John FINNIS nowa teoria prawa naturalnego

Transkrypt

1 John FINNIS nowa teoria prawa naturalnego Ewolucja: 1/ Germain Grisez The First Principle of Practical Reason: A Commentary on the Summa Theologiae, 1-2, q.9, a.2 reinterpretacja pierwszej zasady praktycznego rozumu św. Tomasza z Akwinu: Dobro ma być czynione i naleŝy do niego dąŝyć, zło zaś jest tym, czego naleŝy unikać nie jest to moralny nakaz wyznaczający treść norm powinnego zachowania, lecz podstawowa zasada praktycznego rozumu zapobiegająca bezsensowności rozumu praktycznego. 2/ John Finnis 1980 Prawo naturalne i uprawnienia naturalne 3/ G. Grisez, Joseph Boyle, John Finnis 1987 Practical Principles, Moral Truth and Ultimate Ends TEZY PODSTAWOWE: 1/ źródłem prawa natury nie jest Bóg, ani inny czynnik metafizyczny; 2/ punktem wyjścia jest zdroworozsądkowe, przedfilozoficzne poznanie praktyczne, które pozwala na identyfikację dóbr podstawowych; są oczywiste, niesprowadzalne do siebie, moŝna z nich wyprowadzić wszystkie pozostałe, nie są uporządkowane hierarchicznie, stanowią dostateczne racje określonego zachowania ludzi. DOBRA PODSTAWOWE: - Ŝycie, -wiedza, - zabawa, - doznanie estetyczne, - Ŝycie w społeczności, - praktyczna rozumność, - religia zmodyfikowana lista dóbr podstawowych: 1/ Ŝycie wraz ze zdrowiem i bezpieczeństwem; 2/ wiedza i doznanie estetyczne; 3/ pewien poziom doskonałości w pracy i w zabawie; 4/ nawiązywanie przyjaznych stosunków z innymi ludźmi; 1

2 5/ wewnętrzny pokój rozumiany jako harmonia dóbr; 6/ zgodność głoszonych poglądów, dokonywanych wyborów i zachowań, czyli spokój sumienia; 7/ pokój w relacji z Bogiem lub jakimś innym, ponadludzkim źródłem sensu i wartości. OCZYWISTE ZASADY RACJONALNOŚCI TEORETYCZNEJ mają charakter metodologiczny, nie opisują rzeczywistości; - zasady logiki, - zasada nakazująca podanie racji uznawania czegoś za istniejące, chyba Ŝe zachodzą waŝne względy przemawiające za tym, by tego rodzaju racji nie oczekiwać, - nakaz odrzucania tez samozaprzeczających, - opisy poszczególnych części poprzedzają opis całości. TEZY: 1/ zasady podstawowe i wymogi praktycznej rozumności nie odpowiadają zakresowi regulacji prawa pozytywnego. Stanowią podstawę oceny prawa pozytywnego z punktu widzenia jego sprawiedliwości. Prawo pozytywne sprzeczne z nimi nie jest uznawane za nieobowiązujące, tylko nerozumne, nieracjonalne. Do ustalenia, jakie prawo obowiązuje (w sensie formalnym) wystarczą kryteria empiryczne. 2/ treści moralne nie są podstawą mocy wiąŝącej (w sensie formalnym) prawa. Zasady praktyczne i wymogi praktycznej rozumności stanowią podstawę oceny prawa pozytywnego. Niezgodność z nimi powoduje brak moralnej mocy wiąŝącej prawa pozytywnego. 3/ naleŝy odróŝniać badanie prawa, jakim jest, od badań socjologicznych i moralnych ocen prawa; 4/ naleŝy oddzielać byt od powinności na płaszczyznach: ontologicznej, epistemologicznej i logicznej. 5/ z faktów opisanych logicznie nie wynikają wartości czy reguły wyraŝone w normach; 6/ reguły (oceny) prawnonaturalne są niezmienne, a jeŝeli są zmienne to są bardziej stałe niŝ normy prawa pozytywnego. Nie stanowią one podstawy obowiązywania norm prawa pozytywnego autonomiczność obowiązywania prawa pozytywnego. 7/ podstawowym składnikiem istoty (natury) człowieka jest jego rozumność, wymogi rozumności wskazują człowiekowi drogę do osiągnięcia pełni swojego rodzaju i stanowią podstawę obowiązywania zasad prawnonaturalnych. 2

