został członkiem honorowym The Organ Music Society w Londynie. Za kompozycje kościelne otrzymał tytuł szambelana papieskiego. Jego dzieła (szczególnie oratoria) wykonywano w Europie i Stanach Zjednoczonych. Od 1994 roku w Poznaniu odbywa się co 5 lat Międzynarodowy Konkurs Organowy im. Feliksa Nowowiejskiego. Jego organizatorem jest Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego w Poznaniu we współpracy z poznańską Akademią Muzyczną. 72

73 Oj, Janie, Janie Oka* 2 Przyniosłem rosy chłopcom na kosy, oj, i dałem macierzanki, oj, i dałem macierzanki, pannom na wianki, pannom na wianki. 2 Żółty wiślany piach, wioski słomiany dach, płynie, płynie Oka, jak Wisła szeroka, jak Wisła głęboka. 5 Skrwawiony Wisły brzeg jak to męczy, boli, żal nam serce ścisnął, Wisło, nasza Wisło w niemieckiej niewoli. 3 Szumi, hej, szumi las, gdzieżeś rzuciła nas? Dolo, dolo nasza, hej, dolo tułacza, gdzieżeś rzuciła nas? 6 Piękny jest Wisły brzeg, piękny jest Oki brzeg, jak szarża ułańska, od Wisły, do Gdańska pójdziemy, dojdziemy. *Oka rzeka w Rosji, prawy dopływ Wołgi o długości 1498,6 km 3 Oj, Janie, Janie, Janie zielony, oj, padają drobne liście, oj, padają drobne liście, na wszystkie strony, na wszystkie strony. 4 Był już niejeden las, wiele przeszliśmy rzek, ale najpiękniejszy, ale najpiękniejszy jest naszej Wisły brzeg. Piosenka powstała w lipcu 1943 r. w obozie I Dywizji im. Tadeusza Kościuszki w Sielcach nad Oką. Melodia piosenki powstała na podstawie muzyki skomponowanej do pieśni Szumią Oleandry Stefana Turskiego. Autorem słów jest Leon Pasternak - kierownik artystyczny Teatrzyku Żołnierza przy I Dywizji, zwanego popularnie Teatrzykiem z Tęczą. Okę, która przysporzyła mu niemało sławy, wykonano po raz pierwszy w czasie premiery montażu poetycko-muzycznego w Sielcach w 1943 r. Następnego dnia rozbrzmiewała już we wszystkich jednostkach dywizji. 73

74 Pasły się owieczki pod borem Mogilany 2 Skarzą się owieczki w stajence, pokazują rany Panience, wilcek nas pokąsał, jesce się nad nami natrząsał, natrząsał. 4 Pan się wilczaska uzalił, tego owieckom nie chwalił: I wy tez, owiecki, miejcie miłosierdzie nad wilckiem, nad wilckiem. 3 Połozyli wilcka na gnoju, bili go mocno, do znoju, owce pomagały, kijów dodawały na wilka potężnych. 5 Idzie wilcasek po kweście, potkał kompanów na moście: Bieżcie prędko, bracia, jest tam sumna płaca w stajence, w stajence. 6 Tam tez wilckowie z ochotą podpisują się z robotą: Ja, Panie, zgrzesyłem, sto owiec zabiłem, sto owiec zabiłem, o rety, o rata, już Stworca, już świata, nie zginę, nie zginę. Mogilany - wieś położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim. Na zaproszenie Józefa Konopki od 1870 roku w mogilańskim dworze przebywał Oskar Kolberg, który pracował tu nad kolejnymi tomami swojego dzieła pt. Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Pobłogosław matko Dwór w Mogilanach 74

75 Po cóżeście przyjechali Kurpie 2 Nie urwali my tam wiśni bo są zielone. Pojedziemy do dziewczyny tam są czerwone. Pieśń kurpiowska ma wiele wspólnego z pieśnią mazowiecką i ogólnopolską. Podobna jest tematyka i struktura formalna. Odznacza się jednak charakterystycznymi cechami, które określają jej odrębny styl. Dawne melodie naszego regionu wyróżnia przewaga pentatoniki, czyli skali 5-dźwiękowej nad skalam dur i moll. Liczną grupę stanowią pieśni obfitujące w zwroty melizmatyczne, polegające na krążeniu wokół jednego dźwięku oraz bogatą ornamentykę. Nie bez znaczenia dla ogólnego wyrazu pieśni jest wolne tempo. Stare pieśni w wolnym tempie wykonuje się przy dużym natężeniu głosu tak, coby echo w boru łodpoziedało. Sami Kurpie nazywają te pieśni leśnymi. Pojedziemy na łów 2 Aż tam biegnie sarna, sarna, Towarzyszu mój! Puszczaj charty ze smyczą, Niechaj sarnę uchwycą, Towarzyszu mój!/bis 3 Aż tam biegnie soból, soból, Towarzyszu mój! Puszczaj charty ze smyczą, Niech sobola uchwycą, Towarzyszu mój!/bis Wojciech Kossak - Polowanie 75

76 Siadaj Maryś na wóz Melodia ludowa z powiatu bytomskiego 2 Nie żal mi jest ojca, ani mojej matki, ni też całej rodziny. Jeno mi żal wionka, złotego pierścionka. Ach, mój Boże jedyny. 5 O pójdę ja, pójdę i nad grobem stanę, gdzie ona zagrzebana. Och, jak sobie wspomnę, że ona już w grobie będę łzami zalana. Siedzi sobie zając 3 6 I wyszła za wrota, zoczyła tam brata, i wszystkich przyjacieli. Jeno nie ujrzała swojej mamuliczki. Kajście mi sie podzieli. Wy mateczko śpicie, nic o tem nie wiecie, iż dziś moje wesele! Kiebyście wy wstali, mnie pożałowali w mojej wielkiej niedoli. 4 7 A oni są niemi, Bo już długo w ziemi spoczywają w swym grobie. O któż mi poprawi, o któż mi poprawi mój wianeczek na głowie. Choćbym ja powstała Cię pożałowała, w twojej wielkiej niedoli. To błogosławieństwa dać ci już nie mogę bom ci go już raz dała. 2 Com ja tym myśliwym zawinił, zawinił i w czem jaką szkodę uczynił, uczynił? Choć w kapuście czasem siadam, po listeczku tylko zjadam, nie jak wół, nie jak wół. 3 U nich miodu, wina nie proszę, nie proszę, za cóż taką szkodę ponoszę, ponoszę? Tak ci biada, lamentuje, testament życia spisuje śmiertelny, śmiertelny. 76

77 4 Ej, wszystko to chłopskie udanie, udanie, był tu stary zając, mospanie, mospanie, co dopiero siedział w życie, aż ci raptem pobiegł skrycie kędyś w las, kędyś w las. Siwa hahulinko* gdzieś była 5 Skoro zając trąbę usłyszy, usłyszy, zaraz się w swym duchu uciszy, uciszy, a myśliwi: sa, sa, sa, sa! A zajączek - hyc do lasa - już ja pan, już ja pan! 2 Splamiłam je sobie na roli/bis Gdzie mój miły, drogi kochanecek/bis przechodzi, ha, ha, ha, przechodzi. 3 Zastawię ja na cię żelaza/bis Aż ja ciebie siwa hahulinko/bis Dostana, ha, ha, ha, dostana. *hahulinka jaskółka Świeci miesiąc na niebie 4 Gdy tą hahulinkę chwycili/bis Zaraz, zaraz muzykanci pięknie/bis Zagrali, ha, ha, ha, zagrali. 5 Muzykanci grajcie wesoło/bis Boć ja już mam mój zielony wianek/bis Na głowie, ha, ha, ha, na głowie. 2 Jakże ja cię puścić mam, Kiej ja dziewka, a tyś pan? Hej, romtaj, romtaj dana, hej, romtaj, romtaj dana kiej ja dziewka, a tyś pan? 2x 3 Po czym żeś mnie poznała, żeś mnie panem nazwała? Hej, romtaj, romtaj dana, hej, romtaj, romtaj dana żeś mnie panem nazwała? 2x 4 Poznałam cię po mowie i czapeczce na głowie, Hej, romtaj, romtaj dana, hej, romtaj, romtaj dana i czapeczce na głowie. 2x 77

78 Tam w ogródeczku To i hola 2 Choć nie mam posagu ani swego domu, jeszcze mnie matula nie da lada komu. To i hola... 2 Płynie wianeczek za wodą, to mnie do ślubu powiodą. A jeśli wianeczek ugrzęźnie w topieli, będziecie mnie w smutku widzieli./bis 3 Powiadają ludzie, że ja malowana, a ja u matuli ładnie wychowana. To i hola... 4 Żeby nie dziewczyna, nie ożeniłby się, modre oczy miała, spodobała mu się. To i hola... 5 Modre oczy mamy, na się spoglądamy. Co komu do tego, że my się kochamy! To i hola... 6 W najładniejszym żytku kąkol się urodzi. Panieńskiej urodzie nic nie zaszkodzi. To i hola... 7 Panieńska uroda jak ta bystra woda, przepłynie, przeminie, czy ci lat nie szkoda? To i hola... 78

79 Tramblanka* 2 Dobra poleczka, bo skoczna, bo skoczna, bo skoczna, ale najlepsza z Opoczna, ale najlepsza z Opoczna. Dobra poleczka, bo skoczna, ale najmilsza z Opoczna. 3 Oj, dobry dzbanek i śklanka, i śklanka, i śklanka, ale najlepsza tramblanka, ale najlepsza tramblanka. Oj, dobry dzbanek i śklanka, ale najlepsza tramblanka. *tramblanka (fr. tremblant trzęsący się) odmiana polki zbliżona do mazurka. Ty pójdziesz górą 2 Ty będziesz panną 2x przy wielkim dworze. A ja będę księdzem 2x w wielkim klasztorze. U matki na zrębie 3 A jak pomrzemy 2x każemy sobie, złote litery 2x wyryć na grobie. 4 Kto tędy pójdzie, albo pojedzie, przeczyta sobie: Złączona para, 2x leży w tym grobie. *zrąb - ściana, szkielet drewnianego domu 79

80 W mojem uogródecku Lubelszczyzna 2 W mojem uogródecku rośnie rozmaryn. Powiedz mi Maniusiu, kto cie omanił? Jasieńkowe ocka, jasieńkowe ocka Bo się w mojem sercu tak zakochały Jasieńkowe ocka, jasieńkowe ocka Bo się w jej serdusku tak zakochały./bis 3 W mojem uogródecku rośnie jagoda. Powiedz mi Maniusiu, cyś była młoda? Ja zem była młoda jak w boru jagoda Jak w boru jagoda, kochanecku mój Ona była młoda, jak w boru jagoda Jak w boru jagoda, kochanecku jej./bis 4 W mojem uogródecku rośnie lelija. Powiedz mi Maniusiu, czy będziesz moja? Skądże ja mam wiedzieć i tobie powiedzieć. Skądże ja mam wiedzieć cy mnie mama da. Skądże ma to wiedzieć i tobie powiedzieć. Skądże ma to wiedzieć cy ją mama da./bis W murowanej piwnicy 2 Tańcowałbyk, kiebyk móg, kiebyk ni mioł krzywyk nóg, a ze krzywe nózki mom, kie podskoce, to sie gnom. Hej! 3 Hej, ty baca, baca nas, dobryk chłopców na zbój mas, jesce byś ik lepsyk mioł, hej, kiebyś im syra doł. Hej! 80

81 Wyrzundzaj sie dziwce moje Kurpie 2 Juzci ja sie wyrzundziła, Ojca, matke przeprosiła. Juzci ja sie wyrzundziła. Z kamienia na kamień 2 Nie dlatego śpiewam, by ludzie słyszeli, Smutne serce moje niech się rozweseli./bis Posłuchaj opracowania tej melodii na chór mieszany a cappella dokonanej przez znanego polskiego kompozytora Karola Szymanowskiego ( ). 3 Bieda śpi, bieda śpi, niewola je budzi, Wstań biedo, obuj się, bo pójdziesz do ludzi./bis Kurpie 4 Powiadają ludzie, że bieda pomarła, Poszła za stodołę, ogona zadarła./bis Pieśni kurpiowskie cechuje przeważnie wolne tempo i równomierna, prosta rytmika. Najczęściej obserwujemy melodie o przebiegu falującym, a choć małym zasięgu bogate w ukształtowaniu melodyki. W sposobie wykonania typową manierą jest urywanie ostatniej sylaby w ostatnim słowie zwrotki. Z tamty strony plecionego płotka Kieleckie 81

82 Za górami, za lasami 2 Za górami, za lasami, za dolinami Pobili sie dwaj górale ciupagami. Hej, górale, nie bijta sie, ma góralka duże serce, podzielita sie! 2x 4 Za górami, za lasami, za dolinami Pobili sie dwaj górale ciupagami. Hej, górale, nie bijta sie, ma góralka chyże* nogi wytańczyta sie! 2x *chyże szybkie, prędkie, zwinne Ześli sie oba nierobotnicy 2 Piasek grabili, woda wiązali, po tej robocie tydzień leżali. Tra, la, la, bom, bom, bom, po tej robocie tydzień leżali. 3 Za górami, za lasami, za dolinami Pobili sie dwaj górale ciupagami. Hej, górale, nie bijta sie, ma góralka dwoje oczu podzielita sie! 2x 5 Za górami, za lasami, za dolinami Pobili sie dwaj górale ciupagami. Hej, górale, nie bijta sie, ma góralka swego chłopca, obliżeta sie! 2x 3 Oj leżo, leżo, bolo ich kości, nie od roboty, ino od złości. Tra, la, la, bom, bom, bom, nie od roboty, ino od złości. 4 Oj leżo, leżo, kiejby na męce, Dejże im Boże rozum i rence. Tra, la, la, bom, bom, bom, dejże im Boże rozum i rence. 82

83 Zielony jaworze Żuraw 2 Czyja to dziewczyna pod jaworem stoi, oj, czy ją nocka zaszła, oj, czy ją nocka zaszła, czy się deszczu boi?/bis 3 Nocka mnie nie zaszła, deszczu się nie boję, oj, taka moja wola, oj, taka moja wola, pod jaworem stoję./bis rosyjska melodia ludowa, sł. pol. H. Kołaczkowska 2 Koza mąkę miele, Kozioł podsypuje, A maleńki koziołeczek, Worki zawiązuje. 3 A baranki krętorogie, Na fujarkach grają. Na fujarkach grają, Oczkami mrugają. 83

84 ŚPIEWNIK (piosenki popularne, znanych kompozytorów, patriotyczne, harcerskie, kanony, kolędy, pastorałki) Ach, jak przyjemnie muz. H. Wars, sł. L. Starski Piosenka pochodzi z komedii muzycznej pt. Zapomniana melodia z 1938 roku w reżyserii Konrada Toma i Jana Fethkego. Na zdjęciu Aleksander Żabczyński grający jedną z głównych ról. 84

85 Ach, śpij kochanie muz. H. Wars, sł. L. Starski Henryk Wars (właś. Warszawski) polski pianista i dyrygent. Twórca muzyki filmowej oraz wielu piosenek, m.in.: Ach, jak przyjemnie, Już taki jestem zimny drań, Już nie zapomnisz mnie, Miłość ci wszystko wybaczy, Na pierwszy znak, Tylko we Lwowie, Umówiłem się z nią na dziewiątą. 85

86 Adres przyroda muz. K. Kwiatkowska, sł. B. Kościuszko 2 Tak będziemy wędrować póki starczy nam sił, wąchać gorzkie jałowce, odpoczywać we mchu. Aż wtopimy się w przestrzeń, tak jak pole i las, zostawimy tu siebie, choć wrócimy do miast. REFREN Rozbijmy namiot 86

87 Ave verum corpus muz. W. A. Mozart, sł. anonimowe z XIII lub XIV wieku Słowa łacińskie Ave verum corpus, natum de Maria Virgine, Vere passum, immolatum in cruce pro homine, Cuius latus perforatum unda fluxit et sanguine, Esto nobis praegustatum in mortis examine. Słowa polskie Bądź pozdrowione prawdziwe ciało, narodzone z Maryi Dziewicy, Prawdziwie umęczone, ofiarowane na krzyżu za człowieka, Którego bok przebity wodą spłynął i krwią, Bądź nam przedsmakiem w śmierci próbie. Ave Verum to motet przeznaczony na chór mieszany, orkiestrę smyczkową i organy, skomponowany przez Mozarta pół roku przed śmiercią w czerwcu 1791 roku podczas pobytu w Baden. Utwór zamówił Anton Stoll - kierownik kulturalny zespołu uzdrowisk w Baden. Prosty tekst sprawił, że Ave verum stało się jednym z najpopularniejszych hymnów religijnych. Przeznaczony jest na uroczystość Bożego Ciała. Całość liczy zaledwie 46 taktów i w zależności od wykonania trwa około 3-4 minut.. Breve regnum anonim Breve Regnum (Krótkie panowanie) - to pieśń żaków krakowskich z początku XV wieku. Anonimowy tekst składa się z 5 zwrotek i opowiada o wyborze króla żaków, który będzie przewodniczył zabawom podczas juwenaliów. 87

88 Bardzo smutna piosenka retro* muz. i sł. A. Sikorowski 2 Nad dachami muza leci muza czyli weny znak czemuż wam poeci miodu w sercach brak? Muza ma sukienkę krótką Muza skrzydła ma u rąk lecz wam ciągle smutno, a mnie boli ząb. REFREN Kap, kap płyną łzy w łez kałużach ja i ty zapłakane oczy i przekwitłe bzy. Płacze z nami deszcz i fontanna szlocha też trochę zadziwiona skąd ma tyle łez. *retro słowo pochodzi od łacińskiego przedrostka retro, który dosłownie oznacza wstecz lub w przeszłości. Słowo "retro" może być synonimem wyrazu "staromodny" lub "stary", często w znaczeniu "ponadczasowy" lub "klasyczny". 88

89 Biały krzyż muz. K. Klenczon, sł. J. Kondratowicz *wokaliza melodia na głos bez tekstu, polegająca na śpiewaniu różnych samogłosek lub sylab 2 Żegnał ich wieczorny mrok, gdy ruszali w bój, gdy cichła pieśń. Szli, by walczyć o twój dom wśród zielonych pól, o nowy dzień. 3 Bo nie wszystkim pomógł los wrócić z leśnych dróg, gdy kwitły bzy. W szczerym polu biały krzyż nie pamięta już, kto pod nim śpi. Krzysztof Klenczon kompozytor, gitarzysta i wokalista. Członek zespołu Czerwone gitary w latach Twórca takich przebojów jak: Nikt na świecie nie wie, Historia jednej znajomości, Kwiaty we włosach, Powiedz stary gdzieś ty był, 10 w skali Beauforta. 89

90 Brzmi smutno piosnka miła muz. R. Schumann, sł. H. Heine Chłopcy ahoj! 2 Chłopcy, ahoj! Niebieskie oczy jej. Żegnając statek, co płynął w dal, widziały żagle białe./bis 3 Chłopcy, ahoj! Niebieskie morze lśni. Rozpala pokład słoneczny żar, obwisły żagle białe./bis muz. tradycyjna, sł. W. Głowacki 5 Chłopcy, ahoj! Zatonął statek nasz. Załoga poszła na ciemne dno, zniknęły żagle białe./bis 6 Chłopcy, ahoj! Niebieskie oczy jej. Zalane łzami, patrzyły w dal, widziały tylko fale./bis 4 Chłopcy, ahoj! Ściemniała morska toń. Sztorm zrywa liny i łamie ster, i targa żagle białe./bis *wanty liny podtrzymujące maszt z boku 90

91 Czerwone maki na Monte Cassino muz. A. Schütz, sł. F. Konarski 2 Runęli przez ogień szaleńcy! Nie jeden z nich dostał i padł... Jak ci, z Samosierry(2) szaleńcy! Jak ci, spod Rokitny(3), sprzed lat! Runęli impetem szalonym I doszli!... I udał się szturm! I sztandar swój biało-czerwony Zatknęli na gruzach, wśród chmur! Czerwone maki na Monte Cassino... 3 Czy widzisz ten rząd białych krzyży? To Polak z honorem brał ślub!... Idź naprzód!... Im dalej... Im wyżej... Tym więcej ich znajdziesz u stóp! Ta ziemia do Polski należy, Choć Polska daleko jest stąd, Bo wolność... krzyżami się mierzy! Historia ten jeden ma błąd! Czerwone maki na Monte Cassino... Monte Cassino - wzgórze o wysokości 516 metrów, między Neapolem a Rzymem, na którym znajduje się silnie ufortyfikowany klasztor z XI wieku. Był to kluczowy punkt obrony niemieckiej. W dniach 17 stycznia do 19 maja 1944 roku bitwa pomiędzy wojskami alianckimi a Niemcami uznawana jest za jedną z najbardziej zaciętych w czasie II wojny światowej. Bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk alianckich. Niedaleko klasztoru znajduje się polski cmentarz wojenny, na którym pochowano ok polskich żołnierzy poległych podczas bitwy. 91

92 Czerwony autobus muz. W. Szpilman, sł. K. Winkler 2 Kierownicę trzeba chwycić w mocne dłonie, kiedy motor, jak koń młody naprzód rwie, nawet wiatr od Wisły nas już nie dogoni, nie dogoni nas gołębia szybki cień. Proszę wsiadać, to ostatni kurs, a potem, gdy umilknie już motoru dźwięczny rytm, w jasne oczy spojrzeć, a serce młotem na twój widok, miła, zacznie bić. 92

93 Cześć polskiej ziemi, cześć! muz. S. Surzyński, sł. F. Frankowski Dożynki 2 Nie chełp się, wrogu nasz, Że nas w swym ręku masz Nie chełp się, wrogu nasz, Jak jeńców swych. Do bram Zamościa bież, Gostyńskich spytaj wież, Niech rzekną, jeśli chcesz, Kto siedział w nich. 3 Odzyskać trzeba cześć, Kościuszki szablę wznieść Odzyskać trzeba cześć, Na wrogów zgon. Bracia, przysiężmy raz, Ze wolim zginąć wraz, Niż znosić wpośród nas Ten obcy tron. muz. Z. Noskowski, sł. M. Konopnicka 2 Przynieśli nam wieniec z kłosów naszej ziemi, ślicznie przewijany wstęgami kraśnymi! Grajże grajku 3 Bodaj się te ręce z naszymi złączyły, co ten śliczny wieniec z złotych zbóż uwiły! Grajże grajku 93

94 Dziecina mała 2 Małe pacholę, mój Jezu drogi, jakże wytrzymasz ten to mróz srogi? Wół z osłem chuchają, parą zagrzewają, by Dziecię spało, a nie płakało. Dzień dobry plus uśmiech 2 Dzień dobry plus uśmiech i uśmiech poleci od szkoły do szkoły, od dzieci do dzieci, od mamy do taty, od fabryk do hut, twój uśmiech jak słońce i miód./bis 3 Anioł, pasterzy, co trzody strzegli, wzywa, ażeby do szopy biegli: Pasterze biegajcie, Pana powitajcie, co leży w żłobie, w małej osobie". muz. E. Pałłasz, sł. M. Terlikowska 3 Dobranoc plus uśmiech i noc będzie dobra, w pokoju niech uśnie i Wisła i Odra, i ludzie strudzeni, i koty i psy, niech uśmiech rozjaśni im sny./bis 94

95 Dzikie gęsi muz. F. Leszczyńska, sł. E. Szelburg-Zarembina *słoty - deszcze, szaruga, zimno Ej, przeleciał ptaszek muz. T. Sygietyński, sł. lud. opr. M. Zimińska-Sygietyńska 95

96 Ej dziewczyno, ej niebogo muz. S. Niewiadomski, sł. K. Makuszyński 2 Serce weźmie w dal pobiegnie, Potem w krwawym boju legnie, Zostaniesz wdową, zostaniesz wdową, Strzeż się, strzeż! Strzeż się, strzeż! Łez ja po nim nie uronię, Własną piersią go zasłonię, Bóg go zachowa, zachowa, zachowa, Bóg go zachowa, zachowa, zachowa. 3 Strzeż się tego co na przedzie, Co na karym koniu jedzie, Oficyjera, oficyjera, Strzeż się, strzeż! Strzeż się, strzeż! Jeśli mu się wydam miła, To nie będę się broniła, Niech mnie zabiera, zabiera, zabiera, Niech mnie zabiera, zabiera, zabiera. 96

97 Gdy leżę na plaży muz. K. Marzec, sł. E. Chotomska 2 Chyba mi przyznacie rację, bo lubicie też wakacje, kiedy można leniuchować przez dzień cały. Myślę, że by było miło, by do szkoły się chodziło, dwa miesiące a wakacje dziesięć trwały. REFREN Bo leżąc na plaży najlepiej się marzy o wielkich wyprawach w nieznane. Gdy będę dorosła na taką wyprawę zabiorę gdzieś tatę i mamę. 97

98 Gore gwiazda Jezusowi Hej, weselmy się 2 Hej, hej, hej! Anieli się w niebie cieszą, Pasterze do szopy spieszą. Hej, hej 4 Hej, hej, hej! Stach najpierwszy na swym rogu, Rozpoczął rżnąć chwałę Bogu. 6 Hej, hej, hej! Banach w parze na fujarze, Bartek z Senku na bębenku. 3 Hej, hej, hej! Poustawiali się w szyki, I wzięli się do muzyki. 5 Hej, hej, hej! Nuż w swe dudy Walek chudy, Wit w multanki, Jach w organki. 7 Hej, Hej, hej! Kopet kraje w szałamaje, Wach na lirze rześko gmyrze. 8 Hej, hej, hej! Jacek Krupa w dromle chrupa, Jarosz bzdurzy na bandurzy. 9 Hej, hej, hej! A gdy się już dość nagrali, Pokłon Panu oddawali. 98

99 Jak dobrze jest żyć muz. F. Nowak, sł. J. Urbanowicz 2 Tutaj rosną miasta, domy, a tam zieleń młodych zbóż. Wszak to praca rąk znajomych, matek naszych, ojców, sióstr! Dla nas, dla nas dom stawiamy, już trzydzieści rośnie lat! To przeszłości naszej wiano, wielkiej sprawy trwały ślad! REFREN: Jak dobrze jest żyć, móc śpiewem budzić słońce i z przyjaciółmi iść, dzień dobry mówiąć Polsce! Dzień dobry mówiąc Polsce! 99

100 Jak dobrze nam zdobywać góry autor słów i muzyki nieznany 2 Jak dobrze nam głęboką nocą wędrować jasną wstęgą szos, patrzeć, jak gwiazdy niebo złocą, i czekać, co przyniesie los. Mieć w uszach szum 3 Jak dobrze nam po wielkich szczytach wracać w doliny, progi swe, przyjaciół jasne twarze witać, o młoda duszo, raduj się! Mieć w uszach szum 100

101 Jarzębina muz. A. Markiewicz, sł. A. Chodorowska Jutro popłyniemy daleko sł. K. I. Gałczyński, muz. tradycyjna 101

102 Jesień muz. K. Mroszczyk, sł. autor nieznany Kiedy razem się zbierzemy (kanon*) 2 Snuje się po niebie ptaków długi sznur, wszystko pociemniało, czarny stał się bór. Chłodny deszczyk siąpi, chaty toną w mgle, a na łąkach pusto, jak świat zmienił się. REFREN muz. i sł. C. Krych Kanon - z języka łacińskiego canon oznacza: prawidło, norma. Jest to forma, która polega na ścisłej imitacji, tzn. kolejne głosy powtarzają melodię pierwszego głosu z opóźnieniem. 102

103 Kochany panie Mikołaju muz. M. Jeżowska, sł. J. Cygan 103

104 Majka Jeżowska Właściwie Maria Zofia Jeżowska urodzona w 1960 r. w Nowym Sączu. Polska piosenkarka i kompozytorka. Studiowała na Akademii Muzycznej w Katowicach na Wydziale Muzyki Rozrywkowej w klasie Krystyny Prońko. Znana głównie z twórczości dla dzieci. Jej najbardziej znane piosenki to: Kolorowe dzieci, A ja wolę moją mamę, Wszystkie dzieci nasze są, Dłonie. 104

105 Krajka piosenka harcerska 2 Zmoknięte świerszcze stroją skrzypce żuraw się wsparł o cembrowinę Wiele nanosi się wody jeszcze wielu się ludzi z niej napije Drogą pylistą, drogą polną Jak kolorowa panny Krajka słońce się wznosi nad stodołą Będziemy tańczyć walca A ja mam 3 Chorałem dzwonków dzień rozkwita jeszcze od rosy rzęsy mokre We mgle turkoce, pierwsza bryka Słońce wyrusza na włóczęgę Drogą pylistą, drogą polną Jak kolorowa panny Krajka słońce się wznosi nad stodołą Będziemy tańczyć walca A ja mam 105

106 Krakowiak muz. S. Kazuro, sł. B. Ostrowska Kukułeczka 2 Daleko, daleko, za górą, za rzeką, pozostała chatka biała a w niej chłopca świat. Bo w chatce przy matce dziewczyna jedyna w łzach usycha, tęskni z cicha jak bez słońca kwiat. Niech serce dziewczęce, oj, nie tęskni już, nie tęskni. Wraca luby spełnić śluby do bogdanki swej. muz. T. Sygietyński, sł. M. Zimińska-Sygietyńska Tadeusz Sygietyński ( ) - kompozytor, akompaniator, autor tekstów. Kształcił się w Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego we Lwowie, następnie studiował w Warszawie - u H. Melcera, Z. Noskowskiego i R. Statkowskiego. Od 1912 roku kontynuował studia u Stefana Krehla, Hugo Riemanna i Maxa Regera w Lipsku, następnie u Arnolda Schönberga w Wiedniu. Studiował także etnografię i medycynę. Był dyrygentem w Grazu, Zagrzebiu i Lublanie, założył i kierował orkiestrą filharmonii w Dubrowniku. Od 1926 r. działał w kraju. Był kierownikiem muzycznym teatrów w Łodzi, Lwowie, Warszawie (Teatr Letni). Pracował w radiu, interesował się folklorem muzycznym, co zaowocowało po II Wojnie Światowej jego pracą w Państwowym Zespole Pieśni i Tańca Mazowsze. Komponował pieśni, piosenki, był autorem opracowań muzyki ludowej. 106

107 Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca "Mazowsze" im. Tadeusza Sygietyńskiego należy do największych na świecie zespołów artystycznych, sięgających do bogactwa narodowych tańców, piosenek, przyśpiewek i obyczajów. Nazwa zespołu wywodzi się od centralnego regionu Polski - Mazowsza, jednak repertuar "Mazowsza" szybko rozszerzył się o folklor innych regionów. Zespół "Mazowsze" powołał do życia dekret Ministerstwa Kultury i Sztuki z 8 listopada 1948 roku, polecający prof. Tadeuszowi Sygietyńskiemu zorganizowanie zespołu ludowego, którego zadaniem miała być troska o tradycyjny repertuar ludowy oparty na pieśniach, przyśpiewkach i tańcach wsi mazowieckiej i regionalnej tradycji artystycznej. Zespół miał uchronić ten folklor przed zatraceniem i ukazać jego zróżnicowanie, bogactwo i piękno. Kum i kuma Lulajże, Jezuniu 2 Kufel piwa zgotował, kumę piwem częstował i dziwował się kumie, że tak dobrze pić umie. 2 Zamknijże znużone płaczem powieczki, utulże zemdlone łkaniem usteczki. Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj, a Ty Go, Matuniu, w płaczu utulaj. muz. S. Moniuszko, sł. J. Czeczot 3 A po szumnej biesiedzie, kiedy do dom ją wiedzie, kum dziwował się kumie, że nic chodzić nie umie. 3 Lulajże, piękniuchny mój aniołeczku, lulajże, maluchny świata kwiateczku. Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj, a Ty Go, Matuniu, w płaczu utulaj. 107

108 Lato, lato muz. W. Krzemieński, sł. L. J. Kern REFREN Już za parę dni, za dni parę Weźmiesz plecak swój i gitarę Pożegnania kilka słów, Pitagoras bądźcie zdrów Do widzenia wam canto cantare! 2. Lato, lato mieszka w drzewach, lato, lato w ptakach śpiewa, słońcu każde odkryć twarz, lato, lato jak się masz? Lato, lato dam ci różę, lato, lato zostań dłużej, zamiast się po krajach włóczyc stu, lato, lato zostań tu! 108

109 Mazurek Trzeciego Maja muz. autor nieznany, sł. R. Suchodolski 2 Witaj dniu Trzeciego Maja, Który wolność nam zwiastujesz, Pierzchła już ciemiężców zgraja, Polsko, dzisiaj triumfujesz! Witaj Maj... Mariackie hejnały 3 Wrogów tłuszcze wyrok Boski Zmiótł z powierzchni polskich łanów, Znikła boleść, znikły troski, Nie ma w Polsce obcych panów. Witaj Maj... muz. T. Mayzner, sł. E. Szelburg-Zarembina 2 Hej na krakowski rynku kręcą się górale, kręcą się górale. Sprzedają serdaki, kupują korale, sprzedają serdaki, kupują korale. 3 Hej na krakowskim rynku gołębie zleciały, gołębie zleciały. Słuchać jak tam grają mariackie hejnały, słuchać jak tam grają mariackie hejnały. 109

110 Marsz I Korpusu muz. A. Barchacz, sł. A. Ważyk 2 Czekaj, Maryś nas, niedaleki czas, gdy zmora przepadnie zła, będzie radość aż błyśnie w oku łza. Nie płacz Maryś, nie, nie powtórzy się! Ruszaj! Pierwszy Korpus nasz, Salut daj na wschód, na zachód marsz! Mróz, mróz 1 Mróz, mróz, śnieg, śnieg, sanie za saniami. Dzwonią dzwonki, konie biją Raźno podkówkami. 2x 2 Dalej, dalej! Sanie mkną po śniegu Za saniami małe sanki pędzą w szybkim biegu. 2x 3 Z drogi, z drogi! Jedzie kulig, jedzie! Z tyłu Basia, w środku Hania, Michał jest na przedzie! 2x 4 Hu, ha! Hu, ha! Nic nas nie zatrzyma! Śnieg zacina, w uszach dzwoni, Niech nam żyje zima. 2x 3 Będzie wielka rzecz, Pospolita Rzesz, Potęga wyrośnie z nas, na pochwałę wsi, na pochwałę miast. Na spotkanie dniom szklany stanie dom. Ruszaj! Pierwszy Korpus nasz, Po tę Wielką Rzecz, na zachód marsz! muz. J. Lefeld, sł. J. Grodecka 110

111 Mury muz. Lluis Llach, sł. J. Kaczmarski 2 Wkrótce na pamięć znali pieśń i sama melodia bez słów Niosła ze sobą starą treść, dreszcze na wskroś serc i dusz Śpiewali wiec, klaskali w rytm, jak wystrzał poklask ich brzmiał I ciążył łańcuch, zwlekał świt, on wciąż śpiewał i grał. Wyrwij murom zęby krat 3 Aż zobaczyli ilu ich, poczuli siłę i czas I z pieśnią, że już blisko świt, szli ulicami miast Zwalali pomniki i rwali bruk - Ten z nami! Ten przeciw nam! Kto sam, ten nasz najgorszy wróg! A śpiewak także był sam Patrzył na równy tłumów marsz Milczał wsłuchany w kroków huk A mury rosły, rosły, rosły Łańcuch kołysał się u nóg

112 My też pastuszkowie 2 Bartos sobą troska, że nie ma i włoska na smyku, na smyku a nie myśląc wiele: szast ogon kobyle do szyku, do szyku. Jak zarżnie w swoje szałamaje, aż Jezus paluszkami łaje powoli, powoli./bis 3 Wach do swoich basów przypiął sześć kiełbasów Wesoło, wesoło Woś na swej oboi wielkie figle stroi, nuż w koło, nuż w koło. Ru, ru, ru Wach na swoim basie, dyl, dyl, dyl Krążel na kiełbasie, ha sa sa, ha sa sa. /bis 112

113 Na majówkę muz. A. Zygierewicz, sł W. Chotomska 2 Majowy motyl tańczy z biedronką piegowatą, słoneczko tańczy z niebem i mama tańczy z tatą, pies goni własny ogon, a ogon goni psa, w zielone roztańczone piosenkę z nami gra. Na majówkę 3 A kiedy słońce mrugnie, że bardzo jest już śpiące powiemy "Do widzenia" motylom i biedronce, wsiadamy do tramwaju wracamy do M2 i znowu na niedzielę piosenka czeka ta. Na majówkę 113

114 Na prawo most, na lewo most muz. A. Gradstein, sł. H. Kołaczkowska 2 Gdy po pracy z Pragi wracam pieszo, mijam domów nowych rząd i nad brzegiem stoję, by nie spiesząc, na stolicę popatrzeć stąd. Bo tam Stare Miasto podnosi się już różowy Mariensztat uśmiecha się tuż. Na prawo most 3 A w niedzielę kiedy dzień się chyli, widzę z mostu świateł blask, gdy w dalekich oknach w jedenj chwili noc zapala tysiące gwiazd. I patrzę na wodę, latarnie i mgłę, i śpiewam mej dziewczynie piosenkę tę: Na prawo most 114

115 Na wędrówkę muz. E. Pałłasz, sł. J. Papuzińska 2 Wyruszymy z domu rano, Zanim jeszcze wszyscy wstaną, Odpoczniemy sobie potem Na zielonej łące wśród stokrotek. Wędrówka, drówka, rówka, ówka, wka, ka, a, Bo o nie właśnie jest piosenka ta, ta, ta. Gdy tylko słońce błyśnie, gdy ustanie deszcz Wszyscy zaśpiewacie też. 3 Gdy się skończy droga nasza, Na kolację będzie kasza, Dostaniemy też maślanki, Wypijemy sobie po dwie szklanki. Maślanka, ślanka, lanka, anka, nka, ka, a Bo o nie właśnie jest piosenka ta, ta, ta. Gdy tylko słońce błyśnie, gdy ustanie deszcz Wszyscy zaśpiewacie też. 115

116 Na Wojtusia z popielnika melodia tradycyjna Nauczycielom 2. Na Wojtusia z popielnika iskiereczka mruga, chodź opowiem ci bajeczkę, bajka będzie długa. Była sobie Baba Jaga, miała chatkę z masła, a w tej chatce same dziwy, cyt, iskierka zgasła. 2 W tym dniu życzenia łączą się Jak kwiaty w wielobarwny bukiet. I płyną do tych, którzy uczą nas Jak się wspinać na szczyt przeznaczenia. muz. i sł. T. Szarwaryn REFREN Wyśpiewać dziś chcemy wam życzenia, Z serc naszych płynie dzisiaj pieśń. Przyjmijcie ją tak, jak ziemia ciepły deszcz Niech zakwitną bukiety naszych serc. 116

117 Nie ma jak u mamy muz. P. Bojadżijew, sł. W. Młynarski 2 3 A tym czasem człeka trawił spać nie dawał mu taki mus żeby sadłem się nie dławić lecz choć trochę świat poprawić nieraz w trakcie tej zabawy świeży na łbie zabolał guz człowiek jadł z okien kit lecz zanucić mu było wstyd REFREN Te porywy te zapały jak świat światem się kończą tak że się wrabia człek pomału w ciepłą żonę stół z kryształem I ze szczęścia ogłupiały nie obejrzy się nawet jak w becie już ktoś się drze komu nawet nie w głowie, że: REFREN Wojciech Młynarski polski poeta, satyryk, artysta kabaretowy, reżyser, autor tekstów, wykonawca piosenki autorskiej, tłumacz. Autor tekstów takich piosenek jak: Róbmy swoje, Przetrwamy, Jesteśmy na wczasach, Żyj kolorowo, W Polskę idziemy. 117

118 Nie płacz nade mną muz. M. Karłowicz, sł. J. Iwański Ojciec Wirgiliusz O mój rozmarynie 2 A jak mi odpowie: Nie wydam się. 2x Strzelcy maszerują, ułani werbują, zaciągnę się. Strzelcy maszerują, ułani werbują, zaciągnę się. 3 Dadzą mi konika cisawego. 2x I ostrą szabelkę i ostrą szabelkę do boku mego. I ostrą szabelkę, i ostrą szabelkę do boku mego. 118

119 O Matko moja muz. S. Moniuszko, sł. J. Prusinowski 2 O Matko moja! Źle mi na świecie, Tęskno mi, nudno, tęskno po tobie! Dzień po dniu łańcuch żywota plecie, Oby już prędzej prysnął przy grobie! Pacyfik Pełne śledzia i sardynki, Kosze krabów, beczkę sera, Kalesony oficera, Sieć jeżowców, jedną żabę, Kapitańską zmyło babę, Beczki rumu nam nie zwiało, Pół załogi ją trzymało. Ty tylko Matko! Ty nie płacz po mnie, Błogo, kto ziemską wędrówkę kończy! Z dawnym uśmiechem tam pośpiesz do mnie, Ach! Tam gdzie nas już nic nie rozłączy, Ach! Tam gdzie nic już nas, nic nie rozłączy! muz. autor nieznany, sł. S. Klupś Ostatni refren Hej, znowu zmyło coś, Zniknął w morzu jakiś gość, Hej, policz, który tam, Jaki znowu zmyło kram. Hej, znowu zmyło coś, Zniknął w morzu jakiś gość, Postawcie wina dzban, Opowiemy dalej wam! 119

120 Pałacyk Michla* muz. i sł. J. Szczepański 2 Każdy chłopaczek chce być ranny... sanitariuszki - morowe panny, i gdy cię kula trafi jaka, poprosisz pannę - da ci buziaka - hej! Czuwaj wiaro i wytężaj słuch... 4 Za to dowództwo jest morowe, bo w pierwszej linii nadstawia głowę, a najmorowszy z przełożonych, to jest nasz Miecio w kółko golony - hej! Czuwaj wiaro i wytężaj słuch... *Pałacyk Michla (Michlera) to jendopiętrowy budynek, który znajdował się przy ul. Wolskiej 40 w przedwojennej Warszawie. Na początku powstania warszawskiego było to miejsce ciężkich walk. Piosenka będąca hymnem batalionu Parasol powstała 4 sierpnia 1944 roku. Zdobyła sobie ogromną popularność. Wśród warszawiaków rozpowszechniał ją Mieczysław Fogg. Po wojnie publikowano ją w różnych wydawnictwach. Parasol - harcerski batalion Armii Krajowej, Tygrysy - niemieckie czołgi produkowane w latach , Visy - polskie przedwojenne pistolety o kalibrze 9 mm, Dekownik - osoba stroniąca od pracy lub wyjazdu na front, 3 Z tyłu za linią dekowniki, intendentura, różne umrzyki, gotują zupę, czarną kawę i tym sposobem walczą za sprawę - hej! Czuwaj wiaro i wytężaj słuch... Intendentura - służba zaopatrywania i obsługi wojsk, Miecio - ppor. Antoni Sakowski, ranny w głowę w czasie walk na Woli, Szafa lub krowa - tak powstańcy nazywali niemieckie pociski rakietowe 5 Wiara się bije, wiara śpiewa, szkopy się złoszczą, krew ich zalewa, różnych sposobów się imają, co chwila szafę nam posuwają - hej! Czuwaj wiaro i wytężaj słuch

121 Pastuszkowie hej pastorałka 2 Więc Cię żegnamy, Tobie śpiewamy. Przyjm od nas Jezu w darze Na zawsze serca nasze, Bo kochamy Cię, bo kochamy Cię! Pierwsza Brygada 2 O, ile mąk, ile cierpienia, o, ile krwi, przelanych łez! Pomimo to nie ma zwątpienia - dodawał sił wędrówki kres! My, Pierwsza Brygada... 3 Więc już idziemy, prosić Cię chcemy. Swą rączką Jezu drogi Nasz kraj i lud ubogi, Błogosławić racz, błogosławić racz. muz. autor nieznany, sł. A. Hałaciński, T. Biernacki 3 Krzyczeli, żeśmy stumanieni, nie wierząc nam, że chcieć to móc! Leliśmy krew osamotnieni, a z nami był nasz drogi Wódz! My, Pierwsza Brygada

122 Pierwsza Kadrowa muz. autor nieznany, sł. T. Ostrowski, W. Łęcki Piosenka o Jaśku 2 Chociaż do Warszawy Mamy długą drogę, Ale przejdziem migiem, Byle tylko w nogę. Oj da, oj da dana... 3 Choć Moskal psiawiara Drogę nam zastąpi, To kul z mannlichera* Nikt mu nie poskąpi. Oj da, oj da dana... *mannichler - karabin pięciostrzałowy produkcji austriackiej 1 Leży w łóżku jasiek, W jaśku pióra ptasie. Ptasie pióra na dobranoc, w miękki jasiek nasypano. 2 muz. A. Markiewicz, sł. W. Chotomska A kto gąski skubał? Gospodyni gruba. Białe gąski podskubała, Piórka w jasiek nasypała. 3 A kto uszył jasiek? Ten co na tym zna się. Ten co płótno równo przyciął i kto igłę nawlókł nicią. 4 Jasiek szyła panna pilna i staranna. Pracowała nie ziewała, Jasiek szyła i śpiewała. 122

123 Piosnka litewska muz. F. Chopin, sł. L. Osiński 123

124 Pierwszy śnieg muz. K. Urbanek, sł. J. Utkin Pieśń żeglarzy muz. F. Schubert, sł. anonim 2 Kto pracą święci każdy dzień, ten smutku nie zna, nie! Choć słońce skryje chmury cień, my w lepszą przyszłość patrzmy się! Weselmy, bracia, się, choć wicher żagle rwie! 124

125 Pióreczko muz. W. Lutosławski, sł. J. Osińska Plecak, torba i walizka muz. K. Marzec, sł. E. Chotomska 2 Wielkim pakowaniem żyje każda chata, wszyscy chcą wyjechać na spotkanie lata. Wyruszyć w nieznane, stare kąty zbadać, odwiedzić rodzinę, uściskać, pogadać. REFREN Plecak, torba czy walizka, bez nich w podróż nie wyruszysz. Choć dźwiganie nie jest miłe, smak przygody wszystkich kusi! 125

126 Pokłon Jezusowi muz. J. Maklakiewicz, sł. B. Kossuthówna 2. Z pastuszkami tu biegniemy, serca nasze podajemy. Pokój ziemi, On to sprawił, boską rączką błogosławił całemu krajowi. Kłaniam Ci się Północ już była 126

127 2 Na te wołania z smacznego spania porwał się Stach z Grześkiem i spadł z broga, Maciek truchleje, od strachu mdleje, woła: Uciekajcie, ach, na Boga! Grześko żebro złomał, Stach na nogę chromał, bo ją w kolanie wywinął. Oj, oj, oj, oj, oj, oj Pawełek woła: Uciekaj na Boga, gore stodoła. Pogorzały szopy i przeniczne snopy, jagnięta. 3 4 Leżąc w stodole, patrząc na pole, ujrzał Bartosz stary Anioły, które wdzięcznymi głosami swymi okrzyknęły ziemskie padoły: na niebie niech chwała Bogu będzie trwała, a ludziom pokój na ziemi! Więc ich tamuje i perswaduje Bartos jako stary w te słowa: Czego krzyczycie, gwałty czynicie, Nie gore, lecz to jest rzecz nowa. Bóg się na świat rodzi, witać go się godzi, Pójdźmyż do niego z darami; Przybyli ułani 2 O Jezu, a cóż to za wojacy!/bis Otwieraj, nie bój się, to czwartacy./bis 4 O Jezu, a dokąd Bóg prowadzi?/bis Warszawę odwiedzić byśmy radzi./bis Pasterze wstawajcie, witajcie Pana, pokłon mu oddajcie, wziąwszy barana; skocznie mu zagrajcie, głosy zaśpiewajcie zgodnemi. Weź Kuba jędyka, ty Wojtku cielę, Ja mu poduszeczkę z puchu uścielę; Grześko zagra w dudki, by skakał malutki, wzraz z nami. sł. F. Gwiżdż, mel. ludowa 3 Przyszliśmy tu poić nasze konie,/bis Za nami piechoty pełne błonie./bis 5 Gdy zwiedzim Warszawę, już nam pilno /bis Zobaczyć, to nasze stare Wilno./bis Jedna z najbardziej popularnych piosenek z okresu I Wojny Światowej. Autorem jej jest prawdopodobnie legionista Feliks Gwiżdż. Karol Poraj-Koźmiński zanotował: Nadmienić trzeba, że Feliks Gwiżdż jest autorem szeregu piosenek żołnierskich, a przede wszystkim jednej z najpopularniejszych Przybyli ułani pod okienko. Autor napisał 6 zwrotek, resztę tak, jak to powinno być dorobili sobie sami żołnierze. 127

128 Przybyli z nieba muz. J. Gumuła, sł. W. Andrzejewski 2 Przybyli znaleźć stajnię betlejemską, spowitą w światłość, gwiazdę pozaziemską. Przybyli skłonić się boskiej Dziecinie, zrodzonej w zwykłej, człowieczej rodzinie. Przy onej górze 3 I my, co żale skrywamy ukradkiem, skłońmy się wrogom, dzieląc się opłatkiem. Odnajdźmy nadzieję i przebaczenie, by odkryć w sercach Boże Narodzenie. /bis 2 Przybądźmy do nich, poznamy po nich, czyli nie wiedzą o Panie i kiedy jest święte stanie Narodzonego, Narodzonego. 3 Graj, pasterzu, graj, Bóg ci pomagaj, Powiedz, która tu Gospoda* (pani), słodkiego grona jagoda, Syna powiła, syna powiła? 128

129 Pasterze mili (wersja I) Pasterze mili (wersja II) 2 Co za pałac miał, gdzie gospodą stał? Szopa bydłu przyzwoita i to jeszcze źle pokryta pałacem była. Raduj się świecie opr. Z. Huptyś 3 Kto więcej śpieszył, by Dziecię cieszył? Józef stary z Panieneczką za melodyjną piosneczką Dziecię cieszyli. muz. G. F. Händel, sł. pol. A. Bajko 129

130 Remedium muz. S. Krajewski, sł. M. Czaplińska 2 W taką podróż chcę wyruszyć, Gdy podły nastrój i pogoda Zostawić łóżko, ciebie, szafę, Niczego mi nie będzie szkoda. Zegary staną niepotrzebne, Pogubię wszystkie kalendarze. W taką podróż chcę wyruszyć, Tylko czy kiedyś się odważę REFREN Wsiąść do pociągu byle jakiego, Nie dbać o bagaż, nie dbać o bilet, Ściskając w ręku kamyk zielony, Patrzeć jak wszystko zostaje w tyle. /x2 Seweryn Krajewski polski kompozytor, wokalista, skrzypek i gitarzysta. Lider zespołu Czerwone Gitary w latach Twórca popularnych piosenek takich jak: Anna Maria, Barwy jesieni, Ciągle pada, Dozwolone do lat 18, Niebo z moich stron, Nie spoczniemy, Nie zadzieraj nosa, Takie ładne oczy, Uciekaj moje serce. 130

131 Rozkwitają pąki białych róż muz. M. Słobódzki, sł. K. Wroczyński 2 Kładłam ci ja idącemu w bój, Białą różę na karabin twój, Nimeś odszedł Jasiuleńku, stąd, Nimeś próg przestąpił, kwiat na ziemi zwiądł. 2x 3 Ponad stepem nieprzejrzana mgła, Wiatr w burzanach cichuteńko łka, Przyszła zima, opadł róży kwiat, Poszedł w świat Jasieńko, zginął za nim ślad. 2x 131

132 Skowronki muz. W. Lutosławski, sł. M. Dołęga 2. Uśmiechną się oczy Jasieńku do ciebie, chce serce wyskoczyć do ciebie na niebie. Żebyś ty skowronku serce zanieść mógł ku jasnemu słonku do Jaśkowych dróg! Hej Kasieńko, hej dzieweczko, w ten pogodny dzień nie przesłoni ci słoneczka wrogich skrzydeł cień. Na błękicie, na wysokim polskich skrzydeł straż Nad spokojem pół szerokich czuwa Janek nasz. 132

133 Szumią jodły na gór szczycie muz. S. Moniuszko, sł. W. Wolski Aria ta pochodzi z opery Halka Stanisława Moniuszki. Opera powstała w 1847 roku a premiara miała miejsce w Wilnie 1 stycznia 1848 roku. Libretto opery opowiada o góralce imieniem Halka, która zakochana jest w Januszu młodym szlachcicu. On jednak choć kiedyś żywił do niej uczucie, zaręcza się z córką Stolnika Zofią. Halka pod wpływem tej nieszczęśliwej miłości popada w obłęd i próbuje podpalić kościół, w którym odbywa się ślub Janusza i Zofii. Nie czyni tego jednak lecz popełnia samobójstwo rzucając się w nurt rwącej rzeki. Powyższą arię wykonuje Jontek góral zakochany w Halce. 133

134 Święty Mikołaj sł. i muz. R. Makowski 2 Zamiast wolnego rynku są wolne żarty, Więc nie brak nam codziennych zmartwień. Czeka robotnik i czeka emeryt, pewnie ty masz numer czterdzieści i cztery. 134

135 Twoja miłość sł. i muz. J. Mencel Ułani, ułani 2 Niejedna panienka i niejedna wdowa, za wami, ułani, polecieć gotowa. Hej, hej, ułani, malowane dzieci, nie jedna panienka za wami poleci. 2x autor słów i muzyki nieznany 3 Jedzie ułan jedzie, szablą pobrzękuje, uciekaj dziewczyno, bo cię pocałuje. Hej, hej, ułani 4 A niech pocałuje, nikt mu nie zabrania, wszak on swoją piersią Ojczyznę osłania. Hej, hej, ułani 5 Jedzie ułan, jedzie, konik pod nim pląsa, czapkę ma na bakier i podkręca wąsa, Hej, hej, ułani 135

136 Umówiłem się z nią na dziewiątą muz. H. Wars, sł. E. Schlechter 2 Jak ten czas powoli leci Pierwsza druga, w pół do trzeciej Do dziewiątej jeszcze tyle, tyle godzin Gdyby można zrobić czary Ponapędzać te zegary By dziewiąta była już REFREN Umówiłem się z nią na dziewiątą Tak mi do niej tęskno już Zaraz wezmę od szefa akonto Kupię jej bukiecik róż Potem kino, cukiernia i spacer W księżycową jasną noc I będziemy szczęśliwi, weseli Aż przyjdzie północ i nas rozdzieli I umówię się znów na dziewiątą Na dziewiąta tak jak dziś 136

137 W żółtych płomieniach liści muz. A. Zieliński, sł. A. Osiecka 2 Gęsi już wszystkie po wyroku, nie doczekają się kolędy Ucięte głowy ze łzą w oku zwiędną jak kwiaty, które zwiędły Dziś jeszcze gęsi kroczą ku mnie w ostatnim sennym kontredansie Jak tłuste księżne, które dumnie witały przewrót, kiedy stał się I ja witałam nieraz kogo, chociaż paliły wstydem skronie I powierzałam Panu Bogu to, co w pamięci jeszcze płonie I ja witałam nieraz kogo, za chmurą, za górą, za drogą I ja witałam nieraz kogo i ja witałam nieraz 3 Ognisko palą na polanie, w nim liszka przez pomyłkę gore A razem z liszką, drogi Panie, me serce biedne, ciężko chore Lecz nie rozczulaj się nad sercem, na cóż mi kwiaty, pomarańcze Ja jeszcze z wiosną się rozkręcę, ja jeszcze z wiosną się roztańczę I ja żegnałem nieraz kogo i powracałam już nie taki Choć na mej ręce lśniła srogo obrączka jaką noszą ptaki I ty żegnałeś nieraz kogo, za chmurą, za górą, za drogą I ty żegnałeś nieraz kogo, i ty żegnałeś nieraz 137