3 8/ powinność, takŝe powinność prawna jest wyznaczana przez wpisaną w istotę człowieka potencjalność. Potencjalność ludzkiej natury wyznacza cel w postaci pełni rozwoju ludzkiego 9/ wymóg rozumu praktycznego: prawo ma być konstruowane zgodnie z the Rule of Law (zgodność poglądów J. Finnisa z poglądami Josepha Raza i Lona Fullera): - prawo nie działa wstecz; - obowiązki prawne maja być moŝliwe do spełnienia; - promulgacja nowo stanowionego prawa; - formułowanie przepisów prawa w sposób jasny; - zachowanie wewnętrznej niesprzeczności; - względna stałość prawa; - wydawanie rozstrzygnięć tylko na podstawie obowiązującego prawa. 10/ odkrycie prawa naturalnego i poznanie jego treści nie wymaga odwoływania się do uzasadnienia metafizycznego. PROBLEM ROZUMU TEORETYCZNEGO: ostateczne uzasadnienie wymogów prawa naturalnego i dóbr podstawowych. Według Finnisa są one oczywiste. Podstawowym składnikiem dobra wspólnego są prawa człowieka (prawa naturalne natural rights ), absolutne i uniwersalne, skorelowane z naturalnymi obowiązkami. Ich podstawą jest wymóg praktycznej rozumności: w działaniu naleŝy brać pod uwagę dobra podstawowe i działać tak, by ich nie naruszać. W literaturze polskiej o teorii J. Finnisa zobacz: Paweł Łabieniec, Prawo rozumu. O teorii prawa naturalnego Johna Finnisa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź

4 DYSKURS PRAWNICZY Co wymaga uzasadnienia? TWIERDZENIA NORMATYWNE (WALIDACYJNE) TWIERDZENIA INTERPRETACYJNE MODELE ARGUMENTACJI:: metody racjonalizowania decyzji w kwestii akceptacji zdań i norm, a pośrednio, poprzez wpływ na praktykę społeczną, są to metody racjonalizowania rzeczywistości społecznej. 1/ scjentystyczny idea skutecznie działającego porządku społecznego: metody nauk empirycznych, obiektywizm: prawdziwość twierdzeń nie zaleŝy od ludzkich przekonań, intencji czy wartości i norm; rozgraniczenie praw nauki i praw normatywnych. Wariant maksymalistyczny: K. Marks historycznie istniejące prawa rozwoju społecznego. Wariant minimalistyczny Karl Popper prawa rozwoju społecznego nie istnieją; wybór celów społecznego działania moŝe być, co najwyŝej przedmiotem przetargów politycznych. Prawo jest formą sterowania społecznego na podstawie zbioru dyrektyw instrumentalnych. 2/ retoryczno topiczny: Chaim Perelman, Lucie Olbrechs - Tyteca 1958 nowa retoryka idea społecznie akceptowanego porządku społecznego. Jawne strategie retoryczne: formy perswazji, w których mówca dąŝy do uzyskania zgody audytorium przez otwarte odwołanie się do wspólnie akceptowanych norm i wartości. Toposy interpretacji prawniczej. 3/ - dyskurs prawniczy jako przykład dyskursu etycznego praktycznego: Jurgen Habermas. Oparty na normach etycznych dyskurs staje się nie tylko technika uzasadniania zdań i norm, ale takŝe pewną formą organizacji stosunków i instytucji społecznych. - dyskurs prawniczy jako szczególny przykład dyskursu praktycznego: Robert Alexy 4