138 W krwawem polu muz. A. Bojarski, sł. W. Pol 2 Obok Orła znak Pogoni*, Poszli nasi w bój bez broni. Hu! Ha! Krew gra, duch gra, hu! Ha! Matko - Polsko, żyj! Jezus, Maria! Bij! W krwawem polu srebrne ptasze - polskie godło państwowe *Pogoń - godło Wielkiego Księstwa Litewskiego W żłobie leży 2 My zaś sami z piosneczkami za wami pospieszymy, a tak Tego Maleńkiego niech wszyscy zobaczymy. Jak ubogo narodzony, płacze w stajni położony, więc Go dziś ucieszymy./bis 3 Naszym braciom dopomagaj, Nieprzyjaciół naszych zmagaj. Hu! Ha! Wiatr gra, krew gra, hu! Ha! Niechaj Polska zna, Jakich synów ma. 3 Naprzód tedy niechaj wszędy zabrzmi świat w wesołości, że posłany nam jest dany Emmanuel w niskości. Jego tedy przywitajmy, z aniołami zaśpiewajmy, chwała na wysokości!/bis 4 Witaj, Panie, cóż się stanie, Że rozkosze niebieskie Opuściłeś a zstąpiłeś Na te niskości ziemskie? Miłość moja to sprawiła, By człowieka wywyższyła Pod nieba empiryjskie./bis 5 Przecz w żłóbeczku, nie w łóżeczku, Na sianku położony. Precz z bydlęty, nie z panięty, W stajni jesteś złożony. By człęk sianu przyrównany, Grzesznik bydlęciem nazwany Przeze Mnie był zbawiony./bis 138

139 Wesół i szczęśliwy muz. S. Moniuszko, sł. E. Wasilewski 2 Z czapki pawie pióro Barwami się mieni, Jak dzionek za chmurą Gdy go świt zrumieni: Dumnie błyszczy pawi puch, I ja dumny - i ja zuch! Krakowiaczek ci ja, Pędzę sobie żwawo, Kto mnie nie wymija, Plunę w twarz kurzawą! Bo ja pan, bo ja król! Wśród zielonych niw i pól! 3 W koło szumi zboże, Kłania mi się kłosem, Kiedy zbiorę zorzę To pobrzęknę trzosem. A dziewczęta całej wsi Będą się przymilać mi. I ta, i ta ładna, Lecz ich próżne chęci, O boć mnie już żadna Nie zwabi, nie znęci! Jedno tylko serce mam, Jedną tylko Halkę znam. allegro - szybko, wesoło piu mosso - żywiej, więcej ruchu lento con anima - powoli z ożywieniem lento assai - bardzo powoli 139

140 Wianki muz. Z. Noskowski, sł. M. Konopnicka 2 Na wysokim brzegu panieneczka stała, modrymi oczkami na wianek patrzała. Płyńże mój wianeczku po tej bystrej fali, póki się ten ogień świętojański pali. Wesoły żeglarz 3 Płyńże mój wianeczku do brzegu drugiego, pytaj się tam ludzi o braciszka mego. Mój braciszek miły wędruje po świecie, a ja mu posyłam to różane kwiecie. angielska melodia ludowa, sł. pol. T. Kubiak 2 Żagiel mój burzę niejedną przetrwał, nieraz nad głową wiatr kłębił chmury, bardziej o fajkę dbam, by nie zgasła, niż o własną skórę. REFREN 140

141 Wesołą nowinę Bogu chwałę wznoszą na wysokości, pokój ludziom głoszą duchy światłości. Jak miła ta nowina 2x Którego zrodziła, Bogiem uznała, i Panną, jak była, Panną została. Jak miła ta nowina 2x Czyste swoje serca w dani oddali, szczęśliwi do swoich rodzin wracali. Jak miła ta nowina 2x W lesie (kanon) Panna nam powiła Boskie Dzieciątko, pokłonem uczciła to Niemowlątko. Jak miła ta nowina 2x Ubodzy pasterze pierwsi przybyli, Jezusowi Panu pokłon złożyli. Jak miła ta nowina 2x Gwiazda osobliwa Królom świeciła do Bożej Dzieciny ich sprowadziła. Jak miła ta nowina 2x muz. F. Hayes, sł. pol. K. Jeżewska 141

142 W polu muz. Z. Noskowski, sł. M. Konopnicka 2 Długości spały twardym snem, pod białym śnieżkiem w polu tym. Teraz główeczki wznosicie, bo przyszło słońce i życie. W tej kolędzie 2 Kuba stary przyniósł dary: masło na talerzu Sobek parę gołąbeczków takich jeszcze w pierzu. Wziął Tomek gomółek i jajeczko gęsie, a Bartek nie miał co dać, stare pludry trzęsie. 142

143 Wyszłabym ja muz. W. Lutosławski, sł. L. Lewin 2 Pewien włókniarz chodzi do mnie, Na jego krosnach kwitnie wiosna. Mówi, że kocha mnie ogromnie tak jak swoje krosna. Wyszłabym ja za włókniarza, ale szkoda mi tokarza. 2x 3 Pewien tokarz chodzi do mnie, iskry tokarkę jego stroją. Mówi, że kocha mnie ogromnie Jak tokarkę swoją. Wyszłabym ja za tokarza, lecz znów inny mi się zdarza. 2x 143

144 Zapraszamy do śpiewania muz. Z. Ciechan, sł. A. Bernat 2 Zapraszamy do śpiewania: podzielimy się weselem pół na pół. Co tam znaczą małe łzy, kiedy coś nie tak każdy dzień codziennie więcej wart. 2x Zaśpiewaj... 3 Zapraszamy do śpiewania: gdy nie wiemy, które z marzeń spełni się, Nnie brak w kalendarzu świąt i szczęśliwych dat każdy dzień codziennie więcej wart. 2x 4 Zapraszamy do śpiewania: zamiast smutku na rozstanie będzie śmiech, wspólnych chwil nie zgubi czas, nie odbierze wiatr każdy dzień codziennie więcej wart. Wspólnych chwil nie zgubi czas, nie odbierze wiatr każdy dzień codziennie więcej, każdy dzień codziennie więcej, każdy dzień codziennie więcej wart! Zaśpiewaj

145 Z narodzenia Pana 2 Wypada wśród nocy ogień z obłoku, dumają pasterze w takim widoku. Każdy pyta: Co się dzieje? Czy nie świta, czy nie dnieje? Skąd ta łuna bije, tak miła oku? Złap lato 2 Trzymać ciepły wiatr na dłoni i słuchać, o czym szepcze las. Gra na skrzypcach polny konik, znów lato woła nas. 3 Ale gdy anielskie głosy słyszeli, zaraz do Betlejem prosto bieżeli. Tam witali w żłobie Pana, poklękali na kolana I oddali dary, co z sobą wzięli. 3 Płyńmy szlakiem niepoznanym na wyspę Malinowych Mórz. Razem z latem wyruszamy, walizki pełne już. muz. i sł. M. Witecki REFREN Złap lato za rękę, zaśpiewaj piosenkę dziś słońca nie będzie nam brak. Nie kryją słowiki talentu przed nikim i tysiąc kolorów ma świat. 145

146 Żniwa muz. Z. Noskowski, sł. M. Konopnicka 2 A ode wsi słychać śpiewki, śpieszą chłopcy, śpieszą dziewki, niosą grabie, w pole dążą za żeńcami snopy wiążą. Dana! Da-dana! Za żeńcami snopy wiążą Dana! Da-dana! 3 Co powiąż ciężkie snopy, to składają je na kopy, dobra ziemia, łaska Boża, będzie chlebek z tego zboża. Dana! Da-dana! Będzie chlebek z tego zboża Dana! Da-dana! Piosenka ta pochodzi ze zbioru pt. Cztery pory roku. W zbiorze tym znajduje się 50 piosenek na jeden lub dwa głosy z towarzyszeniem fortepianu. Zygmunt Noskowski ( ) polski kompozytor, dyrygent oraz pedagog. W jego twórczości największe znaczenie mają: poemat symfoniczny pt. Step, I Symfonia A-dur, II Symfonia c-moll Elegijna, III Symfonia F-dur Od wiosny do wiosny, Kwartet fortepianowy d-moll, uwertura koncertowa pt. Morskie Oko. Do jego uczniów należeli m.in.: Mieczysław Karłowicz oraz Karol Szymanowski. Maria Konopnicka ( ) polska poetka, publicystka i tłumaczka. Autorka zbiorów wierszy, m.in.: Śpiewnik historyczny, Z mojej Biblii, Nowe pieśni, a także bajek i nowel dla dzieci tj. O krasnoludkach i sierotce Marysi, Na jagody, O Janku wędrowniczku, Nasza szkapa. Na cześć pisarki jeden z kraterów na planecie Wenus został nazwany jej nazwiskiem. 146

147 Żurawie muz. J. Maklakiewicz, sł. H. Parysiewicz 2 Zamknęłabym oczy, żeby nie płakały, one będą, będą lasy te żegnały. Jak mnie będą żegnały, w smutnych lasach wrzosy, na ostatnich kwiatkach łzy jesiennej rosy./bis 3 Nie smućcie się lasy, pozostanę z wami, nie polecę sama w słońce za ptakami. Lećcie, lećcie żurawie, wysoko, daleko, poczekamy na was o wiośnie nad rzeką./bis Jan Maklakiewicz ( ) polski kompozytor, organista, dyrygent i pedagog. W latach studiował kompozycję w Konserwatorium Warszawskim. Następnie swoje umiejętności doskonalił u Paula Dukasa w École Normale de Musique w Paryżu. W latach pracował jako wykładowca przedmiotów teoretycznych oraz prowadził chór w Konserwatorium w Łodzi. Od 1928 roku przez 4 lata był profesorem harmonii w Konserwatorium Warszawskim. W 1934 roku założył miesięcznik Chór. W 1945 roku został dyrektorem Filharmonii w Krakowie, a 2 lata później dyrektorem Filharmonii Warszawskiej. Działał w wielu stowarzyszeniach muzycznych, m.in. był członkiem Stowarzyszenia Kompozytorów Polskich oraz Stowarzyszenia Pisarzy i Krytyków Muzycznych. Do ważniejszych kompozycji Maklakiewicza zaliczane są: Wariacje symfoniczne II Symfonia Święty Boże Tango symfoniczne Suita tańców łowickich II Koncert skrzypcowy Góralski utwory chóralne: Kołysanka, Leciały gąsańki, Trzy struny 147

148 14 POLSKIE TAŃCE NARODOWE POLONEZ H. Wieniawski Polonez D-dur op. 4 F. Chopin Polonez As-dur op. 53 M. K. Ogiński Polonez Pożegnanie ojczyzny Inne nazwy: chodzony, pieszy, wielki, okrągły, starodawny, równy, powolny. Tempo: umiarkowane lub wolne Metrum: trójmiarowe Tańczony w korowodzie przez pary. MAZUR OBEREK KUJAWIAK KRAKOWIAK S. Moniuszko opera Straszny dwór, mazur z IV aktu S. Moniuszko opera Halka, mazur z I aktu J. Elsner Mazur na orkiestrę G. Bacewicz Oberek H. Wieniawski Obertas H. Wieniawski Kujawiak a-moll S. Moniuszko pieśń Wesół i szczęśliwy I. J. Paderewski Krakowiak fantastyczny op. 14, nr 6 K. Szymanowski Krakowiak F. Chopin Rondo a la krakowiak op. 14 Inne nazwy: gniewus, wyrywas, szumny. Tempo: żywe Metrum: trójmiarowe Charakter: skoczny Pochodzi z Mazowsza, odznacza się akcentowaniem słabych części taktu. Inne nazwy: zawijacz, wyrywas, ksebka. Tempo: szybkie, bardzo szybkie Metrum: trójmiarowe Charakter: wesoły, skoczny Tancerze wykonują podskoki, przytupy i wirują wokół siebie. Inne nazwy: śpiący, kołysany, niesiony. Tempo: wolne, umiarkowane Metrum: trójmiarowe Charakter: spokojny, pełen zadumy, przewaga rytmu ósemkowego, zwykle tonacja molowa. Inne nazwy: mijany, goniony, dreptany. Tempo: szybkie Metrum: dwumiarowe Charakter: skoczny, wesoły, rytm synkopowany, 148

149 15 RODZAJE GŁOSÓW, ZESPOŁÓW WOKALNYCH I CHÓRÓW Głos ludzki postrzegany jako instrument (dęty) jest jednym z najtrudniejszych do opanowania. Cztery podstawowe głosy to: żeński sopran i alt oraz męski tenor i bas. Wśród głosów szkolonych do wykonywania partii solowych w operach, oratoriach, kantatach i innych utworach wokalno-instrumentalnych wyróżniamy: Głosy żeńskie Sopran Mezzosopran Alt Kontralt Głosy męskie Kontratenor Tenor Baryton Bas W. A. Mozart Wesele Figara, aria Hrabiny Porgi amor (sopran) G. F. Händel Mesjasz, aria I know that my Redeemer liveth (sopran) F. Schubert Ave Maria (sopran) G. B. Pergolesi aria "Quae moerebat et dolebat" (alt) W. Żeleński Zawód do sł. K. Przerwy-Tetmajera (alt) F. Chopin Pierścień do sł. S. Witwickiego (alt) G. Verdi Rigoletto, aria księcia Mantui Questa o quella (tenor) G. F. Händel Mesjasz, aria Every Valley shall be exalted (tenor) P. Domingo La Liberta (tenor) Ch. Gounod Faust, aria Mefistofelesa Vous qui faites l'endormie (bas) G. F. Händel Mesjasz, aria But who may abide the day of His coming (bas) G. Rossini Cyrulik sewilski, aria Don Basilia La calunnia (bas) Z wokalnych zespołów kameralnych najczęściej spotykamy: DUET (dwie osoby) TERCET (trzy osoby) S. Moniuszko Halka, duet Halki i Janusza z I aktu W. A. Mozart Czarodziejski flet, duet Paminy i Papagena z I aktu G. B. Pergolesi Stabat Mater, duet Sancta Mater, istud agas S. Moniuszko Straszny dwór, tercet Stefana, Zbigniewa i Macieja z I aktu D. Cimorosa Il matrimonio segreto, tercet Le faccio un inchino z I aktu W. A. Mozart Don Giovanni, tercet Ah! chi mi dice mai z I aktu KWARTET (cztery osoby) W. A. Mozart Requiem d-moll KV 626, Benedictus W. A. Mozart Don Giovanni, Non ti fidar, o misera z I aktu G. Verdi Rigoletto, Bella figlia dell amore z III aktu 149

150 Chór to duży zespół składający się z wokalistów, wykonujący najczęściej utwory wielogłosowe a cappella lub z akompaniamentem instrumentalnym. Najczęściej spotykanym rodzajem chóru jest chór mieszany. Chór taki podzielony jest na 4 głosy, tj.: dwa żeńskie (soprany, alty) oraz dwa męskie (tenory, basy). CHÓR MIESZANY przykłady: G. P. da Palestrina Missa Papae Marcelli W. A. Mozart Ave verum Corpus KV 618 L. van Beethoven Et resurrexit z Missa Solemnis D-dur op. 123 R. Wagner Marsz weselny z III aktu opery Lohengrin G. Verdi Dies irae z Requiem Ustawienie głosów w chórze mieszanym wygląda następująco: CHÓR ŻEŃSKI CHÓR MĘSKI przykłady: S. Moniuszko Chór dziewcząt Ach! Pani Marto, mówcie szczerze z I aktu opery Straszny dwór S. Moniuszko Chór dziewcząt Spod igiełek kwiaty rosną z II aktu opery Straszny dwór przykłady: Ponadto wyróżnia się inne rodzaje chórów, tj.: S. Moniuszko Chór rycerzy z I aktu opery Straszny dwór S. Moniuszko Janusz i chór męski z I aktu opery Halka szkolny studencki kościelny katedralny operowy 150

151 16 INSTRUMENTALNE ZESPOŁY KAMERALNE I RODZAJE ORKIESTR Zespół kameralny to mały zespół liczący zwykle od 2 do 9 wykonawców. Każdy instrumentalista grający w zespole kameralnym realizuje jedną partię. Do najpopularniejszych instrumentalnych zespołów kameralnych zaliczane są: TRIO SMYCZKOWE TRIO FORTEPIANOWE KWARTET SMYCZKOWY przykłady: skład: skrzypce, altówka, wiolonczela. W. A. Mozart Divertimento Es-dur KV 563 L. van Beethoven Trio smyczkowe c-moll op. 9, nr 3 F. Schubert Trio smyczkowe B-dur D 581 K. Penderecki Trio smyczkowe A. Webern Trio smyczkowe op. 20 przykłady: skład: skrzypce, wiolonczela, fortepian. J. Haydn Trio fortepianowe G-dur Hob. 25 W. A. Mozart Trio fortepianowe E-dur KV 542 L. van Beethoven Trio fortepianowe B-dur op. 97 F. Chopin Trio fortepianowe g-moll op. 8 F. Mendelssohn Trio fortepianowe d-moll op. 49 M. Ravel Trio fortepianowe A-dur D. Szostakowicz Trio fortepianowe e-moll op. 67 przykłady: skład: I skrzypce, II skrzypce, altówka, wiolonczela. J. Haydn Kwartet smyczkowy F-dur op. 77, nr 2 W. A. Mozart Kwartet smyczkowy B-dur KV 589 L. van Beethoven Kwartet smyczkowy cis-moll op. 131 F. Schubert Kwartet smyczkowy d-moll D 810, nr 14 P. Czajkowski II Kwartet smyczkowy F-dur op. 22 M. Ravel Kwartet smyczkowy F-dur H. M. Górecki II Kwartet smyczkowy 151

152 KWINTET FORTEPIANOWY skład: fortepian, I skrzypce, II skrzypce, altówka, wiolonczela. przykłady: J. Zarębski Kwintet fortepianowy g-moll op.34 G. Bacewicz II Kwintet fortepianowy R. Schumann Kwintet fortepianowy Es-dur op. 44 G. Faure Kwintet fortepianowy c-moll op. 115 J. Brahms Kwintet fortepianowy f-moll op. 34 A. Dvořák Kwintet fortepianowy A-dur op. 81 F. Schubert Kwintet fortepianowy A-dur op. 114 (fortepian, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas) Orkiestra to duży zespół instrumentalny (liczący kilkudziesięciu lub nawet ponad stu muzyków), w którym każdą partię realizuje kilka takich samych instrumentów. Wyróżniamy następujące rodzaje orkiestry: SMYCZKOWA DĘTA SYMFONICZNA (smyczkowe + dęte + perkusyjne) W. A. Mozart Serenada G-dur KV 525 S. Barber Adagio for strings B. Bartok Divertimento na orkiestrę smyczkową E. Grieg Suita z czasów Holberga G. Bacewicz Koncert na orkiestrę smyczkową I. Strawiński Symfonia na instrumenty dęte L. van Beethoven VIII Symfonia F-dur op. 93 R. Schumann IV Symfonia d-moll op. 120 R. Strauss Poemat symfoniczny Dyl Sowizdrzał op. 28 M. Musorgski Fantazja symfoniczna Noc na Łysej Górze M. Karłowicz Poemat symfoniczny Stanisław i Anna Oświecimowie Aby tak duża grupa instrumentalistów grała w jednym pulsie i precyzyjnie realizowała wszystkie zmiany a w szczególności agogiczne, potrzebny jest dyrygent. ZAPAMIĘTAJ!!! Dyrygent to osoba kierująca zespołem muzycznym. Podczas wykonywania utworu stoi przez zespołem i za pomocą ruchów rąk, całego ciała a także mimiki twarzy, podkreśla zapisane przez kompozytora oznaczenia dotyczące dynamiki, artykulacji, agogiki, frazowania, itd. 152

153 17 INSTRUMENTY MUZYCZNE Instrument muzyczny to przyrząd służący do wytwarzania dźwięku i wykonywania muzyki. Charakterystyczną cechą, która odróżnia od siebie instrumenty jest ich brzmienie. Podstawowa klasyfikacja instrumentów przedstawiona została w tabeli poniżej. STRUNOWE DĘTE PERKUSYJNE SMYCZKOWE SZARPANE UDERZANE DREWNIANE BLASZANE KLAWISZOWE MEMBRANOFONY Strunowe czyli chordofony. Źródłem dźwięku jest drgająca struna. Dęte czyli aerofony. Źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza. W membranofonach źródłem dźwięku jest drgająca membrana. Idiofony to instrumenty samobrzmiące. Źródłem dźwięku jest cały instrument lub jego część. IDIOFONY Skala instrumentu to zakres dźwięków możliwych do wydobycia na danym instrumencie. 153

154 SKRZYPCE strunowy smyczkowy Najmniejszy instrument z tej grupy. Posiada cztery struny strojone kwintami na dźwięki: g, d 1, a 1, e 2. Ponieważ gry na skrzypcach naucza się już bardzo małe dzieci, zaistniała potrzeba budowania ich w różnych rozmiarach. Stworzono więc kilka standardowych wielkości skrzypiec: Wielkość Długość w cm 4/4 58,4 3/4 55,9 1/2 50,8 1/4 47,0 1/8 41,9 1/16 35,6 1/32 33 Budowa skrzypiec i smyczka Kalafonia - żywica miękka pochodzenia naturalnego Wierzch skrzypiec budowany jest ze świerku. Spód, boczki i podstawek z jaworu a gryf i kołki z hebanu. Wewnątrz instrumentu znajduje się świerkowy kołeczek łączący płytę wierzchnią z płytą spodnią - tzw. DUSZA. Jej zadaniem jest przenoszenie drgań z podstawka na spodnią płytę rezonansową. Włosie użyte w smyczku pochodzi z końskiego ogona. Naciera się je kalafonią w celu zwiększenia tarcia. Budową i naprawą instrumentów strunowych zajmuje się LUTNIK. Słowo pochodzi od włoskiego "liutaio", czym pierwotnie określano zajmującego się budowaniem lutni. Przyjęło się ono w Polsce dopiero pod koniec XIX wieku. Rzemiosło lutnika zwykle dzieli się na dwie kategorie: 1. instrumenty smyczkowe, 2. instrumenty szarpane. Na skrzypcach gra się przesuwając smyczkiem po strunach i przyciskając struny palcami do gryfu. Nieprzyciśnięta Struna wydaje swój najniższy dźwięk. Pełna skala instrumentu sięga od g c 5. Do najsłynniejszych budowniczych skrzypiec wszech czasów należy Antonio Stradivari. Wytworzył on około 1100 egzemplarzy, z których wiele zachowało się do dziś. Skrzypce Stradivariego są przedmiotem pożądania współczesnych instrumentalistów, stać na nie jednak tylko najbogatszych. Najdroższe skrzypce świata: GUARNERI do 6 mln $ STRADIVARIUS do 4 mln $ GAUDAGNINI ok. 1 mld $ AMATI ok. 800 tys. $ GAGLIANO ok. 400 tys. $ 1. Niccolo Paganini 24 Kaprysy op. 1 na skrzypce solo 2. Feliks Mendelssohn Koncert skrzypcowy e-moll op Antonio Vivaldi cykl 4 koncertów skrzypcowych pt. Cztery pory roku 4. Henryk Wieniawski Koncert skrzypcowy d-moll op Jan Sebastian Bach Koncert skrzypcowy E-dur BWV

155 ALTÓWKA strunowy smyczkowy Jest to instrument nieco większy od skrzypiec (o ok. 5cm), ma głębszą, ciemniejszą i łagodniejszą barwę, mniej jaskrawą niż skrzypce. Podobnie jak w skrzypcach, struny altówki strojone są kwintami na dźwięki: c, g, d 1, a 1. Skala altówki sięga od c (małego) do g z oktawy trzykreślnej. Altówka rzadziej stosowana jest jako instrument solowy. Wchodzi przede wszystkim w skład zespołów kameralnych. Partię przeznaczoną do wykonania przez altówkę zapisuje się w kluczu altowym. Wyższe dźwięki notuje się w kluczu wiolinowym. Technika gry na altówce jest taka sama jak na skrzypcach, altowiolista gra z nieco większym oparciem. Smyczek jest nieco dłuższy i nieco cięższy niż w skrzypcach. WIOLONCZELA 1. Georg Philipp Telemann Koncert na altówkę G-dur TWV Georg Friedrich Händel Koncert na altówkę h-moll 3. Dymitr Szostakowicz Sonata C-dur na altówkę i fortepian op Michaił Glinka Sonata d-moll na altówkę i fortepian 5. Paul Hindemith Muzyka żałobna na altówkę i orkiestrę smyczkową strunowy smyczkowy Zbudowana na wzór skrzypiec lecz o dwukrotnie dłuższym korpusie. Wiolonczela posiada cztery struny stalowe strojone kwintami (C, G, d, a). Z dolnej części pudła rezonansowego wystaje metalowa nóżka służąca do oparcia instrumentu na podłodze. Na wiolonczeli gra się na siedząco, obejmując kolanami pudło rezonansowe. Gryf, wznoszący się niemal pionowo w górę, znajduje się na wysokości przedramienia i ramienia. Skala wiolonczeli wynosi C g 2 Nuty na wiolonczelę zapisuje się w kluczu basowym i tenorowym, a najwyższe dźwięku w kluczu wiolinowym. Brzmienie wiolonczeli jest niskie, melancholijne, a w wysokim rejestrze jasne, czasem nawet błyskotliwie. Wiolonczela może być częścią kwartetu smyczkowego, orkiestry kameralnej i symfonicznej. Jest także ważnym instrumentem solowym. Najstarszą wiolonczelą będącą do dzisiaj w użyciu jest instrument z II połowy XVI wieku wykonany przez A. Amatiego dla orkiestry francuskiego króla Karola IX. Posiada on znakomite brzmienie i ponadto jest pięknie zdobiony. 1. Carl Philipp Emanuel Bach Koncert wiolonczelowy A-dur 2. Antonio Vivaldi Koncert wiolonczelowy c-moll RV Luigi Boccherini Koncert wiolonczelowy D-dur 4. Robert Schumann Koncert wiolonczelowy a-moll op Siergiej Rachmaninow Sonata g-moll na wiolonczelę i fortepian op

156 KONTRABAS strunowy smyczkowy GITARA KLASYCZNA Jest to największy instrument z grupy strunowych smyczkowych. Posiada od 3 do 5 strun. Najbardziej powszechny jest kontrabas 4-strunowy. Struny strojone są kwartami na dźwięki: E 1, A 1, D, G. Kontrabas 5-strunowy, który spotykamy w orkiestrze symfonicznej posiada jeszcze strunę C 1. W czasie gry instrument znajduje się w pozycji pionowej oparty o podłogę na krótkiej metalowej nóżce. Skala dźwięków sięga od E 1 do g 1. Nuty na kontrabas zapisuje się w kluczu basowym. Kontrabas jest instrumentem transponującym o oktawę czystą w dół. Oznacza to, że dźwięki zapisane w nutach, brzmią na kontrabasie o oktawę niżej. Taki zabieg ma na celu uproszczenie pisowni i uniknięcie zbyt wielu linii dodanych dolnych. Z uwagi na swoje rozmiary gra się na nim na stojąco lub siedząc na wysokim stołku. Długie i grube struny oraz trudne palcowanie sprawiają, że jest to najmniej ruchliwy instrument w swojej grupie. Kontrabas używany jest w orkiestrze symfonicznej a także w innych zespołach, głównie jazzowych, jako instrument basowy. W gatunkach muzyki rozrywkowej, na kontrabasie gra się niemal wyłącznie artykulacją pizzicato czyli szarpiąc struny palcami. 1. Franz Anton Hoffmeister I Koncert kontrabasowy D-dur 2. Camille Saint-Saëns miniatura Słoń z cyklu Karnawał zwierząt (kontrabas i fortepian) 3. Eduard Tubin Koncert na kontrabas i orkiestrę 4. Giovanni Bottesini II Koncert kontrabasowy h-moll 5. Andrzej Cwojdziński Koncert na kontrabas i orkiestrę strunowy szarpany Większość instrumentów strunowych szarpanych ma podobną budowę do strunowych smyczkowych, tj. posiadają pudło rezonansowe, gryf oraz struny. Istotną różnicą, poza sposobem wydobycia dźwięków, jest obecność progów na gryfie. Klasyczna gitara posiada 6 strun. Niegdyś były one wykonywane ze zwierzęcych jelit. Obecnie stosuje się miękkie struny nylonowe. Są one nastrojone na dźwięki: E, A, d, g, h, e 1. Gitara podobnie jak kontrabas jest instrumentem transponującym o oktawę czystą w dół. Dźwięki zapisuje się na jednej pięciolinii w kluczu wiolinowym. Skala gitary: E h 2. Na gitarze klasycznej gra się na siedząco, opierając dolne wcięcie pudła na lewym kolanie. Lewą nogę stawia się na podnóżku. Taka pozycja nie jest optymalna dla kręgosłupa, dlatego istnieje lepsze rozwiązanie a mianowicie podgitarnik umieszczany między udem a instrumentem. Obie stopy są wtedy oparte o ziemię, dzięki czemu pozycja podczas gry jest bardziej naturalna i mniej obciąża kręgosłup. Struny uderza się palcami prawej ręki (zwykle gitarzyści wykorzystują do tego długie paznokcie). 156

157 PODGITARNIK PODNÓŻEK Inne rodzaje gitary to: - akustyczna - elektryczna - basowa - hawajska - dwunastostrunowa 1. Antonio Vivaldi Koncert D-dur na gitarę i smyczki 2. Joaquin Rodrigo - Concerto De Aranjuez 3. Nicolo Paganini I Sonata na skrzypce i gitarę GITARA AKUSTYCZNA Wykorzystywana w muzyce rozrywkowej. Posiada stalowe struny, większe pudło rezonansowe i węższy gryf ułatwiający grę akordową. GITARA DWUNASTOSTRUNOWA Struny nastrojone są na dźwięki: E-e, A-a, d-d 1, g-g 1, b-b, e-e. GITARA BASOWA Transponuje o oktawę w dół. Najczęściej ma 4 struny strojone kwartami na dźwięki E1, A1, D, G. Skala E1 g 1. Istnieją również gitary 5-, 6- i o większej liczbie strun. GITARA ELEKTRYCZNA Drgania stalowych struny umieszczonych w polu magnetycznym są przekształcane w zmiany napięcia elektrycznego za pomocą przetwornika elektromagnetycznego. Powstała w latach 30-tych XX wieku. 157

158 MANDOLINA strunowy szarpany Mandolina jest niedużym instrumentem, o krótkim gryfie i płytkim, okrągłym pudle rezonansowym. Ma kształt przeciętego migdała. Posiada 4 pary strun strojonych w kwintach na dźwięki: g, d 1, a 1, e 2 czyli na takie same jak w skrzypcach. Skala mandoliny: g fis 3. Na mandolinie gra się zwykle tremolo. BANJO Banjo posiada od 4 do 9 strun rozpiętych wzdłuż gryfu z progami, przy czym jedna z nich (krótsza) przeznaczona jest do gry kciukiem. Okrągły korpus rezonansowy nakryty jest napiętą błoną jak w bębenku. Banjo używane jest w muzyce jazzowej i country. Skala banjo czterostrunowego: c dis 3. HARFA strunowy szarpany strunowy szarpany Jest to instrument w kształcie trójkąta, którego jeden bok stanowiący pudło rezonansowe, grający na harfie opiera o bok. Z pudła wychodzi strun naciągniętych na kołki w górnej ramie. Nastrojone są na dźwięki gamy Ces-dur. W podstawie harfy znajduje się 7 pedałów służących do przestrajania. Naciśnięcie pedału do pierwszego wcięcia sprawia, że wszystkie struny jednoimienne zostaną podwyższone o półton a do drugiego wcięcia o cały ton. Umożliwia to przstrajanie harfy do wszystkich tonacji. Skala harfy sięga od CES 1 do ges 4. Ponieważ harfa ma dużą skalę, wymaga zapisu na dwóch pięcioliniach w kluczu wiolinowym i basowym. Harfy najwcześniej pojawiły się w Mezopotamii i Iranie, bo już 3000 lat p.n.e. Były to harfy łukowe najprawdopodobniej powstałe z łuku myśliwskiego. Były zbudowane z jednego kawałka wygiętego drewna. 1. Piotr Czajkowski Walc kwiatów z baletu Dziadek do orzechów 2. Hektor Berlioz Symfonia fantastyczna op. 14, cz. II Bal 3. Wolfgang Amadeus Mozart Koncert C-dur na flet i harfę KV

159 KLAWESYN strunowy szarpany Kształtem przypomina fortepian. Także posiada mechanizm skoczków zakończonych piórkami, które po naciśnięciu klawisza szarpią struny. W odróżnieniu od fortepianu, grający na klawesynie nie ma możliwości różnicowania dynamicznego dźwięków poprzez siłę uderzenia klawisza. Zmian w sile brzmienia dokonywano poprzez włączanie lub wyłączenie kolejnych systemów strun. Klawesyn może posiadać od 1 do 4 manuałów (klawiatur). Skala klawesynu: F2 f 4 W XVII i pierwszej połowie XVIII wieku klawesyn pełnił podstawową funkcję w orkiestrze operowej i symfonicznej, realizując basso continuo, był też używany jako instrument solowy i kameralny. FORTEPIAN 1. Jan Sebastian Bach Preludia i fugi z I i II tomu Das Wohltemperierte Klavier 2. Jan Sebastian Bach Suity francuskie, Suity angielskie 3. Jan Sebastian Bach Koncert klawesynowy d-moll BWV Giovanni Paisiello Koncert C-dur na klawesyn i smyczki 5. Francois Couperin suity klawesynowe Twórcą fortepianu był włoski muzyki i budowniczy instrumentów muzycznych - Bartolomeo Cristofori. W źródłach podawane są różne daty pojawienia się tego instrumentu pomiędzy 1689 a 1711 rokiem, choć najstarszy, zachowany do naszych czasów egzemplarz, pochodzi z roku Najczęściej jednak za datę zbudowania pierwszego fortepianu podaje się 1711 rok. Fortepian Cristoforiego zwany gravicembalo col piano e forte (grający głośno i cicho), posiadał podwójne struny rozpięte na drewnianej ramie, ujęte w prostokątny korpus. Cristofori wyprodukował ok. 20 tych instrumentów, po czym zaniechał produkcji, przypuszczalnie z powodu braku zainteresowania odbiorców. strunowy uderzany Skala fortepianu stopniowo ulegała rozszerzeniu. W połowie XIX wieku wynosiła 7 oktaw. Pod koniec XIX wieku powiększyła się do 7 i ¼ oktawy i wynosi obecnie: A 2 c 5. 7 i ¼ oktawy (88 klawiszy) uważana jest za standard, choć spotkać można również fortepiany koncertowe o skali F 2 c 5. Głównymi elementami, z jakich zbudowany jest fortepian są: struny, mechanizm klawiszowo-młoteczkowy, pudło rezonansowe, obudowa. 159

160 Typowy fortepian koncertowy posiada 243 struny o długości od 2 metrów dla najdłuższej struny basowej do 5 centymetrów dla strun najwyższych. Podstawowym elementem mechaniki jest drewniany młoteczek z filcową główką, grubszą dla tonów niskich, a cieńszą dla wysokich. Dźwięk wydobywany przez młotek twardy jest jasny i ostry, natomiast młotek miękki powoduje brzmienie matowe i ciemne. Najniższe dźwięki pochodzą od uderzenia młoteczka w jedną grubą strunę, trochę wyższe dźwięki są efektem brzmienia dwóch strun a najwyższe aż trzech str un. Struny pianin i fortepianów podlegają stałym siłom rozciągającym w zakresie kilogramów, a oprócz tego poddawane są dodatkowym obciążeniom przez uderzenia młotków i przeciążenia w czasie ich strojenia. Dlatego materiał na struny powinien mieć bardzo dużą wytrzymałość. Tradycyjnym materiałem jest drut stalowy. Mechanizm tłumikowy ma za zadanie tłumić struny nie grające przed możliwym drganiem wskutek rezonansu. W fortepianie znajduje się zawsze od 65 do 70 tłumików wykonanych z filcu. Zasada działania zespołu tłumikowego jest prosta: przy naciśnięciu dowolnego klawisza koniec dźwigni klawiszowej unosi się do góry i podnosi tłumik zwalniając go ze struny. Gdy zwolnimy dźwignię klawisza, tłumik opada i tłumi struny. Dla dźwięków powyżej oktawy dwukreślnej, tłumienie nie jest konieczne ze względu na ich krótki czas wybrzmiewania. Fortepian posiada trzy pedały: PRAWY (zwany również pedałem forte) jego wciśnięcie podnosi jednocześnie wszystkie tłumiki instrumentu, dźwięk trwa nadal po zwolnieniu klawisza co pozwala na podtrzymanie pożądanych dźwięków i jednoczesne zwolnienie rąk, dzięki czemu można grać inne dźwięki. Umożliwia również uzyskanie efektu legato (płynnego przejścia) między dźwiękami, które są od siebie zbyt oddalone, aby można było je zagrać bez słyszalnej przerwy. 160

161 LEWY (zwany także pedałem piano) - wciśnięcie lewego pedału powoduje przesunięcie całego mechanizmu (wraz z klawiaturą) odrobinę w prawo, przez co młotki trafiają w mniejszą liczbę strun. ŚRODKOWY (pedał sostenuto) - działa on podobnie do prawego pedału, gdyż umożliwia on także przedłużanie dźwięków, przez utrwalanie tłumików w pozycji podniesionej. Nie podnosi on jednak tłumików, tak jak pedał prawy, a tylko unieruchamia tłumiki już podniesione, co pozwala podtrzymać tylko wybrane dźwięki. PIANINO Fortepian firmy WHALETONE o bardzo nowoczesnym design Pierwsze pianino powstało około 100 lat po skonstruowaniu fortepianu. Na przełomie XVIII i XIX wieku zbudował je Jan Schmidt z Salzburga lub Grüneberger z Halle. Mechanizm pianina ulepszył Robert Wornum w 1826 r. Rozwiązanie to było na tyle dobre, że stosuje się je po dziś dzień. Zasadnicze różnice pomiędzy fortepianem a pianinem to: mniejszy rozmiar, krótsze struny (mniejsza siła brzmienia), niższa cena. 1. F. Chopin I Koncert fortepianowy e-moll op L. van Beethoven Sonata fortepianowa c-moll op W. A. Mozart Sonata fortepianowa A-dur KV S. Rachmaninow I Koncert fortepianowy fis-moll op F. Liszt I Koncert fortepianowy Es-dur strunowy uderzany Skala pianina wynosi: A2 c 5 Większość pianin posiada dwa pedały. Najczęściej używany jest prawy pedał, jego zadaniem jest przedłużenie wybrzmienia zagranych dźwięków po zdjęciu palców z klawiszy. Użycie lewego pedału powoduje natomiast lekkie wyciszenie pianina. Są także pianina posiadające środkowy pedał, który wycisza maksymalnie brzmienie pianina. Po jego wciśnięciu między młotki a struny wsuwa się pasek filcu co zmniejsza siłę uderzenia młotka w struny. 161

162 CYMBAŁY strunowy uderzany Instrument zbudowany z drwenianej skrzyni o trapeziodalnym kształcie z naciągniętymi wzdłuż dłuższego boku metalowymi strunami. Struny opierają się na dwóch długich podstawkach. Jeden podstawek podpiera struny nieparzyste, a drugi parzyste, co ułatwia trafianie pałeczką (palcatką). Dźwięki można również wydobywać szarpiąc struny opuszkami palców albo piórkami. Dawniej cymbały były bardzo popularnym instrumentem. Brzmienie cymbałów jest przenikliwe. Mają dopełniać swoim dźwiękiem grę innych instrumentów, w szczególności przy tańcach. Obecnie są znane jako instrument ludowy głównie na Węgrzech a także w południowo-wschodnich regionach Polski. Zasięg występowania cymbałyów obejmuje również kraje Azji i Ameryki Północnej (około 45 państw). W zależności od miejsca pochodzenia inna jest technika gry na cymbałach, brzmienie, wygląd czy budowa instrumentu. Różnorodna jest także ilość nazw. Współcześnie możemy wyodrębnić kilka typów cymbałów: węgierskie, białoruskie, huculskie, amerykańskie, chińskie, santur oraz cymbały polskie. Na ziemiach polskich terminu cymbał używa się często również w znaczeniu przenośnym, określającym człowieka niezdarnego, głupca, zwłaszcza krzykliwego, gadatliwego. FLET POPRZECZNY 1. Z. Kodaly Suita orkiestrowa z opery Háry János, cz. III Pieśń 2. M. Lorenz Temat Eleny na cymbały z filmu Bandyta 3. J. Kaczmarek Koncert Jankiela na troje cymbałów i orkiestrę dęty drewniany Flet to jeden z najstarszych instrumentów na Świecie. Początkowo flety były wykonywane z trzciny, drewna, kości słoniowej, porcelany. W roku 1830 Theobald Boehm ( ), wymyślił i skonstruował nowatorski i pomysłowy system klap (który nosi teraz jego imię) umożliwiający granie z doskonałą intonacją. Pozycja rąk dzięki takiemu rozwiązaniu stała się o wiele wygodniejsza i dała możliwość grania dźwięków, które do tej pory nastręczały sporo trudności. Dźwięk fletu metalowego jest bardziej donośny a jego trwałość, z uwagi na użyty materiał jest znacznie większa. Do XX wieku produkowano jeszcze jednak niemal wyłącznie drewniane flety. Współczesne flety wykonuje się głównie z metalu (niklu, srebra, złota, platyny). Poszczególne metale nadają fletowi inną specyfikę brzmieniową. Istnieją także flety z drewna - są to instrumenty głównie do wykonywania muzyki dawnej. Czasem do metalowego fletu dodaje się tylko drewnianą główkę, aby nadać miękkiego, ciepłego i cichego brzmienia. Flet nie posiada stroika. Dźwięki powstają poprzez dmuchanie na krawędź płytki ustnikowej. Jest instrumentem nietransponującym notowanym w kluczu wiolinowym. Skala c 1 d 4. Możliwości techniczne fletu są niemal nieograniczone. Można grać legato, staccato, staccato podwójne i potrójne, frullato, wszelkiego rodzaju ozdobniki oraz duże skoki interwałowe. Rejestr niski (c 1 -g 1 ) cechuje brzmienie ciemne, syczące. Możliwości dynamiczne są zależne od umiejętności flecisty. Rejestr środkowy (a 1 -d 3 ) posiada łagodne i miękkie brzmienie, w miarę postępu dźwięków w górę coraz jaśniejsze i bardziej przenikliwe. Rejestr wysoki (e 3 -b 3 ) charakteryzuje brzmienie jasne, krystaliczne, dość ostre i przenikliwe. Szybkie przebiegi są niełatwe, zwłaszcza w legato. Rejestr krańcowo wysoki (h 3 -d 4 ) charakteryzuje brzmienie bardzo ostre, jaskrawe. Piano jest bardzo trudne do uzyskania. 162

163 Flet składa się z 3 głównych części: GŁÓWKA - doczepia się ją do korpusu. Znajduje się na niej miejsce, do którego przykłada się usta (płytka ustnikowa). Płytka ustnikowa jest połączona z resztą główki tzw. kominkiem. Na końcu główki znajduje się korek, którego przesuwanie zmienia intonację fletu. Zaleca się nieprzestawianie fabrycznego ustawienia korka. Dostrajanie fletu podczas użytkowania jest możliwe poprzez mocniejsze wsunięcie lub wysunięcie główki z korpusu. Główka ma największy wpływ na brzmienie fletu. KORPUS - na tej części zamieszczone są otwory klapowe i mechanizm z 13 klapami. System klap może być otworowy lub zamknięty. STOPKA - część odpowiadająca za najniższe dźwięki. Wyróżnia się dwa rodzaje stopek: stopkę c (do c¹) i h (zwykle we fletach profesjonalnych, dłuższa, posiadająca dodatkową klapkę odpowiadającą za dźwięk h małe). OBÓJ 1. C. P. E. Bach Sonata a-moll na flet solo H P. G. Buffardin Koncert fletowy e-moll 3. A. Vivaldi Koncert fletowy D-dur RV G. S. Mercadante Koncert fletowy e-moll 5. J. Ibert Koncert fletowy 6. F. Poulenc Sonata na flet i fortepian dęty drewniany Nazwa obój pochodzi z francuskiego Hautbois oznaczającego "wysokie drewno". "Hautbois" bierze swoją nazwę od trzciny, z której wykonuje się stroiki obojowe. Dlatego z całej długości trzciny do stroików obojowych wykorzystuje się tylko tą część, która jest najmniejsza a równocześnie najwyższa, stąd "wysokie drewno". Korpus instrumentu wykonywany jest z drewna (afrykańskiego blackwoodu). Standardowa długość oboju wynosi ok. 60cm. Podobnie jak we flecie otwory zakrywane są za pośrednictwem klap. Współczesny obój wykształcił się około połowy XVII wieku z szałamaji. szałamaja Obój to instrument nietransponujący charakteryzujący się melancholijnym, śpiewnym i dość przenikliwym brzmieniem, co predestynuje go do roli instrumentu solowego. Skala oboju: b g 3 1. W. A. Mozart Koncert obojowy C-dur KV R. Schumann 3 Romanse na obój i fortepian op F. Poulenc Sonata na obój i fortepian 4. A. Vivaldi Koncert obojowy d-moll RV T. Albinoni Koncert obojowy d-moll 163

164 ROŻEK ANGIELSKI dęty drewniany Jest to odmiana oboju o dłuższej rurze zakończonej gruszkowatą czarą głosową. Podobnie jak obój posiada podwójny stroik osadzony na metalowej, lekko do tyłu wygiętej rurce. Jest to instrument transponujący (in F) czyli o kwintę czystą w dół. Skala w brzmieniu: e b 2 Korpus instrumentu tradycyjnie wykonywany jest z drewna, najczęściej różanego. Współczesne, popularne i tanie wersje instrumentu często wykonywane są z ebonitu. Standardowa długość instrumentu wynosi ok. 80cm. Brzmienie rożka jest śpiewne, melancholijne, i głębokie. Technika gry na rożku angielskim różni się nieznacznie od techniki gry na oboju. Wykorzystywany jest w orkiestrze kameralnej i symfonicznej a także występuje w zespołach z innymi instrumentami jako instrument towarzyszący. KLARNET dęty drewniany Posiada stroik pojedynczy. Jest instrumentem transponującym. Najczęściej spotykany jest w stroju B lub A. Pierwszy transponuje o sekundę wielką w dół a drugi o tercję małą w dół. Istnieje także klarnet in C czyli nietransponujący (stosowany w orkiestrach wojskowych). W pisowni skala klarnetu sięga od e do g 3. Stroik Rejestry klarnetu: najniższy (e-e¹) - o ciemnej barwie i dramatycznym charakterze, 1. A. Dvořák IX Symfonia e-moll Z Nowego Świata op. 95, cz. II Largo 2. G. Rossini Uwertura do opery Wilhelm Tell 3. G. Donizetti Concertino G-dur na rożek angielski i orkiestrę 4. R. Cummings Koncert na rożek angielski i orkiestrę 5. W. Piston Fantazja na rożek angielski, harfę i smyczki niski (f¹-b¹) - dźwięki najmniej wyraziste, przytłumione środkowy (h¹-cis³) - jasny, wyrazisty, o barwie ciepłej, wysoki (d³-g³) - ostry, przenikliwy 1. K. Kurpiński Koncert B-dur na klarnet i orkiestrę 2. G. S. Mercadante Koncert B-dur na klarnet i orkiestrę 3. W. A. Mozart Koncert klarnetowy A-dur KV G. Rossini Wariacje na klarnet i orkiestrę C-dur 5. C. M. von Weber I Koncert klarnetowy f-moll op

165 FAGOT dęty drewniany Wykonany z twardego drewna (np. bukowego). Podobnie jak obój posiada stroik podwójny. Istnieją dwie odmiany fagotu: niemiecka i francuska. Różnią się barwą i mechanizmem, a także wysokością (niemiecki ma 130 cm, zaś francuski 150 cm). Instrument składa się z 6 części a łączna długość wynosi ok. 250cm. Skala: B1 f 2 (górna granica skali zależy w dużej mierze od możliwości grającego) Korpus instrumentu wykonany jest z twardego drewna (jawor, buk). Drewno na fagot musi "leżakować" od 10 do 150 lat. Brzmienie fagotu zależy od wysokości dźwięków: - niskie są wyraziste - środkowe są ciemne i matowe - wysokie są mało donośne FAGOT JEST INSTRUMENTEM NIETRANSPONUJĄCYM Partię fagotu zapisuje się w kluczu basowym, tenorowym oraz wiolinowym. Fagot wykorzystywany jest w zespole kameralnym, orkiestrze symfonicznej lub jako instrument solowy. Stroik umieszczony u wylotu rurki składa się z dwóch płytek wykonanych z trawy o nazwie arundo trzcinowate złożonych ze sobą. Uderzając w nie językiem i jednocześnie dmuchając grający wydobywa dźwięki. Przy takim samym układzie klap, a różnej sile nacisku na stroik, można czasami wydobyć różne dźwięki. 1. P. Dukas Uczeń Czarnoksiężnika (na orkiestrę symfoniczną) 2. I. Strawiński Introdukcja do baletu Święto wiosny 3. E. Grieg W grocie Króla Gór z I Suity Peer Gynt op A. Vivaldi Koncert e-moll na fagot RV C. Saint-Saëns Sonata na fagot i fortepian G-dur op. 168 Odmieniana fagotu jest transponujący o oktawę w dół kontrafagot. Jego skala to: B 2 f

166 TRĄBKA dęty blaszany Trąbka to wąska metalowa rura (najczęściej wykonana z mosiądzu) zwinięta w formę przypominającą kształt prostokąta, u wylotu zakończona wydłużona czarą głosową. Wewnątrz pętli znajdują się 3 rurki (wentyle) różnej długości, które można włączyć do obwodu instrumentu. Przez wciskanie wentyli i różne sposoby zadęcia uzyskuje się różne dźwięki. Trąbka jest instrumentem transponującym. Najpopularniejsza jest trąbka w stroju B, której skala w brzmieniu wynosi: e b 2. Istnieje również trąbka nietransponująca (in C) o skali fis e 3. Brzmienie trąbki w dolnym rejestrze jest łagodne a ku górze staje się coraz silniejsze Trąbka wyposażona jest w jeden lub więcej i jaśniejsze. W orkiestrze symfonicznej jest zaworów pozwalających na usuwanie najruchliwszym instrumentem w swojej grupie. gromadzącej się wilgoci (śliny grającego Już w starożytności istniała trąbka prosta, która była znana jako instrument sygnałowo-fanfarowy. i skroplonej pary wodnej). Element, do którego grający przykłada wargi nazywamy ustnikiem. Rolę stroika pełnią usta grającego. Inne odmiany trąbki to: TRĄBKA PICCOLO (transponująca o oktawę w górę) TRĄBKA KIESZONKOWA (nazwana tak z powodu małego rozmiaru, ma gorsze walory dźwiękowe) TRĄBKA BASOWA (transponująca o oktawę w dół) KORNET (trochę mniejszy od trąbki, ma cieplejsze brzmienie i większe możliwości techniczne) 1. A. Vivaldi Koncert C-dur na 2 trąbki RV J. N. Hummel Koncert Es-dur na trąbkę 3. G. P. Telemann Koncert D-dur na trąbkę 4. P. Hindemith Sonata na trąbkę i fortepian 5. J. Haydn Koncert Es-dur na trąbkę 166

167 PUZON dęty blaszany W XVI wieku istniała cała grupa puzonów (dyszkantowy, altowy, tenorowy, basowy i kontrabasowy) lecz obecnie dzięki swej uniwersalności w powszechnym użyciu jest puzon tenorowy oraz tenorowo-basowy. Puzon posiada suwak w kształcie litery U, którego wysuwanie umożliwia zmianę wysokości dźwięku. Luz pomiędzy dwiema rurami tworzącymi teleskop jest na tyle mały by utrzymać odpowiednie ciśnienie wewnątrz instrumentu, lecz zarazem na tyle duży by umożliwić przesuwanie się rur względem siebie. Materiał, z jakiego wykonywane są trące elementy jest tak dobrany by zminimalizować siły tarcia. Zwykle są to stopy niklu. Dzięki suwakowi Na puzonie można wykonać pełne glissando. Puzon tenorowy jest w stroju B. Skala: B - d 2. Całkowita długość rury wynosi 274 cm, średnica kielicha ok. 18cm. Puzon tenorowo-basowy posiada dodatkowy zawór obniżający dźwięk o kwartę. Skala: F - d 2. Całkowita długość rury to ok. 366cm. 1. W. A. Mozart Tuba Mirum z Requiem d-moll KV N. Rimski-Korsakow Koncert B-dur na puzon i orkiestrę dętą 3. K. Serocki Sonatina na puzon i fortepian 4. L. Mozart Koncert D-dur na trąbkę 5. L. Grøndahl Koncert na puzon i orkiestrę 6. D. Milhaud Koncert zimowy na puzon i orkiestrę kameralną op. 387 WALTORNIA (RÓG) Wywodzi się bezpośrednio z instrumentów wykonywanych ze zwierzęcych rogów. Obecnie najczęściej używana jest waltornia w stroju F (transponująca o 5 w dół w kluczu wiolinowym lub o 4 do góry w kluczu basowym). Skala w brzmieniu wynosi od H1 f 2 Technika gry na rogu jest trudna. Wymaga od grającego jednoczesnego dmuchania przez odpowiednio ułożone wargi, obsługiwania trzech wentyli i manipulowania dłonią w czarze głosowej instrumentu. dęty blaszany W orkiestrze róg pełni rolę łącznika między instrumentami dętymi drewnianymi i blaszanymi. Z uwagi na pełne, szlachetne, łagodne brzmienie wspaniale nadaje się do grania śpiewnych, lirycznych melodii. 1. W. A. Mozart II Koncert Es-dur na róg KV C. M. von Weber Concertino na róg i orkiestrę op L. van Beethoven Sonata na róg i fortepian op R. Strauss I Koncert Es-dur na róg op L. Cherubini 2 sonaty na róg i orkiestrę smyczkową 167

168 TUBA dęty blaszany Tuba to największy i najniżej brzmiący instrument dęty blaszany. Wyróżniamy 2 rodzaje tuby: basową i kontrabasową. Z kilku spotykanych strojów najbardziej rozpowszechniona jest tuba kontrabasowa w stroju in B o skali sięgającej od Es 1 d 1 choć dobry instrumentalista może wykonać jeszcze niższe i wyższe dźwięki. Tuba posiada 4 wentyle, z których czwarty wentyl służy do obniżania stroju całego instrumentu o kwartę. Partię tuby zapisuje się w kluczu basowym. W orkiestrze symfonicznej stanowi podstawę brzmienia ze względu na niską, ciemną lecz donośną barwę. Z uwagi na swoje rozmiary na tubie zwykle gra się na siedząco, podtrzymując instrument na kolanach. SAKSOFON dęty drewniany Powstał przypuszczalnie w 1841 roku. Wykształcił się z instrumentu o nazwie ofiklejda. Nazwę przejął od nazwiska swojego konstruktora, z pochodzenia Belga Adolfa Saxa. Pomimo iż prawie w całości zbudowany jest z metalu zaliczamy go do dętych drewnianych za sprawą drewnianego, pojedynczego stroika. Chociaż może on być wykonany z różnych tworzyw, nawet sztucznych, najpowszechniejszym materiałem jest bambus z gatunku Arundo donax. Cykl produkcyjny stroika trwa około dwóch lat. Elementem, który ma największy wpływ na brzmienie i intonację saksofonu - jest ustnik (część, w której umieszczony jest stroik). Ustnik wykonuje się z różnych materiałów, np.: ebonitu, mosiądzu, stali lub drewna. Nie tylko materiał ale również kształt ustnika ma wpływ na brzmienie instrumentu. Saksofon to instrument transponujący. Występuje w wielu odmianach różniących się wielkością i skalą. Skala saksofonu altowego (transponującego o 6 ) wynosi w brzmieniu: des as 2 Saksofon występuje w wielu odmianach: odmiana SOPRANINOWY SOPRANOWY ALTOWY TENOROWY BARYTONOWY 1. J. Williams Koncert na tubę i orkiestrę 2. R. V. Williams Koncert f-moll na tubę 3. P. Hindemith Sonata B-dur na tubę i fortepian 4. M. Ravel orkiestrowa wersja Obrazków z wystawy M. Musorgskiego, miniatura pt. Bydło strój in ES in B in ES in B in ES Obecnie saksofon wykorzystywany jest w zespołach jazzowych i orkiestrze dętej a także w muzyce symfonicznej. BASOWY KONTRABASOWY in B in ES 168