5 DZIAŁANIE KOMUNIKACYJNE - sposób prowadzenia dyskursu prawniczego zgodnie z przyjętą konwencją, procedurą i respektujący wynikające z niej normatywne zobowiązania (roszczenia waŝności aktu mowy jako działania komunikacyjnego: zrozumiałości, prawdziwości, szczerości i słuszności). 1/ aspekt teleologiczny 2/ aspekt komunikacyjny: illokucyjny sens wypowiedzi językowych 3/ aspekt pragmatyczny: perlokucyjny sens wypowiedzi językowych. Analityczne jednostki teorii aktów mowy według J. Habermasa Teoria działania komunikacyjnego Działania społeczne działania symboliczne działania strategiczne Działania komunikacyjne niezróŝnicowane propozycjonalnie zróŝnicowane propozycjonalnie niejęzykowe językowe niejęzykowe językowe związane instytucjonalnie niezwiązane instytucjonalnie implicite językowe wyraźnie językowe zaleŝne od kontekstu niezaleŝne od kontekstu - przedmiot analizy uniwersalnej pragmatyki 5

6 DYSKURS mowa argumentacyjna, która słuŝy uzgodnieniu roszczeń waŝności. Pojęcie idealizacyjne. Dyskurs Teoretyczny problematyczne twierdzenia Dyskurs praktyczny problematyczne normy. CEL DYSKURSU: konsens partnerów interakcji społecznych w zakresie spornych między nimi roszczeń waŝności. WARUNKI: 1/ porozumiewanie się zgodne z regułami etyki mowy; 2/ idealna sytuacja mowy. Idealna sytuacja mowy musi spełniać przede wszystkim następujące warunki: 1) jednakowe dla wszystkich potencjalnych uczestników dyskursu rozłoŝenie szans wykonywania aktów językowych, co oznacza, iŝ w kaŝdej chwili moŝe być rozpoczęty dyskurs oraz kontynuowany przez stawianie pytań i udzielanie odpowiedzi: przez głoszenie czegoś oraz tego czegoś podwaŝanie, 2) wszyscy uczestnicy dyskursu muszą mieć jednakowe szanse przedstawiania (oraz podwaŝania) stwierdzeń i eksplikacji tak, iŝ Ŝadne z przeświadczeń nie moŝe w sposób trwały zostać wyłączone z moŝliwości stania się przedmiotem rozwaŝań oraz krytyki, 3) dyskurs musi być osadzony w kontekście czystego działania komunikacyjnego: a) w dyskursie mogą rzeczywiście uczestniczyć tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wyraŝania własnych intencji. Jest to konieczny warunek, aby podmioty uwikłane w konteksty działania występując jako uczestnicy dyskursu były w stanie reprezentować swe wewnętrzne przekonania. Kompetencja językowa uczestników dyskursu. b) do dyskursu mogą być dopuszczeni tylko ci, którzy jako podmioty działające mają jednakowe szanse wykonywania regulatywnych aktów językowych, tzn. takie same szanse rozkazywania i sprzeciwiania się, zezwalania i zakazywania itp. Dopiero przy pełnej wzajemności oczekiwań co do zachowań moŝna mieć pewność, Ŝe spełniona zostanie formalna równość szans, jaką zapewnia dyskurs. 6