169 KOTŁY membranofony Kotły już w XVIII wieku, z formy instrumentu wojskowego wyewoluowały do postaci nieodzownego elementu orkiestry symfonicznej. Kocioł składa się z membrany rozpiętej nad korpusem w kształcie misy wykonanym z miedzi. Kotły wydają dźwięk o określonej wysokości, możliwe jest zatem ich strojenie. Najpopularniejszy typ kotłów wykorzystywany współcześnie wyposażony jest w pedał, pozwalający na regulację napięcia membrany. Pedał ten jest połączony ze śrubami napinającymi poprzez podobny do pająka system metalowych drążków. Kotły produkowane są w różnych rozmiarach (od ok. 84cm do 30cm średnicy). Skala kotłów: C f 1 Każdy z kotłów można stroić w zakresie od kwinty do oktawy. Membrana może być wykonana ze skóry zwierzęcej tj. cielęcej lub koziej albo z plastiku. Membrany plastikowe są tańsze, bardziej wytrzymałe i nie poddają się warunkom atmosferycznym, co sprawia, że są częściej stosowane niż membrany skórzane. Niemniej jednak, membrany ze skóry zwierzęcej dają przyjemniejsze i cieplejsze brzmienie. Dziś kotły wykorzystuje się nie tylko w orkiestrze symfonicznej ale również w zespołach rockowych. BĘBEN WIELKI 1. H. Tomasi Koncert na saksofon altowy i orkiestrę 2. C. Debussy Rapsodia na saksofon altowy i orkiestrę 3. A. Głazunow Koncert saksofonowy Es-dur op E. Bozza Aria na saksofon i fortepian 5. N. Kapustin Koncert na saksofon altowy i orkiestrę op A. Dvořák IX Symfonia e-moll Z Nowego Świata op. 95, cz. III Scherzo 2. J. C. C. Fischer Symfonia na 8 kotłów i orkiestrę 3. W. Kraft Koncert na kotły i orkiestrę 4. P. Glass Concerto Fantasy 5. J. S. Bach Kantata Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten! BWV 214 membranofony Jest zbudowany z walcowatego korpusu o średnicy około cm z obustronnie naciągniętą membraną. Dźwięk uzyskuje się przez uderzanie w membranę przy pomocy drewnianej pałki owiniętej najczęściej filcem. Z orkiestry wojskowej w około XVIII wieku trafił do muzyki symfonicznej i operowej. 169

170 INSTRUMENTY NALEŻĄCE DO MEMBRANOFONÓW W membranę uderza się za pomocą ręki, pałeczki lub miotełek. WERBEL (BĘBEN MAŁY) Pałeczki perkusyjne Miotełki perkusyjne BĘBEN OBRĘCZOWY TAMBURYN TOM-TOM WIBRAFON idiofony Wibrafon wynaleziono w roku 1921 w Stanach Zjednoczonych. Źródłem dźwięku są metalowe płytki ułożone w dwóch rzędach na wzór klawiatury fortepianu. Płytki połączone są z zestawem rur, które pełnią rolę rezonatorów. Na szczycie każdej rury umieszczona jest metalowa blaszka (tzw. motylek) o średnicy nieco mniejszej od średnicy rury. Motylki połączone są prętem, który można wprawić w ruch obrotowy przy pomocy silniczka elektrycznego. Jeśli silniczek jest włączony, w momencie uderzenia płytki wydawany jest dźwięk tremolo, który powstaje podczas otwierania i zamykania rur przez obracające się motylki. Szybkość obracania się płytek można regulować. Jeśli silniczek jest wyłączony, wibrafon wydaje dźwięk ciągły. Skala wibrafonu wynosi od 3 do 4 oktaw. Skala instrumentu czterooktawowego wynosi c - c 4. Na wibrafonie gra się dwoma lub czterema pałeczkami. Pałeczki mają drewniane trzonki a główki owinięte są zwykle włóczką lub sznurkiem (czasem innym tworzywem). Wibrafon zaopatrzony jest również w pedał służący do przedłużania dźwięku. Jeśli jest on podniesiony, wszystkie płytki są tłumione i wydają krótki dźwięk. Jeśli muzyk wciśnie pedał, dźwięk każdej płytki może trwać kilkanaście sekund. Gra legato wymaga używania pedału, ale pełne jego wciśnięcie skutkuje zlewaniem się dźwięków. Częściowym rozwiązaniem jest ustawienie pedału w położeniu pośrednim. Wibrafon to przede wszystkim instrument używany w muzyce jazzowej lecz spotkać go można również w innych stylach muzycznych - muzyce pop, poważnej czy symfonicznej. 1. N. Rosauro Preludium i blues na wibrafon solo 2. N. Rosauro Koncert na wibrafon i zespół perkusyjny 3. José Antônio Rezende de Almeida Prado - Sonata na wibrafon i fortepian 4. Nathan Daughtrey - Koncert na wibrafon i zespół perkusyjny 5. E. Satie Gymnopédie (aranżacja na wibrafon Eric Peel) 170

171 KSYLOFON idiofony Składa się z dwóch rzędów sztabek twardego drewna (zwykle palisander). W sztabki uderza się drewnianą pałeczką uzyskując charakterystyczny, krótki dźwięk. Posiada ogromne możliwości techniczne i jest instrumentem bardzo ruchliwym. W orkiestrze symfonicznej używany jest od XIX wieku. Camille Saint-Saëns, wprowadził ten instrument na stałe do orkiestry symfonicznej. W muzyce filmowej pełni często funkcję ilustracyjną. Skala ksylofonu: f 1 -c 5 lub c 1 -c 5 Instrumenty koncertowe, pod płytkami wykonanymi z włókna szklanego mają metalowe rezonatory. Od początku XX jest wykorzystywany w przedszkolach i szkołach podstawowych w wychowaniu muzycznym dzieci. Prekursorem tej metody był Carl Orff. Skonstruował on prosty model ksylofonu 1-rzędowego o 1 lub 2 oktawach z wyjmowanymi łatwo płytkami. MARIMBA 1. C. Saint-Saëns Dance macabre (Taniec śmierci) op Z. Krotil Koncert na ksylofon i orkiestrę 3. T. Pitfield Sonata na ksylofon idiofony To prymitywna odmiana ksylofonu z rezonatorami, używana w Afryce oraz Ameryce Środkowej. Soliści grający na marimbie zazwyczaj posługują się dwoma parami pałek. Marimba pozwala na wirtuozowskie popisy solistyczne. Sztabki wykonane są z drewna palisandrowego lub coraz częściej z tworzywa syntetycznego. Zwłaszcza w części środkowej sztabki są szersze i cieńsze niż stosowane w ksylofonie co powoduje, że instrument ma pełniejsze brzmienie a także krótszy i jaśniejszy dźwięk. Podwieszone do wszystkich sztabek rezonatory są wykonane z aluminium a ich długość zależna jest od wysokości dźwięku generowanego przez daną sztabkę. Koncertowa marimba ma skalę o jedną oktawę niższą niż ksylofon. Japonka Keiko Abe jest jedną z najbardziej znanych kompozytorek i wirtuozów gry na marimbie. 1. J. Sarmientos Koncert na marimbę i orkiestrę 2. E. Séjourné Koncert na marimbę i orkiestrę 3. M. Błażewicz II Koncert na marimbę i orkiestrę 4. P. Tanner Sonata na marimbę i fortepian 5. N. Rosauro 3 Preludia na marimbę solo 171

172 AKORDEON idiofony Jest to instrument o bardzo skomplikowanej budowie. Od grającego wymaga niezwykłej podzielności uwagi oraz sprawności fizycznej. Przeznaczony jest najczęściej do jednoczesnego akompaniowania i prowadzenia melodii. Źródłem dźwięku w akordeonie są drgające języczki stroikowe znajdujące się w ramce zwanej głośnicą Inicjatorem wprawiającym języczki w drgania jest powietrze wtłaczane za pośrednictwem miechu. W związku z powyższy, akordeon należy klasyfikować jako idiofon, czyli instrument perkusyjny. Mnogość rozwiązań konstrukcyjnych akordeonów jest ogromna w porównaniu z innymi instrumentami akustycznymi. AKORDEON KLAWISZOWY AKORDEON GUZIKOWY 1. W. Siemionow Suita bułgarska 2. W. Zołotariew Suita dziecięca nr 5 3. F. Angelis Interieur 4. B. Dowlasz Concertino, Fresk 5. R. Galliano Walc dla Niki 172

173 INSTRUMENTY NALEŻĄCE DO IDIOFONÓW TALERZE MARAKASY KASTANIETY GONG DZWONKI DIATONICZNE DZWONKI CHROMATYCZNE CZELESTA HARMONIJKA USTNA TRÓJKĄT DRUMLA COWBELL (krowi dzwonek) DZWONY RUROWE CHIMESY BLOK DREWNIANY (PUDEŁKO AKUSTYCZNE) KLAWESY 173

174 18 ELEMENTY DZIEŁA MUZYCZNEGO Elementy dzieła muzycznego porządkują materiał dźwiękowy utworu dzięki czemu zyskuje on określony kształt. Zaliczamy do nich: dynamikę, artykulację, agogikę (omówione wcześniej) oraz: MELIKA, RYTM, MELODIA Melika to następujące po sobie wysokości dźwięków bez uwzględnienia wartości rytmicznych. Rytm to następujące po sobie dłuższe i krótsze wartości rytmiczne. Wyróżniamy dwa rodzaje rytmu: USTALONY SWOBODNY Posiada ściśle określone proporcje pomiędzy wartościami. Taki rytm zwykle jest uporządkowany w taktach i posiada metrum. Nie można go uporządkować w metrum i taktach. Taki rytm występuje np. w codziennej mowie oraz w melodiach chorału gregoriańskiego. Melika i rytm tworzą melodię. Ze względu na sposób ruchu dźwięków, wyróżniamy następujące rodzaje melodii: kantylenową, ornamentalną, figuracyjną, deklamacyjną (recytatywną), melizmatyczną. Nokturn e-moll op. 72, nr 1 F. F. Chopin I Suita angielska A-dur, sarabanda J. S. Bach KANTYLENOWA Zawiera małą liczbę drobnych wartości rytmicznych, przeważnie w artykulacji legato, bez dużych skoków interwałowych, zwykle w wolnym tempie. ORNAMENTALNA Typ melodii, w której występują liczne ozdobniki, tj. przednutki tryle, mordenty, obiegniki, i inne. 174

175 Etiuda cis-moll op. 10, nr 4 F. F. Chopin FIGURACYJNA Śmierć i dziewczyna F. Schubert Aria Rejoice greatly rejoice G. F. Händel Charakteryzuje się: częstą zmianą wysokości dźwięków, drobnymi wartościami rytmicznymi, szybkimi pochodami gamowymi, pasażowymi lub innymi. RECYTATYWNA DEKLAMACYJNA Charakterystyczne częste powtarzanie dźwięków, mały ambitus. Występuje zwykle w muzyce wokalnej. MELIZMATYCZNA Typ melodyki spotykany wyłącznie w muzyce wokalnej. Na jednej sylabie słowa śpiewane jest kilka lub kilkanaście dźwięków. Zwykle łączy się z innym rodzajem melodyki. KOLORYSTYKA To inaczej barwa charakterystyczna dla każdego instrumentu lub głosu. Znakomitym przykładem obrazującym jak duże znaczenie dla ogólnego wyrazu i odbioru muzyki ma zastosowany aparat wykonawczy (instrumenty) jest utwór Obrazki z wystawy na fortepian - Modesta Musorgskiego. Posłuchaj tego utwory w wersji orkiestrowej Maurycego Ravela, w wersji rockowej zespołu Emerson Lake & Palmer oraz w wersji elektronicznej japońskiego kompozytora Isao Tomity. 175

176 FAKTURA Chorał gregoriański MONOFONIA Sonata fortepianowa F-dur KV 280 W. A. Mozart Inwencja 3-głosowa F-dur J. S. Bach Faktura to sposób realizacji utworu muzycznego, sposób prowadzenia głosów. Monofonia to faktura jednogłosowa. Może być wokalna lub instrumentalna. Ten rodzaj faktury spotykamy w pieśniach ludowych oraz w chorale gregoriańskim kościelnym śpiewie z epoki średniowiecza. HOMOFONIA Jest to faktura wielogłosowa, w której najważniejszą rolę odgrywa jeden głos (zwykle najwyższy) a pozostałe głosy pełnią rolę akompaniamentu. Ten rodzaj faktury występuje m.in. w sonatach kompozytorów klasycznych. POLIFONIA To również faktura wielogłosowa polegająca na prowadzeniu kilku równorzędnych głosów wokalnych lub instrumentalnych. Ten rodzaj faktury dominował w wokalnych utworach renesansowych oraz głównie w muzyce instrumentalnej epoki baroku. Mistrzem polifonii był Jan Sebastian Bach. 176

177 19 WIELCY KOMPOZYTORZY I ICH DZIEŁA HISTORIA MUZYKI Epoka/przedział czasowy Najważniejsze informacje Kompozytorzy STAROŻYTONOŚĆ (do 450 r. n. e.) ŚREDNIOWIECZE ( ) RENESANS ( ) Na przestrzeni wieków, zmiany które następowały w muzyce pozwoliły na wyodrębnienie pewnych przedziałów czasowych (okresów, epok), w których kompozytorzy tworzyli w pewien specyficzny sposób bazując oczywiście na osiągnięciach wcześniejszych twórców. Dla przykładu muzyka epoki klasycyzmu charakteryzuje się lekkością, niebyt skomplikowaną harmonią i doskonałością formy. Każda epoka odznacza się pewnymi cechami dzięki czemu patrząc z perspektywy czasu, różnice pomiędzy nimi (epokami) są widoczne i dość łatwe do uchwycenia. Tak więc poznając kompozytorów, ich styl kompozytorski i kompozycje, możemy słuchany utwór przyporządkować do tej lub innej epoki. Pamiętajmy, że pomiędzy sąsiednimi epokami był okres przejściowy, tzn. niektórzy kompozytorzy tworzyli jeszcze w duchu swojej epoki, a w twórczości innych ujawniały się cechy specyficzne dla epoki następnej. Muzyka towarzyszyła człowiekowi od zarania dziejów. Ściśle wiązała się z codziennym życiem: obrzędami, polowaniem, religijnym kultem. Do instrumentarium należały takie akcesoria jak pałki i dzidy, które służyły do rytmicznego uderzania np. o ziemię. W starożytnej Grecji muzyka ściśle wiązała się z literaturą, np. recytacje poezji przy wtórze kitary lub aulosu. Dominowała wokalna muzyka religijna. Rozwój muzyki miał ścisły związek z rozwojem liturgii chrześcijańskiej. Jednogłosowe hymny, psalmy, sekwencje, tropy powoli przekształciły się w wielogłosowe organum. Muzykę świecką natomiast, reprezentowały pieśni trubadurów i truwerów. W formie mszy i motetu udoskonalono technikę imitacji i kontrapunktu. Muzyka świecka to przede wszystkim madrygał oraz chanson. Podstawowym aparatem wykonawczym był chór czterogłosowy choć powstawały również utwory na większą liczbę głosów a nawet na kilka chórów. Druk muzyczny w znacznym stopniu przyczynił się do rozpowszechnienia muzyki. Terpander Eurypides Mesomedes Leoninus Perotinus G. Dufay Ph. De Vitry A. de la Halle G. P. da Palestrina J. Ockeghem O. di Lasso J. des Pres C. Jannequin J. Arcadelt A. Willaert L. Marenzio 177

178 Epoka/przedział czasowy Najważniejsze informacje Kompozytorzy BAROK ( ) KLASYCYZM ( ) ROMANTYZM ( ) XX WIEK Powstała jedna z najważniejszych form muzyki - opera, której podstawę stanowiła tzw. monodia akompaniowana. Z wcześniejszych skal kościelnych wytworzył się tzw. system dur-moll. Faktura polifoniczna za sprawą największych twórców tej epoki tj. Bacha i Händla znacznie częściej stosowana była w muzyce instrumentalnej. Najważniejsze gatunki muzyki barokowej to, poza operą: msza, kantata, oratorium, sonata, suita, koncert. Choć trwała tylko kilkadziesiąt lat obfita jest w wiele przełomowych dzieł głównie za sprawą klasyków wiedeńskich. To epoka symfonii, koncertu solowego, sonaty, kwartetu smyczkowego. Muzyka instrumentalna oparta jest głównie na homofonii. Podstawą kształtowania formy staje się zasada wieloczęściowego cyklu sonatowego. Muzyka nastrojowa, silnie związana z literaturą. Powstają nowe formy muzyczne jak poemat symfoniczny czy dramat muzyczny. W pierwszej połowie XIX wieku duże znacznie miała pieśń, której najznakomitszymi twórcami byli Schubert i Schumann. Dominująca do tego czasu okresowa budowa utworu ustępuje na rzecz budowy ewolucyjnej. II połowa XIX wieku to okres szkół narodowych. Kompozytorzy zaczęli tworzyć utwory w duchu narodowym o tematyce związanej z historią swego kraju i wykorzystując piękno oraz specyfikę rodzimego folkloru. To czas takich kierunków w muzyce jak: impresjonizm*, ekspresjonizm*, folkloryzm, jazz, muzyka komputerowa, sonoryzm. Pomimo tego, że w tej epoce powstało mało nowych form muzyki, można powiedzieć, że jest to epoka eksperymentów w muzyce. * przełom XIX i XX wieku A. Vivaldi J. S. Bach G. F. Händel T. Albinoni J. Pachelbel H. Purcell F. Couperin D. Scarlatti G. Ph. Telemann J. Haydn W. A. Mozart L. van Beethoven J. Ch. Bach C. Ph. E. Bach A. Salieri C. M. von Weber G. Rossini F. Schubert R. Schumann N. Paganini F. Liszt F. Mendelssohn F. Chopin E. Grieg A. Dvorak B. Smetana P. Czajkowski M. Musorgski M. Rimski-Korsakow A. Borodin G. Verdi R. Wagner K. Penderecki H. M. Górecki W. Lutosławski W. Kilar K. Szymanowski M. Karłowicz G. Bacewicz I. Strawiński D. Szostakowicz S. Prokofiew S. Rachmaninow B. Bartok 178

179 JAN SEBASTIAN BACH ( ) Pochodził z rodziny o wielkich tradycjach muzycznych. Jego ojciec, bracia i wujowie byli muzykami. Od dzieciństwa uczył się gry na organach, klawesynie i skrzypcach. Po śmierci rodziców Johann znalazł się pod opieką starszego brata Johanna Christopha. W życiu wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania (Arnstadt, Mühlhausen, Weimar, Köthen, Lipsk). W lutym 1723 roku przystąpił do konkursu na stanowisko kantora kościoła św. Tomasza w Lipsku. Wysoka Rada Lipska przyznała Bachowi to stanowisko, na którym pozostał do końca życia. Zadaniem Bach było: kształcenie muzyczne uczniów szkoły funkcjonującej przy kościele, kierowanie chórem oraz komponowanie kantat na każdą niedzielę i święto roku kościelnego. Praca na tym stanowisku zaowocowała ogromną liczbą kantat (zachowało się ponad 200 ale prawdopodobnie nie jest to nawet połowa kantat, które skomponował). Jesienią 1728 r. rozpoczął pracę nad swoim najdoskonalszym dziełem, tj. Pasją wg. św. Mateusza BWV 244. Pierwsze jej wykonanie miało miejsce w Wielki Piątek r. w Lipsku. Efektem starań o stanowisko nadwornego kapelmistrza kapeli drezdeńskiej było skomponowanie dwóch pierwszych części Wielkiej Mszy h-moll BWV 232. Stanowisko to uzyskał w 1736 roku. Bach dwa razy był żonaty. Z dzieci Bacha (z pierwszego małżeństwa z Marią Barbarą miał 7 dzieci a z drugą Anną Magdaleną trzynaścioro) trzech synów zostało znanymi muzykami. Dwa lata przed śmiercią tj. w 1748 roku Bach stracił wzrok. Zmarł pod koniec lipca 1750 roku. Jego ciało spoczęło na przykościelnym cmentarzu kościoła św. Jana w Lipsku. W 200 rocznicę śmierci przeniesiono je do kościoła św. Tomasza i złożono KOMPOZYTOR NIEMIECKI Miejsce urodzenia: EISENACH w prezbiterium. Twórczość Bacha obejmuje następujące gatunki muzyki wokalno-instrumentalnej: kantaty, oratoria, pasje, msze oraz Magnificat D-dur BWV 243. Do najważniejszych dzieł instrumentalnych należą: Koncerty brandenburskie, suity orkiestrowe (4), suity francuskie (6), suity angielskie (6), preludia i fugi zawarte w dwóch zbiorach Das wohltemperierte Klavier (48) oraz dzieło Kunst der fuge. Bach skomponował również kilka koncertów na 1, 2, 3 i 4 fortepiany. W większości są to jednak transkrypcje koncertów skrzypcowych, klawesynowych lub organowych. Bach uważany jest powszechnie za mistrza techniki polifonicznej. Za życia ceniony był głównie jako organista wirtuoz. Jego kompozytorski geniusz odkryto ponad 70 lat po jego śmierci. W dużej mierze przyczynił się do tego jeden ze znakomitych kompozytorów romantyzmu Feliks Mendelssohn. Wszystkie zachowane dzieła J. S. Bacha zostały skatalogowane przez W. Schmiedera. Kompletny katalog dzieł Bacha Bach Werke Verzeichnis w skrócie BWV, zawiera ponad 1000 dzieł. POSŁUCHAJ Gloria z Wielkiej Mszy h-moll BWV 232 Magnificat anima mea Dominum z Magnificat D-dur BWV 243 Chorał Wenn ich einmal soll scheiden z Pasji wg. św. Mateusza BWV 244 V Koncert brandenburski D-dur BWV 1050 Motet BWV 229 Komm, Jesu, komm Aria z III Suity orkiestrowej D-dur BWV 1068 Dom rodzinny Bacha w Eisenach 179

180 Aria z III Suity orkiestrowej D-dur BWV 1068 Wielka Msza h-moll BWV 232 Agnus Dei IV Koncert brandenburski G-dur BWV 1049, cz. III Presto 180

181 LUDWIG VAN BEETHOVEN (16 lub ) Pochodził z rodziny o muzycznych korzeniach. Jego dziadek i ojciec byli śpiewakami. Talent Beethovena ujawnił się w wieku 4 lat. Początkowo uczył go ojciec a następnie Christian Neffe. Śmierć matki i alkoholizm ojca spowodował, że Ludwig stał się opiekunem swoich dwóch młodszych braci. W 1792 roku przeniósł się do Wiednia gdzie uczył się u J. Haydna i A. Salieriego. W Wiedniu odniósł sukces jako wirtuoz fortepianu. Jako kompozytor sławę zyskał dzięki dziełom skomponowanym jeszcze przed 1800 r. Należą do nich. m.in.: I Symfonia C-dur, Sonata fortepianowa c-moll op. 13 Patetyczna, II Koncert fortepianowy B-dur op. 19. Niestety około roku 1800 spotkała kompozytora tragedia jaką była stopniowa utrata słuchu. W 1802 roku postępująca choroba doprowadziła go do próby samobójczej. W liście do braci napisał, że jedyną rzeczą która powstrzymała go przed tym czynem była jego sztuka. Pomimo nieszczęścia nadal komponował lecz zmuszony był do wycofania się z publicznych występów jako pianista. Ponieważ Beethoven był już wykształconym kompozytorem, pisanie nowych utworów było możliwe dzięki tzw. słuchowi wewnętrznemu. Dzięki ogromnej sile woli w pierwszej dekadzie XIX wieku Ludwig pisze swoje najwspanialsze dzieła. Wśród nich są: symfonie (II D-dur, III Es-dur, IV B-dur, V c-moll, VI F-dur), Sonata fortepianowa cis-moll op. 27, nr 2, koncerty fortepianowe (IV G-dur, V Es-dur), Sonata A-dur op. 47 Kreutzerowska na skrzypce i fortepian. Pod koniec życia porozumiewał się z ludźmi za pomocą zeszytów konwersacyjnych. Przypuszczalnie już w stanie całkowitej głuchoty skomponował tak przełomowe i rozpoznawalne na całym świecie utwory jak: IX Symfonia d-moll op. 125, Missa Solemnis op. 123, kwartety smyczkowe (B-dur op. 130, cis-moll op. 131, B-dur op. 133). Ostatnie dwa lata życia bardzo poważnie chorował. Miał cztery operacje, które zapewne przyspieszyły śmierć. Zmarł mając 57 lat. W pogrzebie uczestniczyło ok. 20- tys. ludzi. Pochowano go na jednej z największych nekropolii w Europie - Cmentarzu Centralnym w Wiedniu. Jakkolwiek Beethovena zalicza się do tzw. KLASYKÓW WIEDEŃSKICH, znaczenia jego twórczości i jej wpływu na kolejne pokolenia nie da się przecenić. We wszystkich najważniejszych dla epoki klasycyzmu gatunkach muzyki (symfoniach, koncertach, sonatach, kwartetach smyczkowych) dokonał przełomu. Zerwał ze sztywnym wzorem cyklu sonatowego, wprowadził treści pozamuzyczne (VI Symfonia), integrację tematyczną poszczególnych części (V Symfonia), rozszerzył skład orkiestry wprowadzając flet piccolo, puzony i kontrafagot, po raz pierwszy w historii, wprowadził chór i solistów w symfonii (IX Symfonia d-moll op. 125, cz. IV). KOMPOZYTOR NIEMIECKI Miejsce urodzenia: BONN POSŁUCHAJ IX Symfonia d-moll cz. IV V Koncert fortepianowy Es-dur cz. III Rondo Allegro Gloria z Missa Solemnis op. 123 Sonata fortepianowa cis-moll op. 27, nr 2 cz II Presto agitato Kwartet smyczkowy B-dur op. 133 Wielka fuga Pomnik Beethovena w Bonn 181

182 III Symfonia Es-dur, cz. I Allegro con brio V Symfonia c-moll, cz. IV Allegro VI Symfonia F-dur Pastoralna, cz. V Allegretto Koncert skrzypcowy D-dur op. 61, cz. III Rondo Allegro 182

183 Sonata fortepianowa c-moll op. 13, cz. II Adagio cantabile IX Symfonia d-moll, cz. IV Presto III Koncert fortepianowy c-moll op. 37, cz. I Allegro con brio IV Koncert fortepianowy G-dur op. 58, cz. III Vivace 183

184 ALEKSANDER BORODIN ( ) Z wykształcenia nie był muzykiem lecz chemikiem. Edukację muzyczną rozpoczął mając 8 lat. Uczył się grać na fortepianie, skrzypcach, wiolonczeli oraz flecie. Mając 17 lat rozpoczął naukę w Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Petersburgu. Po studiach pracował jako wykładowca chemii oraz tłumaczył książki naukowe. W 1862 roku poznał Rimskiego-Korsakowa, Cui, Musorgskiego i Bałakiriewa, który skłonił go do podjęcia działań w zakresie kompozycji. Powstały w ten sposób nowe kompozycje, takie jak: Kwintet fortepianowy c-moll oraz I Symfonia Es-dur. Podczas wyjazdu do Niemiec poznał w Heidelbergu - Jekaterinę Protopopową, z którą wziął ślub w 1863 roku. Po premierze II Symfonii w 1876 roku udał się w podróż zagraniczną podczas której nawiązał znajomość z Franciszkiem Lisztem. W 1880 roku Liszt zorganizował w Baden-Baden koncert z utworami Borodina co dało początek sukcesów za granicą. Ponieważ praca naukowa zajmowała Borodinowi bardzo dużo czasu jego twórczość nie jest bardzo obfita. Do najważniejszych dzieł zalicza się: obraz symfoniczny pt. W stepach Azji Środkowej, II Symfonię h-moll oraz operę Kniaź Igor nad którą pracował od 1869 roku aż do śmierci i pozostawił ją niedokończoną. Jej dokończeniem zajął się Mikołaj Rimski-Korsakow wraz KOMPOZYTOR ROSYJSKI Miejsce urodzenia: PETERSBURG ze swym uczniem Aleksandrem Głazunowem. Borodin zmarł w swoim rodzinnym mieście podczas balu kostiumowego na Akademii Medycznej. Przyczyną śmierci był atak serca. Uwertura do opery Kniaź Igor (kompozytor: A. Głazunow) Tańce połowieckie z II aktu opery Kniaź Igor 184

185 FRYDERYK FRANCISZEK CHOPIN ( ) Najwybitniejszy polski kompozytor wszech czasów. Jego rodzicami byli: Mikołaj Chopin z pochodzenia Francuz oraz Tekla Justyna z domu Krzyżanowska. Jego pierwszym nauczycielem była matka. Następnie uczył go Wojciech Żywny. Pierwsze kompozycje pochodzą z 7-go roku życia (Polonezy g-moll i B-dur). Mając 16 lat rozpoczął naukę w Szkole Głównej Muzyki w Warszawie. Jego nauczycielem kompozycji, harmonii i kontrapunktu był Józef Elsner współzałożyciel tejże szkoły. Słynna notatka Elsnera wpisana w raporcie Szkoły Głównej Muzyki w 1829 roku brzmi: Lekcja kompozycji muzycznej. Trzecioletni, Chopin Fryderyk. Szczególna zdatność, geniusz muzyczny w niedługim czasie okazała się spełnioną przepowiednią. 11 października 1830 roku odbył się w Teatrze Narodowym uroczysty koncert pożegnalny. 5 listopada 1830 roku Chopin opuścił Polskę i poprzez Austrię a następnie Niemcy, dotarł początkiem września 1831 roku do stolicy Francji Paryża. W Paryżu poznał m. in. Franciszka Liszta, Hektora Berlioza, Adama Mickiewicza i Cypriana Kamila Norwida. Wiele koncertował i nauczał gry na fortepianie. Był wziętym nauczycielem wśród polskiej i francuskiej arystokracji. Najbardziej lubił występować w paryskich salonach. Na publicznych estradach występował rzadko i niezbyt chętnie. Wiosną 1848 roku odwiedził Wielką Brytanię i Irlandię. 16 listopada 1848 roku w Londynie dał swój ostatni w życiu koncert. Zmarł ok. 2 w nocy 17 października 1849 roku mając zaledwie 39 lat. Prawdopodobną przyczyną śmierci była gruźlica płuc. Pogrzeb odbył się 30 października. Podczas pogrzebu w kościele św. Magdaleny w Paryżu zostało wykonane Requiem d-moll W. A. Mozarta. Został pochowany na cmentarzu Pere-Lachaise a serce przywiezione do Polski przez jego siostrę Ludwikę, umieszczono w filarze Bazyliki Świętego Krzyża w Warszawie. Twórczości Chopinia to przede wszystkim utwory przeznaczone na fortepian. Na uboczu twórczości, choć nie mniej piękne, pozostają jego utwory kameralne i pieśni. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. F. Chopina Pierwsza edycja tego konkursu miała miejsce w styczniu 1927 r. w Filharmonii Warszawskiej. Inicjatorem był pianista i pedagog Jerzy Żurawlew. Konkurs odbywa się co 5 lat (z wyjątkiem II Wojny Światowej). Wśród polskich pianistów, laureatami konkursu byli: Halina Czerny-Stefańska (1949 r.), Adam Harasiewicz (1955 r.), Krystian Zimerman (1975 r.) i Rafał Blechacz (2005 r.). POSŁUCHAJ KOMPOZYTOR POLSKI Miejsce urodzenia: ŻELAZOWA WOLA Koncert fortepianowy e-moll op. 11 Koncert fortepianowy f-moll op. 21 Scherzo h-moll op. 20 Polonez As-dur op. 53 Fantazja-Impromptu cis-moll op. 66 Etiuda cis-moll op. 10 nr 4 Walc Es-dur op. 18 Nagrobek Chopina na paryskim cmentarzu Père-Lachaise 185

186 Mazurek a-moll op. 17, nr 4 Fantazja-impromptu cis-moll op. 66 Walc Es-dur op. 18 Piosnka litewska 186

187 Hulanka 2 Nie daruję, wycałuję, jakie liczko, brew! Nóżki małe, ząbki białe, hej, spali mnie krew! Mazurek fis-moll op. 6, nr 1 3 Cóż tak, bracie, wciąż dumacie, bierz tam smutki czart! Pełno nędzy, ot, pij prędzej, świat ten diabła wart! II Koncert fortepianowy f-moll op. 21, cz. III Allegro vivace 187

188 PIOTR CZAJKOWSKI ( ) Gry na fortepianie nauczyła go matka. Pierwszy utwór skomponował mając 4 lata. Była to piosenka pt. Nasza mama w Petersburgu. Od 10 roku życia uczył się w szkole prawniczej w Petersburgu. Po szkole pracował jako urzędnik w Ministerstwie Sprawiedliwości. Jednocześnie od 1861 roku odbywał studia muzyczne u Antoniego Rubinsteina. W tym też roku odbył podróż po Europie. Odwiedził m. in.: Berlin, Hamburg, Londyn i Paryż. Niedługo potem porzucił pracę i całkowicie zajął się muzyką. Po ukończeniu studiów podjął pracę pedagogiczną w Konserwatorium Muzycznym w Moskwie. Zajmował to stanowisko przez 12 lat począwszy KOMPOZYTOR od 1866 roku. Lata 70-te przynoszą takie kompozycje jak: I Koncert ROSYJSKI fortepianowy b-moll op. 23, operę Eugeniusz Oniegin op. 24, balet Jezioro łabędzie, symfonie (II c-moll, III D-dur, IV f-moll). W 1877 roku Czajkowski ożenił się z Antoniną Miliukovą swoją studentką. Ich małżeństwo przetrwało tylko kilka tygodni. Dla Antoniny skończyło się ponad dwudziestoletnim pobytem w szpitalu dla obłąkanych, natomiast Piotr przeżył głębokie załamanie nerwowe. Od 1877 do 1890 roku dzięki pomocy finansowej Nadieżdy von Meck, podróżował po kraju oraz Europie Miejsce urodzenia: wiele komponując. W 1880 roku skomponował uwerturę koncertową pt. WOTKIŃSK Rok 1812 op. 49 będąca upamiętnieniem obrony Moskwy przed wojskami Napoleona. W maju 1891 roku odbył podróż do Stanów Zjednoczonych. Dał koncerty m. in. w Nowym Jorku. W 1892 roku powstał balet Dziadek do orzechów. Ostatnią podróż odbył w 1893 roku do Anglii, gdzie odebrał tytuł doktora honoris causa nadany mu przez władze Uniwersytetu w Cambridge. Ostatnią kompozycją Czajkowskiego jest VI Symfonia h-moll Patetyczna op. 74, której premiera odbyła się pod kierownictwem samego kompozytora, dnia 28 października 1893 roku na kilka dni przed śmiercią. Zmarł niespodziewanie w Petersburgu. Przyczyną śmierci była cholera, bądź, co jest wersją dość prawdopodobną samobójstwo (połknięcie trucizny) wynikające z lęku przed wyjawieniem orientacji homoseksualnej i niewytrzymania presji z tym związanej. Został pochowany na cmentarzu Tichwińskim w Petersburgu. W pogrzebie uczestniczyło ok. 80 tysięcy ludzi. Utwory Czajkowskiego wyróżnia piękna melodyka i umiejętne wykorzystanie rodzimego folkloru, śpiewność oraz znakomita kolorystyka orkiestrowa. Oprócz kompozytorów Potężnej Gromadki jest największym przedstawicielem rosyjskiej szkoły narodowej. POSŁUCHAJ Moskiewskie Konserwatorium Państwowe nosi imię Piotra Czajkowskiego. Suita Dziadek do orzechów op. 71a, cz. IV Trepak Koncert fortepianowy b-moll op. 23, cz. III Allegro con fuoco Uwertura Rok 1812 op. 49 Fantazja orkiestrowa Romeo i Julia Walc z baletu Jezioro łabędzie V Symfonia e-moll op. 64, cz. IV Allegro vivace Polonez z opery Eugeniusz Oniegin op. 24 Serenada C-dur na smyczki op. 48 Scena z baletu Dziadek do orzechów 188

189 Taniec Wieszczki cukrowej z suity Dziadek do orzechów op. 71a Walc kwiatów z suity Dziadek do orzechów op. 71a Suita Jezioro łabędzie op. 20a, scena 3 Taniec łabędzi I Koncert fortepianowy b-moll op. 23, cz. II Andantino simplice 189

190 Marsz z suity Dziadek do orzechów op. 71a Uwertura-fantazja Romeo i Julia (temat miłości) Serenada C-dur na smyczki op. 48, cz. II Walc Suita Jezioro łabędzie op. 20a, scena 1 190

191 ANTONIN DVOŘÁK ( ) Od najmłodszych lat uczył się gry na skrzypcach. Gdy miał 12 lat został wysłany do Zlonic gdzie uczęszczał na lekcje muzyki do Antonina Liehmanna. W 1857 roku trafił do szkoły organistowskiej w Pradze. Grał również na altówce w orkiestrze pod kierownictwem B. Smetany. Pierwszym utworem jaki skomponował był Kwintet smyczkowy a-moll. W 1865 roku napisał swoje dwie pierwsze symfonie (I c-moll, II B-dur). Pierwszy wielki sukces przyniosło Dvořákowi wykonanie Hymnu Spadkobiercy Białej Góry. Dzięki stypendium państwowemu, pomocy J. Brahmsa, który zarekomendował swojemu wydawcy kompozycje KOMPOZYTOR CZESKI Dvořaka oraz wykonaniom kolejnych symfonii i oper, Antonin zyskał większy rozgłos i po jego kompozycje zaczęli sięgać wybitni dyrygenci czescy, niemieccy i austriaccy. Sam Dvořák zajmował się również dyrygenturą prowadząc wykonania nie tylko swoich utworów ale także Beethovena, Schuberta, Mendelssohna i Brahmsa. W 1891 roku objął stanowisko wykładowcy w Konserwatorium w Pradze ale już rok później wyjechał do Stanów Zjednoczonych gdzie w latach sprawował Miejsce urodzenia: funkcję dyrektora Konserwatorium Narodowego w Nowym Jorku. Podczas NELAHOZEVSI pobytu za oceanem powstało największe i najbardziej znane dzieło, tj. IX Symfonia e-moll Z Nowego Świata op. 95 inspirowana Ameryką końca XIX-go wieku oraz muzyką Indian i Afroamerykanów. Po powrocie do ojczyzny został dyrektorem Konserwatorium w Pradze. Zmarł nagle w wieku 63 lat na udar mózgu. Jego ciało spoczęło na Cmentarzu Wyszehradzkim w Pradze. Mocnymi cechami dzieł Dvořáka są melodyka i harmonia a utwory instrumentalne cechuje barwność rytmiczna oraz wybitna instrumentacja. Nawiązuje również do czeskiej muzyki ludowej, czeskich podań, legend i bajek. POSŁUCHAJ IX Symfonia e-moll op. 95 Z Nowego Świata Requiem b-moll op. 89 na solistów, chór i orkiestrę Koncert wiolonczelowy h-moll op. 104 Tańce słowiańskie op. 45 i op. 72 Wariacje symfoniczne op. 78 VIII Symfonia G-dur op. 88, cz. I Allegro con brio 191

192 IX Symfonia e-moll op. 95, cz. II Largo IX Symfonia e-moll op. 95, cz. IV Allegro con fuoco Serenada E-dur na orkiestrę smyczkową op. 22, cz. II Serenada powstała w zaledwie dwa tygodnie 1875 roku. Ujmuje klarownością i przejrzystością formy. Składa się z 5 części: Moderato, Tempo di valse, Scherzo, Larghetto, Allegro vivace. 192

193 EDVARD GRIEG ( ) Grieg podobnie jak wielu innych kompozytorów, podstawy edukacji muzycznej odebrał od swojej matki. Studia muzyczne z zakresu gry na fortepianie oraz kompozycji odbył w Lipsku w latach Po studiach, które ukończył mając zaledwie 19 lat, osiadł w Kopenhadze (stolicy Danii). Wiele występował jako pianista i dyrygent. Rok później, wraz ze swoimi przyjaciółmi założył towarzystwo EUTERPE, którego celem było propagowanie muzyki skandynawskiej. W 1866 roku zamieszkał w Oslo. Podczas pobytu w Danii, latem 1868 roku skomponował jedno ze swoich największych dzieł Koncert fortepianowy a-moll op. 16. O koncercie tym bardzo pochlebnie wyraził się F. Liszt, z którym Grieg spotkał się KOMPOZYTOR w Rzymie w 1870 roku. W 1874 roku, norweski Rząd przyznał Griegowi NORWESKI w uznaniu zasług dla kultury muzycznej, dożywotnią pensję. Od tego czasu kompozytor mógł skupić się na tworzeniu kolejnych dzieł. Kilkuletnia znajomość z Henrykiem Ibsenem (norweskim pisarzem) zaowocowała napisaniem muzyki do jego dramatu pt. Peer Gynt. Kilkanaście lat później Grieg postanowił wybrać najciekawsze fragmenty muzyki do dramatu i zestawić je w dwie suity (I Suita op. 46, 1888 r. i II Suita op. 55, 1891 r.). W 1880 r. zamieszkał w Bergen a później w nieodległym Troldhaugen. Lata 80-te to czas wielu podróży koncertowych i sukcesów. W charakterze pianisty i dyrygenta występował m.in. w Danii, Szwecji, Niemczech, Anglii, Francji i Włoszech. W 1884 roku, instrumentuje na orkiestrę smyczkową, Miejsce urodzenia: napisaną jeszcze w latach 50-tych, fortepianową Suitę w dawnym stylu BERGEN Z czasów Holberga. Utwór ten uświetnił obchody 200-lecia urodzin Lidwika Holberga komediopisarza pochodzenia norweskiego. W 1896 r. koncertuje w Wiedniu i Budapeszcie a w 1902 r. w Warszawie. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia koncertuje do końca życia. Umiera w roku 1907 w wieku 64 lat w Bergen. Urnę z prochami złożono w skalnej grocie w pobliżu jego domu w Troldhaugen. Bardzo ważne miejsce w twórczości Griega zajmują miniatury fortepianowe oraz pieśni (blisko 150) odznaczające się piękną melodyką oraz bogatym akompaniamentem. Ponadto stworzył szereg dzieł na chór a cappella oraz na chór z towarzyszeniem orkiestry. Wykorzystując literaturę oraz folklor krajów skandynawskich, stał się najwybitniejszym przedstawicielem norweskiej szkoły narodowej. POSŁUCHAJ Koncert fortepianowy a-moll op. 16, cz. II Adagio Suita Z czasów Holberga op. 40, cz. V Rigaudon I Suita Peer Gynt op. 46, cz. I Poranek II Suita Peer Gynt op. 55, cz. II Taniec arabski Pieśń Ich liebe dich op. 5, nr 3 Taniec symfoniczny G-dur op. 64, nr 1 Muzeum E. Griega w Torldhaugen 193

194 Pieśń Solveigi z II Suity Peer Gynt op. 55 Koncert fortepianowy a-moll op. 16, cz. I Allegro molto moderato Suita z czasów Holberga op. 40, cz. I Preludium Taniec symfoniczny D-dur, op. 64, nr 3 194

195 JÓZEF HAYDN ( ) Najstarszy z tzw. KLASYKÓW WIEDEŃSKICH. Zdolności muzyczne odziedziczył prawdopodobnie po ojcu, który był muzycznym samoukiem. Rodzice bardzo wcześnie odkryli talent Józefa i już od szóstego roku życia uczył się muzyki w Hainburgu. Zaledwie po dwóch latach, został zauważony przez dyrygenta chóru przy Katedrze św. Szczepana w Wiedniu. Śpiewał w chórze, uczył się gry na skrzypcach i fortepianie oraz przyswajał podstawowe wiadomości z teorii muzyki, z którymi zapoznał go kapelmistrz Johann Georg Reutter. Mając 29 lat otrzymał stanowisko nadwornego kompozytora na dworze książąt Esterhazych w Eisenstadt niedaleko Wiednia. Stanowisko to, obejmowane przez blisko 30 lat ( ), pozwoliło mu na skupienie się na komponowaniu i eksperymentowaniu. Działalność w Eisenstadt przyniosła dużą liczbę symfonii (ok. 80). Najważniejsze z nich to: 22 Es-dur Filozof, 44 e-moll Żałobna, 45 fis-moll Pożegnalna, 73 D-dur Polowanie oraz tzw. symfonie paryskie opatrzone numerami od 82 do 87. Niektóre z nich z czasem otrzymały tytuły, m.in.: 82 C-dur Niedźwiedź, 83 g-moll Kura czy 85 B-dur Królowa. Ponadto w Eisenstadt powstało wiele kwartetów KOMPOZYTOR AUSTRIACKI Miejsce urodzenia: ROHRAU smyczkowych często ujmowanych w cykle, np.: 6 Kwartetów smyczkowych op. 20 znanych jako Kwartety słoneczne gdyż okładka wydania z 1779 roku przedstawiała wschodzące słońce oraz 6 Kwartetów smyczkowych op. 33 zw. Rosyjskimi ponieważ dedykowane były wielkiemu księciu Pawłowi późniejszemu carowi. W 1790 roku gdy głową rodu Esterhazy został Anton, orkiestra została rozwiązana a koncerty odwołane. Haydn nie chcąc siedzieć bezczynnie, przyjął propozycję od niemieckiego impresario działającego w Londynie Johanna Petera Salomona. Salomon zamówił u Haydna 6 symfonii oraz kilkanaście drobniejszych utworów a także zorganizował koncerty, na których Haydn miał dyrygować orkiestrą. Warunki finansowe były tak korzystne, że Haydn bez wahania, podjął się powierzonego mu zadania i z końcem 1790 roku udał się do Londynu. Pobyt w Londynie trwający półtora roku okazał się wielkim sukcesem. W lipcu 1791 roku otrzymał tytuł Doctor honoris causa Uniwersytetu w Oxfordzie. W połowie 1792 roku powrócił do Wiednia. W 1795 roku ponownie objął kierownictwo kapeli na dworze Esterhazych. W ostatnich latach życia komponował msze, oratorium Stworzenie świata i Pory roku, symfonie (103 Es-dur, 104 D-dur). Komponowania zaprzestał 6 lat przed śmiercią. Otoczony wielka sławą i szacunkiem zmarł 31 maja 1809 roku w Wiedniu. Przyjaźnił się z W. A. Mozartem. Ogromny dorobek Haydna obejmujący ponad 1300 pozycji stanowią w większości utwory pogodne, radosne, pełne życia i lekkości. Skatalogowania wszystkich dzieł Haydna podjął się holenderski muzykolog Anthony van Hoboken. Katalog ułożony jest wg gatunków muzycznych. W skrócie katalog oznacza się Hob lub H. POSŁUCHAJ Symfonia Es-dur nr 22 cz. II Presto Symfonia g-moll nr 83 cz. IV Vivace Symfonia D-dur nr 104 cz. IV Spiritoso Stabat Mater cz. 8 Fac me vere te cum fere Missa brevis G-dur cz. III Credo Oratorium Stworzenie świata cz. I nr 2 Na początku Bóg stworzył Niebo i Ziemię Koncert fortepianowy D-dur cz. III Allegro Sala Haydna w Pałacu Esterhazy w Eisenstadt 195

196 Symfonia G-dur nr 94, cz. IV Allegro molto Symfonia D-dur nr 104, cz. III Menuet Koncert fortepianowy D-dur cz. I Vivace 196

197 JERZY FRYDERYK HÄNDEL ( ) To kolejny niemiecki kompozytor barokowy, którego twórczość do dziś jest wysoce ceniona, a jego dzieła są wykonywane na całym świecie, urodził się niespełna miesiąc wcześniej niż Jan Sebastian Bach. Pomimo tego, że obaj kompozytorzy wiele o sobie słyszeli to nigdy się nie spotkali. Choć jego rodzina nie miała muzycznych tradycji a ojciec przeciwstawiał się temu aby Jerzy został muzykiem, dzięki wstawiennictwu księcia z Sachsen- Weissenfels, który usłyszał jego grę, od dziewiątego roku życia pobierał regularne lekcje muzyki. U Friedricha Zachowa uczył się kompozycji, gry na organach, klawesynie, skrzypcach oraz oboju. W 1702 roku zgodnie z obietnicą daną ojcu rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w swojej rodzinnej miejscowości. W tym samym roku powierzono mu zaszczytne stanowisko organisty katedralnego. Nadmiar obowiązków spowodował, że w 1703 roku Händel porzucił studia prawnicze i wyjechał do Hamburga. Wówczas, było to miasto słynące ze znakomitego teatru operowego oraz wysokiego poziomu gry organistów. Został zaangażowany w orkiestrze operowej jako skrzypek a następnie klawesynista. Na zlecenie dyrektora opery Reinharda Keisera, skomponował Händel swoją pierwszą operę pt. Almira, której premiera odbyła się w styczniu 1705 roku. Pod koniec 1706 roku na kilka lat wyjechał do Włoch. Odwiedził Florencję, Wenecję, Neapol oraz Rzym. Wiele koncertował, komponował oraz poznał kompozytorów włoskich, m.in.: D. Scarlattiego i A. Corellego KOMPOZYTOR NIEMIECKI Miejsce urodzenia: HALLE a także zapoznał się z ich twórczością i osiągnięciami. Po powrocie z Włoch w 1710 roku obejmuje stanowisko kapelmistrza na dworze Jerzego Ludwika w Hanowerze. W 1711 wyjechał do Londynu gdzie została wystawiona jego opera pt. Rinaldo. Sukces jaki odniósł w Anglii spowodował, że już rok później osiadł tam na stałe. W 1717 roku powstała instrumentalna kompozycja pt. Muzyka na wodzie. Na życzenie króla w 1719 roku został powołany do życia zespół operowy pod nazwą Królewska Akademia Muzyczna. Dla tego zespołu, którym kierował przez 8 lat, stworzył Händel wiele oper. W 1727 roku z okazji koronacji króla Jerzego II Hanowerskiego skomponował cztery hymny koronacyjne (Coronation Anthems). Najpopularniejszy z nich nosi tytuł Zadok the Priest i po dziś dzień jest wykonywany podczas uroczystości koronacyjnych w Wielkiej Brytanii. W tym samym roku Händel otrzymał obywatelstwo angielskie. Po niepowodzeniach związanych z operą zwrócił się ku gatunkowi oratorium. W 1739 roku powstały oratoria: Saul i Izrael w Egipcie a w 1742 roku najwybitniejsze z nich Mesjasz. To monumentalne dzieło trwające blisko 2,5 godziny napisał w ciągu ok. trzech tygodni. Premiera tego oratorium miała miejsce w stolicy Irlandii Dublinie, 13 kwietnia 1742 roku. w kolejnych latach powstały kolejne znaczące oratoria (Samson, Herkules, Juda Machabeusz, Salomon). Na osiem lat przed śmiercią stracił wzrok. Ostatnie lata spędził w dobrobycie, otoczony uznaniem i szacunkiem. Zmarł w Londynie w wieku 74 lata. Został pochowany w Kolegiacie św. Piotra w Westminsterze 20 kwietnia 1759 roku. Podpis Händla 197

198 Muzyka na wodzie, Bourrée z II Suity D-dur HWV 349 Muzyka na wodzie, Rigaudon z III Suity G-dur HWV 350 Muzyka królewskich ogni sztucznych HWV 351 Bourrée Muzyka królewskich ogni sztucznych HWV 351 Uwertura 198

199 Oratorium Mesjasz HWV 56, Recytatyw For behold, darkness shall cover the earth Oratorium Mesjasz HWV 56, Aria Why do the nations so furiously rage together? Oratorium Mesjasz skomponował Händel latem 1741 roku. Przeznaczone jest na solistów, chór i orkiestrę. Tekst został zaczerpnięty ze Starego i Nowego Testamentu. Wyboru tekstu dokonał Charles Jennens. Oratorium składa się z 52 ogniw wchodzących w skład trzech części: I część to zapowiedź przyjścia Mesjasza na Ziemię, II część opowiada o życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Mesjasza, III część mówi o misji zbawienia ludzkości. Oratorium ze względu na różne problemy związane z wykonaniem było wielokrotnie przerabiane przez samego autora a także innych kompozytorów. Wśród kilku wersji tego oratorium jest wersja opracowana przez W. A. Mozarta a także F. Chrysandra (biografa i znawcy muzyki Händla). Najbardziej znanym fragmentem oratorium jest chór Alleluja kończący II część. 199

200 FRANCISZEK LISZT ( ) Jeden z największych wirtuozów fortepianu epoki romantyzmu. Podstawy gry na fortepianie przekazał muz ojciec. Mając 9 lat, Franciszek wystąpił po raz pierwszy publicznie na dworze księcia Esterhazy. W Wiedniu do którego przeprowadził się w 1820 roku pobierał lekcje gry u Carla Czernego (ucznia Beethovena) oraz kompozycji u Salieriego (nauczyciela Beethovena). Pod koniec 1823 roku udał się z ojcem do Paryża w celu studiowania w Konserwatorium. Niestety jako obcokrajowiec nie został przyjęty. Pomimo to, dzięki wytężonej pracy i niebywałemu talentowi, w niedługim czasie osiągnął wielki sukces. W pierwszym okresie twórczości komponował przede wszystkim muzykę fortepianową o przeznaczeniu koncertowym. Koncertował m.in. w Londynie na dworze króla Jerzego IV. Wielkie wrażenie zrobiły na nim koncerty, m.in.: premiera Symfonii fantastycznej H. Berlioza (1830 r.), koncert N. Paganiniego (1831 r.) oraz F. Chopina (1832 r.). W 1832 roku za pośrednictwem Chopina poznał hrabinę Marię d Agoult, która dla Liszta opuściła męża. Owocem ich głośnego romansu były dwie córki i syn. Pierwsza połowa lat 40-tych to KOMPOZYTOR WĘGIERSKI Miejsce urodzenia: DOBORJÁN okres podróży koncertowych (Węgry, Austria, Czechy, Belgia, Holandia, Dania, Niemcy, Anglia, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Rosja). W 1843 r. wystąpił w Krakowie, Warszawie i Poznaniu. W 1847 roku, trzy lata po rozstaniu z Marią, poznaje w Kijowie księżną Karolinę Wittgenstein. Rok później zamieszkali wspólnie w Wiemarze. Wieloletnie starania o rozwód (Karolina była mężatką) okazały się bezskuteczne a awantura z tym związana skłoniły Franciszka i Karolinę do rezygnacji z dalszych starań o ślub. W czasie pobytu w Weimarze Liszt prowadził działalność pedagogiczną, koncertową i publicystyczną. Oprócz dyrygowania swoimi utworami kierował wykonaniami dzieł Mozarta, Beethovena, Schuberta, Schumanna, Berlioza i Wagnera. Fascynacja literaturą romantyczną zaowocowała powstaniem POEMATU SYMFONICZNEGO - nowego gatunku muzyki. W Weimarze powstała większość jego najwspanialszych dzieł, m.in.: poematy symfoniczne (Prometeusz, Co słychać w górach, Tasso, Preludia, Żałobna Heroida), Symfonia Dantejska, Symfonia Faustowska, Walc Mefisto, I Koncert fortepianowy Es-dur. Z końcem 1861 roku wyjeżdża do Rzymu gdzie wstępuje do klasztoru franciszkańskiego. Następnie przyjmuje święcenia kapłańskie od papieża Piusa IX. Od tego momentu w twórczości Liszta następuje nowy rozdział. Komponuje utwory muzyki religijnej m.in.: msze (Węgierska msza koronacyjna, Requiem) i oratoria (Chrystus, Legenda o św. Elżbiecie). W 1875 roku założył w Budapeszcie Akademię Muzyczną. W lipcu 1886 roku udaje się do Bayreuth na ślub wnuczki. Kilka dni po przybyciu na miejsce umiera na zapalenie płuc w wieku 75 lat. Został pochowany na cmentarzu miejski w Bayreuth. Uczniami Liszta w dziedzinie kompozycji było kilkudziesięciu polaków, wśród nich Juliusz Zarębski. W gronie jego przyjaciół znajdowali się m. in.: Chopin, Berlioz oraz Wagner, którego żoną była Cosima córka Liszta. Od 1989 roku działa we Wrocławiu Towarzystwo im. Ferneca Liszta, które jest współorganizatorem Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Franciszka Liszta. Pierwsza edycja konkursu miała miejsce w 1999 roku. Gmach Akademii Muzycznej w Budapeszcie Sala koncertowa 200