7 Podstawą obowiązywania norm prawnych jest ich roszczenie do wyraŝania wspólnych lub powszechnie podzielanych potrzeb i interesów. Obowiązujące normy J. Habermas postrzega jako istniejące fakty. Roszczenia wysuwane do słuszności normy, jakie wysuwa obowiązująca norma, jak i roszczenie do prawdy wysuwane przy stwierdzaniu pewnego faktu, muszą dać się uzasadnić. Środkiem, który mają do tego doprowadzić jest w dyskursie teoretycznym zasada indukcji. Dyskurs praktyczny odwołuje się natomiast do zasady uniwersalizacji. Te dwie zasady mają, zdaniem J. Habermasa, taki sam status. WARUNKI ROZUMIENIA WYPOWIEDZI JĘZYKOWYCH Świat Ŝycia stanowi jednocześnie horyzont dla sytuacji językowych i źródło dokonań interpretacyjnych, podczas gdy sam ze swej strony reprodukuje się tylko poprzez działanie komunikacyjne Jürgen Habermas Teza: Rozpoznanie przez prawników normatywności (waŝności) reguł i zasad prawa wymaga odniesienia się (choćby pośrednio i milcząco) do normatywnej struktury świata. Normatywna struktura świata społecznego (świata Ŝycia) stanowi podstawę rozpoznania normatywności reguł prawnych. Świat Ŝycia (Lebenswelt) komponenty strukturalne: 1/ społeczeństwo prawo jawi się jako dane, zastane, rzeczywiście istniejące i nieproblematyzowalne, faktycznie istniejące = normatywność prawa, uznanie za obowiązujące. 2/ kultura reprodukcja kulturowa dostarcza uprawomocnienia porządkowi instytucjonalnemu = akceptacja, waŝność norm prawnych. 3/ jednostka (osobowość). 7

8 Elementy (komponenty) świata Ŝycia (Lebenswelt) Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne kultura Społeczeństwo osobowość Reprodukcja kulturowa schematy interpretacji, co do których moŝliwe jest osiągnięcie konsensu Uprawomocnienie działające kształcąco wzory zachowań, cele wychowania prawowicie Integracja społeczna uporządkowane zobowiązania przynaleŝność społeczna stosunki interpersonalne Socjalizacja dokonania interpretacyjne motywacja do działań respektujących normy zdolności interakcyjne ( toŝsamość indywidualna ) Tabela 2. Zjawiska kryzysowe towarzyszące zaburzeniom reprodukcji (patologie) Procesy reprodukcji Komponenty strukturalne Kultura społeczeństwo osobowość Wymiar wartościowań Reprodukcja kulturowa utrata sensu cofnięcie uprawomocnień kryzys orientacji i kryzys wychowania racjonalność wiedzy Integracja społeczna osłabienie toŝsamości zbiorowej anomia wyobcowanie solidarność członków Socjalizacja załamanie się tradycji ubytek motywacji psychopatologie poczytalność i odpowiedzialność osoby 8

9 Według J. Habermasa dynamika rozwoju społecznego jest zaleŝna od materialnej reprodukcji świata Ŝycia. Rozwój ten korzysta ze strukturalnych moŝliwości i z ich strony podlega strukturalnym ograniczeniom, które zmieniają się wraz z racjonalizacją świata Ŝycia, a mianowicie w zaleŝności od odpowiednich procesów uczenia się. Racjonalizacja świata Ŝycia prowadzi do uporządkowanej wariacji wzorów strukturalnych określających stan systemu. Społeczeństwa nowoczesne są integrowane społecznie za pośrednictwem wartości, norm i procesów dochodzenia do porozumienia, a takŝe systemowo, poprzez rynki i administracyjnie sprawowaną władzę. Pieniądz i władza administracyjna są systemotwórczymi mechanizmami społecznej integracji, które koordynują działania niekoniecznie w sposób intencjonalny, czyli z nakładem komunikacyjnym, przez świadomość uczestników interakcji, lecz obiektywnie, niejako za ich plecami J. Habermas, Faktyczność i obowiązywanie. Teoria dyskursu wobec zagadnień prawa i demokratycznego państwa prawnego, (przeł.) A. Romaniuk oraz R. Marszałek, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 53. TEZA HABERMASA: kolonizacja świata Ŝycia przez system (zastępowanie racjonalności komunikacyjnej racjonalnością instrumentalną; jurydyzacja Ŝycia społecznego Tabela 3. Powiązania między światem Ŝycia społecznego a podsystemami sterowanymi przez media. Świat Ŝycia System Poziom kulturowy Poziom instytucjonalny (społeczeństwo obywatelskie) Instytucjonalny poziom sterowania Mechanizmy sterowania dekolonizacja demokratyzacja znaczenia instytucje kulturowe instytucje polityczne więzi (solidarities) instytucje społeczne + instytucje gospodarcze Kompetencje instytucje odnoszące się do osobowości kolonizacja działania władza pieniądz sterujące 9