201 WITOLD LUTOSŁAWSKI ( ) Od najmłodszych lat przejawiał duże uzdolnienia muzyczne dlatego już od szóstego roku życia pobierał lekcje gry na fortepianie u Heleny Hoffman a gdy miał 13 lat rozpoczął naukę gry na skrzypcach u Lidii Kmitowej. Pierwsze utwory są wynikiem pracy kompozytorskiej niespełna dziesięcioletniego chłopca (Preludium na fortepian). Kompozycji uczył się pod kierunkiem Witolda Maliszewskiego w latach Jednocześnie u Jerzego Lefelda studiował grę na fortepianie a na Uniwersytecie Warszawskim matematykę. Za swój debiut kompozytorski uznawał Wariacje symfoniczne pochodzące z 1938 roku. Na początku KOMPOZYTOR POLSKI II Wojny Światowej był telegrafistą w wojsku. Dostał się do niewoli, a po ucieczce z niej pracował grając na fortepianie w warszawskich kawiarniach wraz z Andrzejem Panufnikiem. W tym czasie powstały m.in. słynne Wariacje na temat Paganiniego na 2 fortepiany. Po wojnie pracował w Polskim Radiu, brał udział w organizacji Związku Kompozytorów Polskich oraz w pracach nad festiwalem Warszawska Jesień, który odbywa się od 1956 roku i jest jednym z ważniejszych festiwali na świecie poświęconym muzyce współczesnej. W 1948 roku miała premierę I Symfonia, jednak nie została ona przyjęta pozytywnie Miejsce urodzenia: a nawet spowodowała, że przez pewien czas odmawiano publicznych WARSZAWA wykonań jego utworów. W latach 50-tych komponował muzykę teatralną, piosenki masowe oraz taneczne. Z inspiracji Witolda Rowickiego dyrektora artystycznego Filharmonii Warszawskiej skomponował trzyczęściowy Koncert na orkiestrę czerpiący z muzyki ludowej, za który w 1955 roku otrzymał Nagrodę Państwową I Stopnia. Druga połowa lat 50-tych to okres poszukiwań własnego stylu kompozytorskiego. Stworzył technikę 12-tonową opartą na specyficznie zbudowanych akordach (Pięć pieśni do słów K. Iłłakowiczówny na sopran i fortepian lub orkiestrę, Muzyka żałobna na orkiestrę smyczkową). Lata 60-te natomiast, przyniosły zainteresowanie aleatoryzmem (technika kompozytorska zawierająca element przypadku). Powstały wówczas takie utwory jak: Gry weneckie na orkiestrę kameralną wyróżnione I Nagrodą na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO w 1962 roku, Trzy poematy Henri Michaux na chór i orkiestrę, II Symfonia oraz Księga na orkiestrę. Stworzył tzw. formę łańcuchową, w której zazębiają się kolejne odcinki muzycznej struktury (Łańcuch I, Łańcuch II, Łańcuch III). Do największych dzieł Lutosławskiego zaliczyć należy niewątpliwie następujące utwory: III Symfonia, IV Symfonia, Paroles tissées (Słowa tkane), Chantefleurs et chantefables (Śpiewokwiaty i śpiewobajki) oraz Koncert fortepianowy. Do końca życia działał bardzo aktywnie. Zmarł w Klinice Rządowej w Warszawie po krótkiej chorobie. Został pochowany 16 lutego na Powązkach. Posiada wiele odznaczeń i tytuły Doctora honoris causa m.in.: Uniwersytetu Warszawskiego, Jagiellońskiego, Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu w Cambridge i Akademii Muzycznej w Warszawie. Jego imię nosi Filharmonia Wrocławska. Najwięcej jego kompozycji to utwory orkiestrowe. Ich wartość artystyczna jest tak znacząca, że bez wątpienia można nazwać Witolda Lutosławskiego najwybitniejszym polskim symfonikiem. Popiersie Lutosławskiego na Skwerze Harcerskim w Kielcach 201

202 FELIKS MENDELSSOHN-BARTHOLDY ( ) Jako syn bogatego bankiera od najmłodszych lat opływał w dostatki i miał zapewnioną fachową opiekę zawodowych muzyków. Jak często bywa w rodzinach o muzycznych tradycjach, pierwszych lekcji udzielała mu matka. W 1812 roku cała rodzina przeprowadziła się do Berlina. Od 7 toku życia uczył się gry na fortepianie u Marie Bigot w Paryżu a od 1817 roku studiował kompozycję u jednego z najlepszych berlińskich pedagogów muzycznych, dyrektora Berlińskiej Akademii Śpiewu Carla Zeltera. Komponować zaczął mając ok. 10 lat. W tym też czasie występował jako cudowne dziecko w salonach inteligencji niemieckiej. W 1821 roku, KOMPOZYTOR młody, zaledwie 12-letni Mendelssohn, poznał sędziwego już, Johana NIEMIECKI Wolfganga Goethego najwybitniejszego poetę przełomu XVIII i XIX wieku. I symfonia c-moll op. 11 powstała w 1824 roku a dwa lata później 17-letni kompozytor stworzył jedno ze swych największych i ponadczasowych dzieł Uwerturę koncertową Sen nocy letniej op. 21 opartą na XVI-wiecznej komedii Williama Szekspira. Kilkanaście lat później bo dopiero w 1842 roku skomponował muzykę sceniczną do całej tej sztuki. Suita utworzona z poszczególnych części muzyki scenicznej zawiera oprócz skomponowanej wcześniej Uwertury, Scherzo, Nokturn oraz najbardziej popularny Marsz weselny. Mendelssohn w znaczący sposób przyczynił się do ponownego zainteresowania ludzi, zapomnianą i niedocenianą muzyką Jana Sebastiana Bacha. Mając 20 lat, tj. w 1829 roku przygotował i poprowadził pierwsze po śmieci Bacha wykonanie Miejsce urodzenia: Pasji wg św. Mateusza BWV 244. Początek lat 30-tych to podróże HAMBURG koncertowe i krajoznawcze po Austrii, Włoszech, Anglii, Szkocji i Francji. W 1832 r. w Paryżu poznał F. Chopina oraz F. Liszta. Od 1833 roku działał w Düsseldorfie. Urządzając koncerty podniósł poziom życia muzycznego na wyższy poziom. W 1834 roku ukończył IV Symfonię A-dur op. 90 inspirowaną podróżą po Włoszech. W rok później zamieszkał w Lipsku gdzie poznał i zaprzyjaźnił się z Robertem Schumann em. Organizował koncerty z utworami H. Berlioza, F. Liszta i F. Schuberta. Mendelssohn jest założycielem najstarszej wyższej uczelni muzycznej w Niemczech. W 1843 roku założył bowiem Konserwatorium Muzyczne w Lipsku. W 1845 roku miała miejsce premiera Koncertu skrzypcowego e-moll op. 64 a rok później skomponował wielkie dzieło wokalno-instrumentalne oratorium Eliasz op. 70. Bardzo intensywny tryb życia a także śmierć jego siostry w maju 1847 roku, znacząco odbiły się na zdrowiu Feliksa. Zmarł w Lipsku na atak serca mając jedynie 38 lat. Został pochowany w Berlinie obok siostry. Duże znaczenie w twórczości Mendelssohna mają utwory kameralne (kwartety smyczkowe, tria i kwartety fortepianowe). Podobnie jak wielu kompozytorów romantycznych pisał miniatury fortepianowe. Jest autorem nowego gatunku muzycznego pt. PIEŚNI BEZ SŁÓW. Są to krótkie utwory instrumentalne charakteryzujące się wyrazistą linią melodyczną na tle akompaniamentu. POSŁUCHAJ Uwertura Sen nocy letniej op. 21 Uwertura orkiestrowa C-dur op. 101 III Symfonia a-moll Szkocka op. 56, cz. II Scherzo IV Symfonia A-dur Włoska op. 90. cz. I Allegro vivace Koncert skrzypcowy e-moll op. 64, cz. IV Allegretto non troppo Allegro molto vivace Kwartet smyczkowy f-moll op. 80, cz. I Allegro vivace assai Cecylia Mendelssohn żona kompozytora 202

203 III Symfonia a-moll Szkocka op. 56, cz. I Allegro un poco agitato IV Symfonia A-dur Włoska op. 90, cz. II Andante con moto Koncert skrzypcowy e-moll op. 64, cz. II Andante Jest to jeden z najcenniejszych utworów Mendelssohna. Powstał w 1844 roku a premiera odbyła się 13 marca 1845 roku w Lipsku. Część I i II przepojone są liryzmem natomiast ostatnia część (rondo) ma lekki, żartobliwy charakter. Koncert ten wszedł na stałe do repertuaru najlepszych skrzypków. 203

204 STANISŁAW MONIUSZKO ( ) Był kompozytorem, dyrygentem, pedagogiem i organistą. Przedstawicielem polskiej szkoły narodowej uznawanym za twórcę opery narodowej. Początkowo w kierunku muzycznym kształciła go matka. Mając 8 lat rozpoczął naukę u Augusta Freyera w Warszawie. W 1837 roku wyjechał na studia muzyczne do Berlina. Pod kierunkiem dyrektora Singakademie Carla Rungenhagena uczył się harmonii, kontrapunktu, instrumentacji i dyrygentury. W 1838 roku w Berlinie zostały wydane pierwsze utwory Moniuszki (Trzy śpiewy do słów A. Mickiewicza). Po studiach, w latach mieszkał i działał jako organizator życia muzycznego w Wilnie. Zorganizował amatorski zespół chóralny i orkiestrę. W 1848 r. w Wilnie odbyła się premiera opery Halka w wersji dwuaktowej. 10 lat później odbyła się warszawska premiera Halki (wersja czteroaktowa). Wielki sukces jakim była premiera Halki spowodowała, że w 1858 roku, Moniuszko osiedlił się w Warszawie gdzie otrzymał stanowisko dyrygenta w operze. Od 1864 roku w Warszawskim Instytucie Muzycznym prowadził wykłady z harmonii, kontrapunktu, kompozycji oraz zespół wokalny. Zmarł na atak serca. 7 czerwca 1872 roku ciało Moniuszki spoczęło na Cmentarzu Powązkowskim. W pogrzebie który stał się manifestacją narodową uczestniczyło ok. 80 tys. ludzi. Moniuszko jest znany przede wszystkim ze swoich oper. Do najważniejszych należą: Halka, Straszny dwór, Paria, Flis, Hrabina. Ponadto jest autorem blisko 300 pieśni zebranych w 12 zbiorach pt. Śpiewniki domowe. W jego twórczości spotykamy także muzykę baletową, operetki, kantaty, msze oraz uwertury koncertowe. POSŁUCHAJ Aira Jontka Szumią jodły na gór szczycie z opery Halka Spod igiełek kwiaty rosną z opery Straszny dwór Aria Skołuby Ten zegar stary z opery Straszny dwór Prząśniczka na głos i fortepian Pieśń wieczorna na głos i fortepian Uwertura koncertowa Bajka Krakowiak Wesół i szczęśliwy KOMPOZYTOR POLSKI Miejsce urodzenia: UBIEL (obecnie na Białorusi) 204

205 Aria Skołuby z opery Straszny dwór Aria Jontka Szumią jodły na gór szczycie z IV aktu opery Halka II Kwartet smyczkowy F-dur, cz. I Allegro moderato 205

206 WOLFGANG AMADEUSZ MOZART ( ) To kompozytor uznawany za jednego z najwybitniejszych kompozytorów wszech czasów. Jego talent muzyczny ujawnił się w wieku zaledwie trzech lat. Z tego względu nazywany był CUDOWNYM DZIECKIEM. Ojciec Mozarta Leopold był skrzypkiem i znanym kompozytorem toteż widząc talent syna, rozpoczął jego muzyczną edukację. W 1762 roku, sześcioletni Wolfgang oraz jego o pięć lat starsza siostra, pojechali pod opieka ojca w swoją pierwszą podróż koncertową do Monachium. Jeszcze tego samego roku wystąpili w Wiedniu na dworze cesarskim oraz pałacach arystokracji wszędzie wzbudzając zachwyt. W kolejnych latach grał również dla króla KOMPOZYTOR Francji Ludwika XV oraz króla Wielkiej Brytanii Jerzego III. O geniuszu AUSTRIACKI Mozarta może świadczyć fakt, że mając 9 lat napisał I Symfonię Es-dur KV 16 a w wieku 12 lat pierwszą operę pt. Bastien und Bastienne KV 50. W 1781 roku osiadł na stałe w Wiedniu. Wiele koncertował i komponował a także udzielał lekcji. W Wiedniu poznał Józefa Haydna, z którym się zaprzyjaźnił i zadedykował mu swoje sześć kwartetów smyczkowych. 4 sierpnia 1782 r. żoną Mozarta została Konstancja Weber Miejsce urodzenia: (kuzynka Carla Marii von Webera niemieckiego kompozytora uznawanego SALZBURG za twórcę opery romantycznej). Z sześciorga dzieci aż czworo zmarło nie doczekawszy nawet drugich urodzin. Dwaj synowie Mozarta (najstarszy i najmłodszy), zmarli w latach 40-tych i 50-tych XIX w. nie pozostawiając potomstwa. W stolicy Austrii powstają najlepsze opery Mozarta, takie jak: Uprowadzenie z Seraju, Wesele Figara, Tak czynią wszystkie czyli szkoła kochanków, Czarodziejski flet, Łaskawość Tytusa. Pomimo wynagrodzenia jakie otrzymywał za kompozycje pisane na zamówienie, honorariów za koncerty oraz prywatne lekcje, Mozart i jego żona przez nieumiejętne gospodarowanie finansami narzekali na brak pieniędzy. Głównie przez rozrzutność Mozarta jego sytuacja materialna z każdym rokiem pogarszała się. Ostatnie lata tonął w długach i cierpiał ubóstwo. Przyczyną śmierci, która nastąpiła ok. 1 w nocy 5 grudnia 1791 r. była gorączka reumatyczna a bezpośrednią przyczyna zgonu uznano upust krwi zalecony przez lekarza. Ciało Mozarta, zawinięte w płótno spoczęło już następnego dnia w zbiorowej mogile na cmentarzu St. Marx w Wiedniu. Po śmierci w wielu salach koncertowych i kościołach Wiednia oraz Pragi odbywały się koncerty z muzyką Mozarta. Uprawiał wszystkie najpopularniejsze gatunku muzyki klasycznej (opera, symfonia, koncert, kwartet smyczkowy, sonata, msza). Jego muzyka, pełna blasku i radości, genialna inwencja melodyczna i harmoniczna oraz doskonałość form stały się wzorem i inspiracją dla kompozytorów następnych pokoleń. Twórczość Mozarta podziwiali Schubert, Chopin, Dvořák, Grieg, Rossini, Czajkowski i inni. Katalog dzieł Mozarta Köchelverzeichnis (skrót KV) liczy ponad 600 utworów. Opracował go i opublikował w 1862 r. Ludwig von Köchel austriacki kompozytor i wydawca. POSŁUCHAJ Aria Non so più z opery Wesele Figara Koncert fortepianowy Es-dur KV 271 cz. III Rondo Koncert fortepianowy d-moll KV 466 cz. I Allegro Koncert klarnetowy A-dur KV 622 cz. III Rondo Serenada G-dur KV 525 na orkiestrę smyczkową Domine Jesu Christe z Requiem d-moll KV 626 Duet Papageny i Papagena z opery Czarodziejski flet KV 620 Pomnik Mozarta w Wiedniu 206

207 Serenada G-dur KV 525 (Eine kleine Nachtmusik), cz. II Romans Serenada G-dur KV 525 Eine kleine Nachtmusik, cz. IV Rondo allegro Symfonia C-dur KV 551 Jowiszowa, cz. I Allegro vivace Koncert fortepianowy d-moll KV 466, cz. I Allegro 207

208 Koncert klarnetowy A-dur, cz. I Allegro Requiem d-moll KV 626, Hostias Tekst oryginalny Hostias et preces tibi, Domine, laudis offerimus: tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam facimus: Tekst polski Uwertura do opery Uprowadzenie z Seraju KV 384 Składamy Ci, Panie, ofiary i modły pochwalne, a Ty je przyjmij za te dusze, które dzisiaj wspominamy. 208

209 MODEST MUSORGSKI ( ) Gry na fortepianie nauczyła go matka. Gdy miał 9 lat występował przed rodziną i przyjaciółmi. Rok później wstąpił do szkoły wojskowej w Petersburgu. Pierwsza zachowana kompozycja pochodzi z 13-go roku życia. W 1856 roku poznał Bałakiriewa, który udzielał mu lekcji kompozycji i odkrył jego kompozytorski talent. Dla muzyki zrezygnował z kariery wojskowej. Przez kolejne 10 lat intensywnie pracował poszukując inspiracji do stworzenia dzieł, które przyniosłyby mu sławę. W tym okresie powstały utwory fortepianowe, pieśni oraz fantazja symfoniczna pt. Noc na Łysej Górze. Do najważniejszych kompozycji Musorgskiego zaliczane są opery: Borys Godunow, Chowańszczyzna, Jarmark Soroczyński a także cykl miniatur fortepianowych Obrazki z wystawy. Cykl ten zawiera 10 miniatur inspirowanych wystawą obrazów Wiktora Hartmana. Wielką popularność cyklu przyniosła wersja orkiestrowa Maurycego Ravela. Z powodu braku stałej pracy przez większość życia cierpiał nędzę i popadł w nałóg alkoholizmu. Zmarł w Petersburgu mając zaledwie 42 lata. Został pochowany na cmentarzu Tichwińskim w Petersburgu. Prolog do opery Borys Godunow KOMPOZYTOR ROSYJSKI Miejsce urodzenia: KAREWO Jedyna opera, którą Musorgski napisał w całości. Powstała w latach Opera składa się z 4 aktów poprzedzonych prologiem. Libretto napisał sam Musorgski w oparciu o dramat pt. Borys Godunow autorstwa Aleksandra Puszkina. Ogólny koloryt opery jest ponury. Celem odmalowania odpowiednich nastrojów, Musorgski zastosował ostre dysonanse. Duże znaczenie odgrywają partie chóralne i sceny zbiorowe. Muzyka wykazuje ścisły związek z rosyjskim folklorem. Poemat symfoniczny Noc na Łysej Górze 209

210 NICCOLO PAGANINI ( ) Za sprawą swego ojca o despotycznym charakterze Niccolo właściwie nie miał dzieciństwa. Jego ojciec miłośnik muzyki, bardzo wcześnie dostrzegł talent syna i rozpoczął jego muzyczną edukację. Początkowo uczył go sam zmuszając do wielogodzinnych ćwiczeń. Następnie uczył się u miejscowych muzyków. 8-letni Niccolo był gwiazdą w swojej rodzinnej miejscowości. Mając 13 lat udał się pod opieką ojca do Parmy aby tam odbyć studia kompozytorskie. Jako kilkunastoletni chłopiec występował w różnych miastach Włoch (Mediolanie, Bolonii, Florencji i innych), wszędzie święcąc KOMPOZYTOR WŁOSKI triumfy. Podróże koncertowe były również czasem poszukiwać nauczyciela gry skrzypcowej. Nie znalazł się jednak żaden włoski wirtuoz skrzypiec, który mógłby nauczyć chłopca czegoś nowego. Od 1799 roku odbywał podróże koncertowe bez opieki ojca. Aby prowadzić samodzielne życie musiał uciec się do podstępu. Nie wiadomo co działo się z Paganinim w latach Być może, gdzieś na wsi odpoczywał po trudach podróży lub jak głoszą plotki siedział w więzieniu za kradzież. W ciągu następnych kilku lat działał jako skrzypek i dyrygent na dworze w Lukce a następnie we Florencji. W tym też czasie nadal koncertował i komponował. W 1810 roku udał się w wielkie tournee koncertowe po Włoszech a w 1818 r. brał udział w pojedynku w grze na skrzypcach w Piacenzy. Jego rywalem był Miejsce urodzenia: wówczas polski skrzypek Karol Lipiński. Choć pojedynek ten oficjalnie GENUA wygrał Paganini, to polskiemu skrzypkowi przyniósł on uznanie i reputację. W 1813 roku skomponował wariacje pt. Le Streghe op. 8 (Wiedźmy) na skrzypce i orkiestrę, które z czasem stały się jednym z ulubionych utworów kompozytora. W 1820 roku ukazały się drukiem w Mediolanie słynne 24 Kaprysy na skrzypce solo op. 1. Ponadto zostały wydane dwa zbiory sonat na skrzypce i gitarę oraz dwa zbiory kwartetów gitarowych. Są to właściwie jedyne kompozycje wydane za życia Paganiniego gdyż uważał on, że jego utwory mogą być wykonywane tylko przez niego. Około 1822 roku związał się Antoniną Bianchi, z którą miał syna. W latach skomponował jeden ze swoich najwspanialszych koncertów II Koncert skrzypcowy h-moll op. 7. Dwa lata później wyjechał z kraju aby podbić Europę. Koncertował w Wiedniu, Berlinie, Pradze. Odwiedził również Belgię, Francję, Anglię oraz Polskę. W Warszawie ponownie zmierzył się z Karolem Lipińskim. Miało to miejsce w Teatrze Narodowym w maju 1829 roku. Tym razem pojedynek Pagnaniniego z młodszym o 8 lat Lipińskim nie został do końca rozstrzygnięty gdyż zdania w prasie były podzielone. Na koncercie tym był obecny 19-letni wówczas Fryderyk Chopin. Na początku lat 30-tych koncertował głównie we Francji i Anglii. Odwiedził Paryż i Londyn nawiązując kontakty m.in.: z R. Schumann em oraz niemieckim poetą J. W. Goethe. Powstają kolejne genialne utwory, tj. IV koncert skrzypcowy d-moll oraz wariacje pt. Il Carnavale di Venezia op. 10 (Karnawał wenecki). W 1835 roku powrócił na stałe do Włoch. Był dyrygentem na dworze w Parmie a następnie zamieszkał w Nicei. Od 1838 roku nasilenie objawów gruźlicy spowodowało utratę głosu oraz zmusiło go do zaprzestania publicznych występów. Zmarł końcem maja 1840 roku mając 58 lat. Ponieważ nie był katolikiem władze nie zgodziły się na pochówek na cmentarzu. Dzięki staraniom syna, prawdziwa ceremonia pogrzebowa odbyła się dopiero w 1876 roku. Paganini został pochowany na cmentarzu w Parmie. To człowiek uznawany za najwybitniejszego wirtuoza skrzypiec wszech czasów. Posiadał tak wspaniałą technikę gry, że ludzie uważali ją za coś nadprzyrodzonego. Rozwinął już istniejące środki wirtuozowskie oraz stworzył nowe. Wprowadził m.in.: grę pizzicato palcami lewej ręki przy równoczesnej grze smyczkiem, flażolety (pojedyncze i podwójne). Stosował grę akordową a także różne sposoby prowadzenia smyczka w bardzo szybkim tempie. Na skrzypcach potrafił imitować odgłosy zwierząt lub inne instrumenty. Poza wyśmienitym opanowaniem gry skrzypcowej potrafił świetnie grać na gitarze. Jego wkład w stworzenie literatury skrzypcowej i gitarowej jest nieoceniony. 210

211 KRZYSZTOF PENDERECKI (ur ) Jest kontynuatorem tradycji muzycznych. Jego dziadek oraz ojciec amatorsko muzykowali. Gdy miał kilka lat rozpoczął naukę gry na fortepianie oraz skrzypcach a także pobierał lekcje kompozycji. Pierwsze utwory pochodzą z ósmego roku życia. W latach studiował w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Jego nauczycielem kompozycji był Artur Malawski a następnie Stanisław Wiechowicz. Po studiach pozostał na uczelni będąc asystentem Wiechowicza. Początkiem kariery był Festiwal Muzyki Współczesnej Warszawska Jesień, na którym w 1959 roku został zaprezentowany KOMPOZYTOR POLSKI utwór Strofy. W tym samym roku odniósł pierwszy wielki sukces zdobywając I, II i III miejsce na II Konkursie Młodych Kompozytorów Związku Kompozytorów Polskich za następujące kompozycje: Strofy, Emanacje, Psalmy Dawida. W latach 60-tych zapoczątkował nowy nurt w muzyce polskiej nazwany później SONORYZMEM. Technika sonorystyczna polega na wysunięciu na pierwszy plan brzmienia zwykle wydobywanego w niekonwencjonalny sposób. Niesie to za sobą nowy zapis dzieła muzycznego złożony z nowo wymyślonych znaków graficznych. Za pierwsze utwory w tej technice uważane są Tren ofiarom Miejsce urodzenia: Hiroszimy oraz I Kwartet smyczkowy. Tren zdobył nagrodę UNESCO DĘBICA w 1961 roku. w 1966 roku powstało pierwsze wielkie dzieło Pendereckiego przeznaczone na sopran, baryton, bas, recytatora, chór chłopięcy, 3 chóry mieszane i orkiestrę symfoniczną Pasja wg świętego Łukasza. Penderecki prowadził i nadal prowadzi działalność dyrygencką i pedagogiczną. Był profesorem na Yale University School of Music ( ). Jednocześnie w latach był rektorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie a następnie po zmianie nazwy w 1979 roku Akademii Muzycznej. W czasie swojego kierownictwa uczelnią doprowadził do powstania m.in. Studia Muzyki Elektroakustycznej oraz nawiązał współpracę z Międzynarodową Akademią Bachowską ze Stuttgardu. Duże znaczenie w twórczości kompozytora odgrywają opery, których skomponował cztery. Są to: Diabły z Loudon, Raj utracony, Czarna maska, Ubu Król. Pomimo, że tworzy już ponad 50 lat, jego inwencja twórcza zdaje się być niewyczerpana. Najnowsza twórczość jest bardzo różnorodna pod względem gatunków i form. Posiada tytuły Doctora honoris causa m.in. Uniwersytetu w Yale, Jagiellońskiego, Warszawskiego, Uniwersytetu Muzycznego w Warszawie oraz Akademii Muzycznej w Krakowie. W 2005 roku otrzymał Order Orła Białego a także Złoty Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis. Do najważniejszych kopozycji zaliczyć należy: Anaklasis, Polymorphia, Fluorescencje, Przebudzenie Jakuba, symfonie (II - Bożonarodzeniowa), Stabat Mater oraz Veni Creator na chór a cappella, Dies irae, Te Deum, Magnificat, Siedem bram Jerozolimy, Credo, Jutrznia, Polskie requiem. Centrum mieszczące się w Lusławicach zostało otwarte w maju 2013 roku. Jest to miejsce spotkań młodych muzyków oraz profesorów. Głównym celem działalności CENTRUM jest rozwijanie u młodych artystów umiejętności interpretowania muzyki. Jest to pierwszy tak ukształtowany ośrodek rozwijania młodych talentów muzycznych w Polsce i w Europie. 211