10 Świat Ŝycia jest fundamentem wszelkich refleksyjnych odniesień do prawa. Integracja społeczeństwa zachodząca w wymiarze obowiązywania norm prawnych napotyka na napięcie między faktycznością państwowego stosowania prawa oraz legitymizującą mocą procedury stanowienia prawa. Napięcie między faktycznością i waŝnością norm prawnych to kluczowa kategoria Habermasowskiej teorii dyskursu praktycznego. Państwo jest potrzebne jako władza stosująca sankcje, organizacyjna i wykonawcza, poniewaŝ prawa podstawowe muszą być wcielane w Ŝycie. Władza ta nie pojawia się niejako z zewnątrz obok praw, lecz jest przez nie załoŝona, i sama ustanawia siebie w formach prawnych. Władza polityczna moŝe się rozwinąć tylko poprzez kod prawa, który został zinstytucjonalizowany w postaci podstawowych praw. Swój pełny sens normatywny zdaniem J. Habermasa prawo otrzymuje nie przez swoją formę, ani przez dane a priori moralną treść, lecz przez procedurę stanowienia prawa. Prawo, gdy tylko nadaje politycznemu panowaniu formę prawną, słuŝy konstytuowaniu binarnego kodu władzy. Ten, kto dysponuje władzą, moŝe innym wydawać rozkazy. O tyle prawo funkcjonuje jako środek organizacyjny władzy państwowej. Na odwrót, władza, o ile zapewnia respektowanie orzeczeń sądowych, słuŝy konstytuowaniu binarnego kodu prawa. O tyle władza słuŝy państwowej instytucjonalizacji prawa. J. Habermas Faktyczność i obowiązywanie. Związek funkcjonalny kodu prawa i kodu władzy Kod Funkcje Funkcje własne Funkcje dla siebie nawzajem Władza Realizowanie celów zbiorowych Państwowa instytucjonalizacja prawa Prawo Stabilizowanie oczekiwań co do zachowań Środek organizacyjny politycznego panowania 10

11 Tezy Roberta Alexy ego 1. Teza o fasadowości dyskursu prawniczego: w sprawach, które nie mogą być rozstrzygnięte w pełni w oparciu o prawo ustawowe (hard cases) dyskurs praktyczny stanowi podstawę decyzji, a dyskurs prawniczy wtórną legitymizację. 2. Teza o komplementarności ogólnego dyskursu praktycznego: dyskurs prawniczy jest wystarczający tylko do pewnego momentu. 3. Teza integracyjna: stosowanie specyficznych argumentacji prawniczych powinno być łączone z argumentami praktycznymi. 4. Ogólny dyskurs praktyczny, którego przypadkiem szczególnym jest dyskurs prawniczy, spełnia przynajmniej w dwóch przypadkach (w przypadku niesłusznej argumentacji stron postępowania sądowego oraz w przypadku orzeczeń sędziowskich, które są wydawane na podstawie nierozumnego czy niesprawiedliwego prawa) wyłącznie rolę kryterium poprawności. NaleŜy odróŝniać racjonalność dyskursywną obowiązującej regulacji prawnej od racjonalności dyskursywnej stosowania prawa. Przyjęcie tezy: dyskurs prawniczy jest szczególnym przypadkiem dyskursu ogólnego dyskursu praktycznego zakłada czteroczłonowy model proceduralny systemu prawa: 1/ procedura ogólnego dyskursu praktycznego niezinstytucjonalizowana 2- procedura państwowego prawoznawstwa (wymiar instytucjonalny) 3/ procedura dyskursu prawniczego, który jest przypadkiem szczególnym ogólnego dyskursu praktycznego niezinstytucjonalizowany 4/ procedura procesu sądowego charakter instytucjonalny. 11