212 MIKOŁAJ RIMSKI-KORSAKOW ( ) Talent muzyczny jaki wykazywał od najmłodszych lat spowodował, że już jako 5-letni chłopiec rozpoczął edukację muzyczną. W 1856 roku mając 12 lat został uczniem Carskiej Szkoły Marynarki Wojennej w Petersburgu. W tym samym czasie nie zaprzestał nauki gry na fortepianie. Uczył się również teorii muzyki i kompozycji. Po ukończeniu szkoły udał się w rejs do portów Europy i Ameryki. W 1865 roku pracował w służbie przybrzeżnej dzięki czemu mógł więcej czasu poświęcić na zajmowanie się kompozycją. W 1865 roku powstała I Symfonia a dwa lata później poemat symfoniczny Sadko. Należał do członków Potężnej Gromadki. Choć nie ukończył żadnej szkoły muzycznej w 1871 roku otrzymał propozycję objęcia klasy kompozycji i instrumentacji w Konserwatorium Muzycznym w Petersburgu. Pomimo tego, że nie czuł się przygotowany do pełnienia tak poważnej funkcji, postanowił przyjąć tę pracę i rozpoczął intensywne samokształcenie w zakresie harmonii i kontrapunktu. Pod koniec lat 80-tych powstają ważne dzieła orkiestrowe, tj.: Kaprys hiszpański, i Szeherezada. W konserwatorium pracował aż do 1905 roku. Pod koniec życia jego muzyka została doceniona i zyskała uznanie na świecie. Zmarł na serce w miejscowości Lubieńsk mając 64 lata. Pochowano go na cmentarzu Tichwińskim w Petersburgu. Korsakow to wybitny kompozytor, którego kolejne pokolenia muzyków doceniając głównie za wspaniałą instrumentację. Uważany jest za ojca orkiestracji. Poza dorobkiem kompozytorskim, którego główny trzon stanowi muzyka orkiestrowa (symfonie, koncerty) a także opery, pieśni i utwory na chór, Rimski- Korsakow jest autorem publikacji pt. Zasady instrumentacji oraz Harmonia, podstawowe zasady dla uczniów i samouków. Kaprys hiszpański op. 34 KOMPOZYTOR ROSYJSKI Miejsce urodzenia: TYCHWIN 212

213 FRANCISZEK SCHUBERT ( ) Pierwszych lekcji nauki gry na skrzypcach udzielał mu ojciec a na fortepianie starszy brat Ignacy. Następnie uczył go parafialny organista. W latach śpiewał w chórze cesarskim w Wiedniu. Jednocześnie uczył się gry na organach u organisty dworskiego a od 1812 r. kompozycji u A. Salieriego byłego nauczyciela Beethovena. Był także skrzypkiem kapeli dworskiej. Z woli ojca pracował przez niedługi okres jako nauczyciel ale skłonność do muzyki spowodowała, że porzucił tą pracę i zajął się komponowaniem. Mając niecałe 20 lat był już Schubert autorem 5 oper, 5 symfonii i 4 mszy, utworów kameralnych i przede wszystkim pieśni takich jak: Polna różyczka, Król elfów, Wędrowiec czy Małgorzata przy kołowrotku. Pomimo to, że był twórcą wspaniałych pieśni, cierpiał niedostatek. Dzięki pomocy swoich oddanych przyjaciół mógł oddać się temu co kochał kompozycji. Wieczorami w kawiarniach lub domach przyjaciół urządzano spotkania podczas których wykonywano utwory Schuberta. Były to utwory kameralne, pieśni i tańce. W 1822 roku napisał Symfonię h-moll Niedokończoną. Pomimo tego, że zachowały się szkice fortepianowe do cz. III (Scherza), symfonia ta najczęściej wykonywana KOMPOZYTOR AUSTRIACKI Miejsce urodzenia: HIMMELPFORTGRUND jest jako dwuczęściowa. Prawdopodobnie kompozytor uznał, że koncepcja dzieła jest zamknięta i nie wymaga dalszych części. W ostatnich latach swego życia bardzo intensywnie pracował. Z lat pochodzą m.in.: Symfonia C-dur Wielka, Niemiecka msza, cykle pieśni Podróż zimowa i Łabędzi śpiew oraz piękne Ave Maria. Przyczyną śmierci był prawdopodobnie tyfus lub gruźlica. Dopiero odnalezienie partytury Symfonii h-moll i wykonanie jej po raz pierwszy 17 grudnia 1865 roku w Filharmonii Wiedeńskiej pod dyrekcją Johanna Herbecka oraz wydanie jego dzieł przez Breitkopfa i Härtla przyniosły mu rozgłos i należyte uznanie. Choć Schubert żył jedynie 31 lat jego dorobek kompozytorski jest ogromny. Obejmuje ponad 900 utworów. Wśród nich najbardziej wartościowe są pieśni. Skomponował ich ponad 600 wykształcając przy tym różne jej rodzaje (zwrotkowa, wariacyjna, przekomponowana, ballada). Sięgał po teksty Goethe go, Heine go czy Schillera. POSŁUCHAJ IV Symfonia c-moll Tragiczna VIII Symfonia h-moll Niedokończona Msza G-dur D167 na sopran, tenor, bas, chór, organy i orkiestrę Kwartet smyczkowy d-moll D810 Śmierć i dziewczyna Sonata fortepianowa A-dur D 959 Trio fortepianowe Es-dur D 929 Król elfów D 328 na głos i fortepian do słów J. W. Goethe go Pstrąg D 550 na głos i fortepian do słów F.D. Schubarta Pomnik Schuberta w Wiedniu 213

214 Polna różyczka D Chłopiec mówi: zerwę Cię śliczna różo polna. Róża mówi: Strzeż się mnie, patrz, jak ostre kolce me. Róży tknąć nie wolno. Różo, różo, różo ma, śliczna różo polna. Król elfów D Jednak zerwał chłopiec zły, śliczną różę polną. Płacz różyczko biednaś ty, niech popłyną bólu łzy. Tylko to ci wolno. Różo, różo, różo ma, śliczna różo polna. J. W. Goethe tekst oryginalny Wer reitet so spät durch Nacht und Wind? Es ist der Vater mit seinem Kind; Er hat den Knaben wohl in dem Arm, Er faßt ihn sicher, er hält ihn warm. Słowa polskie w przekładzie Władysława Syrokomli Kto jedzie tak późno wśród nocnej zamieci? To ojciec z dziecięciem jak gdyby wiatr leci. Chłopczynę na ręku piastując najczulej, Ogrzewa oddechem, do piersi go tuli. 214

215 Serenada (Ständchen) ze zbioru Łabędzi śpiew (Schwanengesang) D 957 IV Symfonia c-moll D 417, cz. I Adagio molto Allegro vivace VIII Symfonia h-moll D 759, cz. I Allegro moderato Po pierwszym wykonaniu VIII Symfonii w 1865 r. kolejne wykonania były bardzo dobrze przyjmowane przez publiczność i krytyków. Jednak dwuczęściowa budowa symfonii nie dawała spokoju, dlatego też pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku zaczęto ją nazywać Symfonią Niedokończoną. Od tego czasu nazwa ta przylgnęła do niej na stałe. W stulecie śmierci Schuberta (tj. w 1928 roku) Columbia Gramophone Company ogłosiła konkurs na dokończenie symfonii. Z ok. 100 prac nadesłanych z całego świata wygrała praca angielskiego pianisty Franka Merricka. Czteroczęściowa wersja Merricka została wykonana i nagrana. 215

216 ROBERT SCHUMANN ( ) W wieku 7 lat rozpoczął naukę gry na fortepianie. Jego ojciec był księgarzem i wydawcą, stąd od dzieciństwa Robert interesował się literaturą i myślał o poświęceniu się pisarstwu. Mając 18 lat rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Lipsku. Jednak po dwóch latach porzucił studia aby intensywnie doskonalić umiejętność gry na fortepianie pod kierunkiem Friedricha Wiecka. Później, w 1840 roku Schumann został mężem Clary Wieck młodszej od siebie o 9 lat córki swojego nauczyciela. Przez krótki czas uczył się kompozycji i teorii u kapelmistrza teatru w Lipsku. W 1832 roku z powodu kontuzji palca musiał zapomnieć o karierze wirtuoza i wraz ze swoim przyjacielem L. Schuncke rozpoczął wydawanie pisma Neue Zeitschrift für Musik (1834 r.) na łamach którego przedstawiał i wychwalał idee muzyki romantycznej. W tym też czasie poznał F. Chopina i F. Mendelssohna. Przez długi czas pisał prawie wyłącznie utwory na fortepian, m.in. cykle: Motyle, Karnawał, Sceny dziecięce, Utwory fantastyczne. Po ślubie z Clarą zaczął tworzyć muzykę kameralną (sonaty skrzypcowe, tria fortepianowe, kwartety smyczkowe, kwartet fortepianowy, kwintet fortepianowy), symfoniczną (I Symfonia B-dur, II C-dur, III Es-dur, IV d-moll) a także najpiękniejsze cykle pieśni (Krąg pieśni op. 24 i op. 39, Mirty, Miłość poety, Miłość i życie kobiety). W 1845 r. poznał R. Wagnera a w 1853 r. J. Brahmsa. Nękające go zaburzenia systemu nerwowego doprowadziły do próby samobójczej w 1854 roku. Dwa ostatnie lata życia spędza w zamkniętym ośrodku w Eidenach niedaleko Boon. Tam też zmarł mając 46 lat. Schumanna należy zapamiętać głównie jako kompozytora pieśni (ponad 600). W swojej twórczości sięgał po teksty wybitnych poetów: Goethe go, Heine go, Schillera, Müllera, Rückerta. POSŁUCHAJ III Symfonia Es-dur Reńska op. 97, cz. IV Adagio IV Symfonia d-moll op. 120, cz. IV Finał Koncert fortepianowy a-moll, cz. I Allegro Chopin z cyklu Karnawał op. 9 Wzlot z cyklu Utwory fantastyczne op. 12 Marzenie z cyklu Sceny dziecięce op. 15 Ach, róża i lilia z cyklu Miłość poety op. 48 KOMPOZYTOR NIEMIECKI Miejsce urodzenia: ZWICKAU Podobizna Schumanna na znaczku pocztowym Dom rodzinny Schumanna w Zwickau 216

217 Koncert fortepianowy a moll op. 54, cz. III Allegro vivace W 1841 roku, Schumann podczas pobytu w Lipski skomponował Fantazję a-moll na fortepian i orkiestrę op. 54. Cztery lata później, za namową swojej żony Klary do wcześniej skomponowanej fantazji, którą potraktował jako pierwszą część, dopisał dwie kolejne części i w ten sposób powstał Koncert fortepianowy a-moll op. 54. Premiera koncertu odbyła się w Lipsku 1 stycznia 1846 roku. Partię solisty wykonała wówczas Klara Schumann. III Symfonia Es-dur Reńska op. 97, cz. V Vivace Ich grolle nicht (Nie ciskam klątw) z cyklu Dichterliebe op. 48 (Miłość poety) 217

218 Du Ring an meinem Finger (Pierścionek na moim palcu) z cyklu Frauenliebe und leben op. 42 (Miłość i życie kobiety) A. von Chamisso tekst oryginalny Słowa polskie w przekładzie Roberta Cieśli Du Ring an meinem Finger, Mein goldenes Ringelein, Ich drücke dich fromm an die Lippen, Dich fromm an das Herze mein. Ich hatt ihn ausgeträumet, Der Kindheit friedlich schönen Traum, Ich fand allein mich, verloren Im öden, unendlichen Raum. Ty pierścieniu na moim palcu, Mój złoty pierścionku, Przyciskam cię nabożnie do ust, Nabożnie do ust, do serca mego. I Symfonia B-dur Wiosenna op. 38, cz. II Larghetto Wyśniłam go, Dzieciństwa niewinnym snem, Znalazłam się sama, Zagubiona w pustej, bezbrzeżnej przestrzeni. 218

219 BEDŘICH SMETANA ( ) Już jako dziecko uczył się gry na skrzypcach i fortepianie. W latach studiował muzykę w Pradze a w 1848 roku otworzył instytut muzyczny dzięki pomocy finansowej Franciszka Liszta. Od 1856 do 1861 roku działał w Göteborgu (południowo-zachodnia Szwecja). Po powrocie do Pragi ponownie otworzył szkołę muzyczną, w której propagował muzykę czeską. W 1874 r. spotkała Smetana największa tragedia jaka może spotkać kompozytora częściowo stracił słuch. Pomimo tego nie zaprzestał komponować. Co ciekawe to właśnie w tym czasie napisał jedno ze swoich największych dzieł cykl sześciu poematów symfonicznych Moja ojczyzna. Niestety pod koniec życia ujawniła się inna niemoc kompozytora. Była to choroba psychiczna, która na rok przed śmiercią tak się nasiliła, że Smetana trafił do szpitala psychiatrycznego w Pradze. Został pochowany na Cmentarzu Wyszehradzkim. W swojej twórczości wykorzystywał czeską muzykę ludową. Do najbardziej znanych dzieł należą jego opery (Sprzedana narzeczona, Libusza, Czarcia ściana, Dalibor, Pocałunek) oraz utwory orkiestrowe z cyklem Moja ojczyzna na czele, a także utwory kameralne w tym I Kwartet smyczkowy e-moll Z mojego życia. POSŁUCHAJ KOMPOZYTOR CZESKI Miejsce urodzenia: LITOMYŠL Moja ojczyzna (Wyszehrad, Wełtawa, Sarka, Z czeskich lasów i łąk, Tabor, Blanik) I Kwartet smyczkowy e-moll Z mojego życia Trio fortepianowe g-moll op. 15 Chór wieśniaków z opery Sprzedana narzeczona Symfonia E-dur Triumfalna Pomnik Smetany w Litomyślu Pomnik Smetany w Pradze 219

220 Poemat symfoniczny Wełtawa z cyklu Moja ojczyzna Chór z I aktu opery Sprzedana narzeczona Furiant z II aktu opery Sprzedana narzeczona 220

221 KAROL SZYMANOWSKI ( ) Pochodził z muzykalnej rodziny. Jego ojciec Stanisław potrafił grać na fortepianie i na wiolonczeli, brat na fortepianie a siostra była śpiewaczką. Podstawy gry na fortepianie przekazał mu ojciec. Następnie kontynuował naukę w szkole pod kierunkiem Gustawa Neuhausa. W pierwszych latach XX wieku uczył się w Warszawie kompozycji pod okiem Zygmunta Noskowskiego. Istotnym wydarzeniem w życiu kompozytora, mającym wpływ na jego dalszą twórczość było poznanie Ryszarda Straussa oraz założenie w 1905 roku Spółki Nakładowej Młodych Kompozytorów Polskich. Zadaniem tej spółki (mieszczącej się w Berlinie) było propagowanie twórczości kompozytorów polskich. Jej założycielami i głównymi działaczami byli poza Szymanowskim również: Ludomir Różycki, Apolinary Szeluto oraz Grzegorz Fitelberg. W latach podróżował. Odwiedził Austrię, Włochy oraz był w Afryce. W 1917 roku przeprowadził się do Elizawetgradu a w 1919 osiedlił się w Warszawie. W 1921 r. wraz ze swoimi kolegami (pianistą Arturem Rubinsteinem i skrzypkiem Pawłem Kochańskim) odbył podróż koncertową po Stanach Zjednoczonych. Po powrocie do Polski zaczął regularnie odwiedzać Zakopane. Jego zainteresowanie zaczęło coraz bardziej skupiać się na muzyce ludowej (zwłaszcza kurpiowskiej i podhalańskiej). W latach dwudziestych powstały m.in. Pieśni kurpiowskie oraz balet Harnasie. W latach był rektorem Konserwatorium Muzycznego w Warszawie a następnie Wyższej Szkoły Muzycznej ( ). Od 1930 roku mieszkał w willi Atma w Zakopanem (obecnie muzeum Szymanowskiego). Ostatnie lata życia spędził na podróżach koncertowych po Europie. Cierpiący na gruźlicę kompozytor kilkakrotnie był w sanatorium w Grasse we Francji a następnie w Lozannie (Szwajcaria) gdzie zmarł mając 55 lat. Został pochowany 7 kwietnia w krypcie kościoła Na Skałce w Krakowie. Uznawany jest za najwybitniejszego polskiego kompozytora po Chopinie. POSŁUCHAJ KOMPOZYTOR POLSKI Miejsce urodzenia: TYMOSZÓWKA (obecnie na Ukrainie) III Symfonia Pieśń o nocy op. 27 na tenor solo, chór mieszany i wielką orkiestrę Mity op. 30 na skrzypce i fortepian (Źródło Aretuzy, Narcyz, Driady i Pan) Maski op. 34 na fortepian (Szeherezada, Tristan, Don Juan) Stabat Mater op. 53 na sopran, alt, baryton, chór mieszany i orkiestrę Harnasie op. 55 balet pantomima na tenor solo, chór mieszany i orkiestrę (Marsz zbójnicki, Taniec zbójnicki) IV Symfonia koncertująca op. 60 na fortepian i orkiestrę 6 Pieśni kurpiowski na chór a cappella Harnasie na scenie Teatru Wielkiego w Poznaniu (1938 r.) Willa Atma w Zakopanem 221

222 CARL MARIA VON WEBER ( ) Zarówno ojciec jak i matka zajmowali się muzyką. Ojciec był dyrygentem orkiestry teatralnej w Lubece a następnie kapelmistrzem na dworze księcia Fryderyka Augusta w Eutin. W 1785 roku wziął ślub z Genowefą Brenner. Rok później na świat przyszedł Carl Maria. Podstawowe zasady muzyki, gry na fortepianie i śpiewu przekazał mu ojciec i przyrodni brat Fridolin. Następnie uczył się w Salzburgu u Michała Haydna (brata Józefa). W 1798 roku po śmierci matki, zamieszkał w Monachium gdzie ojciec zapewnił mu profesjonalnych nauczycieli. Mając 12 lat skomponował swoją pierwszą operę pt. Moc wina i miłości. Od 14-go roku życia występował jako pianista i śpiewak. W latach pełnił funkcję kierownika muzycznego wrocławskiego teatru operowego. Zbyt ambitny repertuar, zmiany w orkiestrze oraz stawianie wysokich wymagań instrumentalistom i śpiewakom doprowadziło w 1806 roku do rezygnacji z pełnienia funkcji kierownika. W tym też roku uległ Carl nieszczęśliwemu wypadkowi. Przez pomyłkę wypił kwas siarkowy (lub azotowy) co spowodowało poparzenie ust i gardła. Szczęśliwie nie przypłacił tego życiem. Dwa miesiące spędził w łóżku a potem przez dłuższy czas mógł mówić jedynie szeptem. Końcem września 1806 roku przeniósł się do miejscowości Pokój na Górnym Śląsku i przez kolejnych 6 lat działał tam na dworze księcia Eugeniusza Wirtemberskiego. W latach był kapelmistrzem opery w Pradze. W 1817 roku ożenił się ze śpiewaczką - Karoliną Brandt. W tym samym roku otrzymał stanowisko kapelmistrza operowego w Dreźnie. To właśnie tam, w 1821 roku ukończył operę Wolny strzelec KOMPOZYTOR NIEMIECKI Miejsce urodzenia: EUTIN uznawaną za pierwszą operę romantyczną. Opera ta, osnuta na tle ludowych legend, składa się z 3 aktów a autorem libretta jest Friedrich Kind. Sam Weber o muzyce Wolnego strzelca pisał następująco: W operze tej występują dwa zasadnicze pierwiastki: życie myśliwskie i działanie demonicznych mocy, które uosabia Samiel. Po premierze w Berlinie ( r.) opera święciła triumfy na scenach europejskich. Po sukcesie Wolnego strzelca skomponował jeszcze dwie opery Euryanthe oraz Oberon. Choć opery te nie odniosły większego sukcesu, ich uwertury są do dziś często wykonywane jako uwertury koncertowe. Zmarł na gruźlicę podczas pobytu w Anglii nie ukończywszy nawet 40 lat. Na jego pogrzebie zostało wykonane Requiem d-moll W. A. Mozarta. Pochowano go w Londynie a 18 lat później jego szczątki zostały przeniesione do rodzinnej krypty w Dreźnie. Weber nie był jedynie kompozytorem. Był krytykiem muzycznym a także prowadził działalność jako pianista, gitarzysta i dyrygent. Wniósł ogromny wkład w podniesienie poziomu życia muzycznego (Pragi i Drezna), poprzez organizowanie koncertów o ambitnym repertuarze. Z ciekawostek warto wiedzieć, że jego utwory fortepianowe nie należą do najłatwiejszych do wykonania gdyż wymagają dużej rozpiętości dłoni. Budynek opery we Wrocławiu 222

223 Chór strzelców z III aktu opery Wolny strzelec op. 77 Tekst oryginalny Friedrich Kind Was gleicht wohl auf Erden dem Jägervergnügen, Wem sprudelt der Becher des Lebens so reich? Beim Klange der Hörner im Grünen zu liegen, Den Hirsch zu verfolgen durch Dickicht und Teich Ist fürstliche Freude, ist männlich Verlangen, Erstarket die Glieder und würzet das Mahl. Wenn Wälder und Felsen uns hallend umfangen, Tönt freier und freud'ger der volle Pokal! Tłumaczenie Janusz Szpotański Cóż może się równać z radością polowań? Gdy rogi wzywają, że nadszedł już czas, wśród gęstych zarośli na zwierza czatować lub ścigać jelenia przez pole i las! Królewska to rozkosz i męski to wyczyn, co wzmacnia nam mięśnie i wzmaga w nas głód, gdy w lesie, po łowach, wśród cennych zdobyczy przy dźwięku pucharów święcimy nasz trud! I Koncert klarnetowy f-moll op. 73, cz. II Adagio ma non troppo 223

224 HENRYK WIENIAWSKI ( ) Talent muzyczny odziedziczył prawdopodobnie po matce Reginie (z domu Wolff), która studiowała grę na fortepianie w Paryżu i wypełniała dom Wieniawskich muzyką zwłaszcza Chopina. Mały Henryk zainteresował się jednak innym instrumentem skrzypcami. Naukę gry rozpoczął mając 5 lat u miejscowego pedagoga Jana Hornziela. W grze na skrzypcach robił zadziwiające postępy i już w 7 roku życia wystąpił publicznie a rok później (tj. w 1843) wyjechał do Paryża aby studiować w tamtejszym Konserwatorium Muzycznym. Regulamin francuskiej uczelni określał jednak jasno, że kandydaci muszą mieć skończone 20 lat i być narodowości francuskiej. Tylko dzięki nadzwyczajnym staraniom jakie podjęto, Henryk Wieniawski został przyjęty na listę studentów. Tajniki gry na skrzypcach pogłębiał pod kierunkiem Josepha Lamberta Massarta. Konserwatorium ukończył w 1846 roku z najlepszą lokatą jaka była możliwa - złotym medalem w zakresie gry skrzypcowej. Mając wówczas 11 lat stał się jednocześnie najmłodszym absolwentem w dziejach uczelni. Po studiach kontynuował naukę u Massarta przez 2 lata. W tym czasie z Lublina przyjechała jego matka i młodszy brat Józef, który rozpoczął naukę gry na fortepianie w Konserwatorium. W wieku 13 lat bracia odbyli KOMPOZYTOR POLSKI Miejsce urodzenia: LUBLIN pierwszą podróż koncertową po Europie, m.in.: po Rosji i Niemczech. Podróże te stały się impulsem do podjęcia działalności kompozytorskiej. Jedną z najwcześniejszych kompozycji, która zachowała się do naszych czasów jest Wielki kaprys symfoniczny op. 1 z 1847 roku. Lata 50-te to nieustające pasmo podróży koncertowych po Europie. Wielokrotnie występował w Rosji, Niemczech, Francji, Belgii, Holandii. 8 sierpnia 1860 roku wziął ślub z Izabelą Hampton - młodą Angielką, którą poznał rok wcześniej w Londynie. To właśnie jako wyraz swojej miłości do Izabeli skomponował Legendę op. 16 na skrzypce i orkiestrę. Dzięki pomocy Antoniego Rubinsteina w latach przebywał w Petersburgu działając na dworze cara Rosji. Swoje obowiązki umiejętnie łączył z podróżami koncertowymi. Koncertował m.in. w Anglii, Francji, Belgii, Niemczech i krajach skandynawskich. W latach wraz z Antonim Rubinsteinem udał się w tournée koncertowe po Ameryce Północnej. Po powrocie wraz z rodziną osiedlił się na stałe w Brukseli i objął stanowisko profesora gry skrzypcowej w Konserwatorium Muzycznym. Nadal koncertował. Niezliczona liczba koncertów spowodowały problemy zdrowotne związane z sercem. W listopadzie 1878 roku na koncercie w Berlinie zasłabł. Pomimo to nadal bardzo intensywnie koncertował. Zmarł w Moskwie nie mając nawet 45 lat. Prawdopodobną przyczyną śmierci był atak serca. Msza pogrzebowa odbyła się 7 kwietnia 1880 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie. W pogrzebie uczestniczyło około 40 tysięcy osób. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. W swym niedługim życiu Henryk Wieniawski spotkał m.in.: F. Chopina, S. Moniuszkę, H. Berlioza, G. Rossiniego oraz A. Mickiewicza. W Poznaniu działa Towarzystwo Muzyczne im. H. Wieniawskiego. Jest ono jednym z głównych organizatorów życia muzycznego miasta. Od 1952 r. jest głównym organizatorem Międzynarodowego Konkursu Skrzypcowego im. H. Wieniawskiego. Ten najstarszy konkurs skrzypcowy na świecie po raz pierwszy odbył się w Warszawie w 1935 r. Wybuch II Wojny Światowej przerwał kolejne edycje konkursu. Od 1952 r. odbywa się co 5 lat w Poznaniu a miejscem konkursowych zmagań jest Aula Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Laureatami Konkursu są m.in.: Piotr Janowski, Bartłomiej Nizioł, Agata Szymczewska. Aula Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 224

225 Legenda op. 17 na skrzypce i orkiestrę II Koncert skrzypcowy d-moll op. 22, cz. II Romance Andante non troppo Karnawał rosyjski op. 11 na skrzypce i fortepian 225

226 ANTONIO VIVALDI ( ) Został ochrzczony w domu z powodu niebezpieczeństwa śmierci. Gry na skrzypcach uczył się od ojca, który był skrzypkiem w orkiestrze bazyliki św. Marka w Wenecji. Jego rodzice zdecydowali, że zostanie księdzem więc od 15 roku życia przygotowywał się do święceń kapłańskich, które przyjął w marcu 1703 roku. Z racji rudego koloru włosów zwany pył Il prete rosso. Pierwszy odnotowany występ publiczny dał mając 18 lat. Niedługo po przyjęciu święceń został nauczycielem gry na skrzypcach w sierocińcu Ospedale della Pieta w Wenecji. Działał tam przez ponad 35 lat i to właśnie dla uczennic z tego sierocińca, Vivaldi stworzył bardzo wiele utworów. Cotygodniowe występy orkiestry szkolnej były ważnym elementem życia muzycznego Wenecji i stanowiły atrakcję dla turystów. W 1713 roku skomponował swoją pierwszą operę pt. Ottone in villa. W roku 1718 wyjechał do Mantui gdzie dwa lata później został mianowany kapelmistrzem na dworze margrabiego Filipa Hesse-Darmstadt. W 1725 roku został wydany zbiór 12 koncertów skrzypcowych pt. Il Cimento dell'armonia e dell'inventione. Koncerty 1-4 tworzą cykl zwany Le quattro stagioni (Cztery pory roku). W latach 30-tych podróżował po Europie dyrygując wykonaniami swoich dzieł. Odwiedził m. in.: Pragę i Wiedeń, w którym zamieszkał w 1740 roku. Zmarł rok później w wieku 63 lat. Twórczość Vivaldiego to przede wszystkim ogromna ilość koncertów (ok. 450 na instrumenty solowe), sonat (ok. 100) i oper (ok. 50). Vivaldi ustalił trzyczęściową budowę koncertu: SZYBKA WOLNA SZYBKA. Komponując koncerty na wiolonczelę, flet, obój, fagot, sprawił, że stały się one instrumentami wirtuozowskimi. Dla uświetnienia nabożeństw komponował psalmy, motety, hymny, sekwencje, magnificaty. Jednym z najsłynniejszych utworów muzyki religijnej skomponowanych przez Vivaldiego jest Gloria na instrumenty solowe, chór i orkiestrę. Po śmierci Vivaldi i jego muzyka została zapomniana na blisko 200 lat. Dopiero odkrycie tzw. rękopisów turyńskich w 1926 roku, obudziło zainteresowanie jego twórczością. Koncert skrzypcowy f-moll Zima RV 297, cz. II Largo KOMPOZYTOR WŁOSKI Miejsce urodzenia: WENECJA 226