Wstęp. Abstract. Streszczenie

Transkrypt

1 Streszczenie Apoptoza, wrodzona zaprogramowana śmierć komórki, odgrywa zasadniczą rolę w fizjologicznej kontroli wzrostu i regulacji równowagi tkankowej. Wpływając na bilans między śmiercią i proliferacją komórek może prowadzić do wielu procesów degeneracyjnych i rozrostowych. Znaczącą rolę w regulacji apoptozy mają niedawno wykryte białka inhibitorowe apoptozy - wpływające na podziały oraz regulujące zaprogramowaną śmierć komórki. Do tej grupy należy osiem znanych białek ssaków: XIAP, IAP-1, IAP-2, liwina, NAIP, ILP-2, surwiwina, BRUCE (Apollon). Wspólną cechą białek jest posiadanie, domen BIR (ang. Baculoviral IAP Repeat) poprzez które białka łączą się z kaspazami. Kaspazy połączone z IAP tracą enzymatyczną aktywność, a tym samym zostaje zahamowany ich wpływ na rozpad komórki. Białka IAP mogą stanowić nowy marker diagnostyczny nowotworów oraz cel terapeutyczny. W pracy przedstawiono aktualny stan wiedzy na temat poszczególnych białek IAP ze szczególnym uwzględnieniem ich roli w regulacji apoptozy. Abstract Programmed cell death, plays fundamental role in physiological control of cells growth. Disturbances in balance between death and the proliferation of cells can lead to many degeneration or proliferation processes. The significant role in apoptosis control play the recently detected inhibitor of apoptosis proteins (IAPs) - influencing on division of cell as well as regulating the programmed cell death. Eight human proteins have been identified so far: XIAP, IAP-1, IAP-2, liwina, NAIP, ILP -2, surwiwina, BRUCE(Apollon). This IAP are composed of BIR (Baculoviral IAP Repeat) domain, which is used to join with caspases. IAP connected with caspases coused that caspases lose their enzymatic activity. IAP can make up the new diagnostic marker of tumours as well as therapeutic goal. In this article we introduce the current state of knowledge of IAP, underlining their part in control of apoptosis. Keywords: apoptosis, BIR, caspases, IAP Słowa kluczowe: apoptoza, BIR, IAP, kaspazy Wstęp Jednym z zagadnień, nie do końca poznanych, w cyklu życia komórki jest jej końcowa faza, zakończona śmiercią. Apoptoza, jako zjawisko programowanej śmierci komórki, jest fundamentalnym procesem w homeostazie tkanek. Eliminacja komórek starych, uszkodzonych zmutowanych jest naturalnym cyklem, niezbędnym do zachowania życia i równowagi organizmów. Apoptoza jest korzystnym mechanizmem regulującym ilość i jakość komórek w ustroju. Obumieranie komórek w czasie rozwoju organizmu jest uniwersalnym sposobem sprawowania kontroli nad budową tkanek i kształtem narządów Kontrolując niszczenie komórek, razem z procesami proliferacji i różnicowania zapewnia stałą równowagę tkankową. Jest to proces indukowany w komórkach przez czynniki stymulujące wewnątrz jak również zewnątrzkomórkowe. Zaburzenie procesu apoptozy okazało się nieodłącznym elementem wielu procesów patologicznych. Nadmierne jej tempo powoduje nieodwracalne zniszczenie tkanek słabo regenerujących się, na przykład w chorobach neurodegeneracyjnych. Upośledzenie apoptozy jest charakterystyczną cechą transformacji nowotworowej. Istnieje kilka teorii na temat programowanej śmierci komórki. Apoptozę wywołują bezpośrednio reaktywne formy tlenu i azotu,, cytokiny: TNF, IL-1 i inne - aktywujące receptor śmierci (ang. death receptor - DR), promieniowanie jonizujące, leki przeciwnowotworowe, czynniki wzrostowe, TGF- β (ang. transforming growth factor beta). Każdy z inicjatorów apoptozy, aktywuje specyficzną wewnątrzkomórkową drogę sygnałową przygotowującą do śmierci komórek. Zasadnicza dla procesu apoptozy jest aktywacja zależnego od wapnia i magnezu enzymu jądrowego - endonukleazy, który tnie dwuniciowy DNA na fragmenty długości około 200 par zasad i ich wielokrotności. W efekcie dochodzi do kondensacji chromatyny, zniszczenia jąderka i skurczenia jądra. Jednocześnie kurczy się cała komórka. W końcu dochodzi do podziału jądra i cytoplazmy na małe otoczone błoną ciałka apoptyczne, które są szybko fagocytowane przez komórki sąsiednie lub przez

2 Ryc. 1. Aktywacja apoptozy szlak zewnętrzny (receptorowy Death Receptor - DR) i szlak wewnętrzny (mitochondrialny), kaspazy inicjujące 8, 9, 10, kaspazy efektorowe 3, 7. makrofagi. Nie dochodzi do wydostawania się substancji z wnętrza komórki poza nią i nie dochodzi do rozwoju reakcji zapalnej [1]. Kaspazy i ich rola w apoptozie Kaspazy są to enzymy z grupy proteaz, pośrednio odpowiadające za fragmentację materiału genetycznego i podział komórki na pęcherzyki apoptotyczne. Dzieli się je na kaspazy inicjujące i kaspazy efektorowe (wykonawcze). Kaspazy inicjujące czyli kaspaza 8, kaspaza 10, charakteryzują się długim N-końcem, aktywowane przez pobudzone błonowe receptory śmierci, obecne na powierzchni komórki. W następnej kolejności pobudzają one kaspazy efektorowe (wykonawcze), do których należą kaspaza 3, kaspaza 6, kaspaza 7, charakteryzujące się krótkim N-końcem. Kaspazy wykonawcze mogą być, równolegle do wspomnianego szlaku receptorowego, aktywowane przez szlak mitochondrialny. Wzbudzenie tego szlaku następuje w obecności zaburzeń Tab. 1. Białka IAP [4] wewnątrzkomórkowych, takich jak niedotlenienie, toksyczne leki, uszkodzenie DNA, promieniowanie. Dochodzi do wytworzenia w obrębie mitochondriów cytochromu c, który wydzielany do cytozolu aktywuje kaspazy. Cały układ aktywacji kaspaz poprzez szlak receptorowy i mitochondrialny jest ściśle kontrolowany (Ryc. 1) [2]. Białka IAP Jedną z rodzin białek zaangażowanych w regulację apoptozy są białka inhibitorowe apoptozy IAP (ang. inhibitor of apoptosis proteins). Pełnią one różne funkcje, zarówno w czasie podziału, wzrostu i różnicowania komórek. Białka IAP to grupa endogennych polipeptydów obecna u ssaków. Poznano osiem białek IAP: XIAP (Human X Chromosome-Encoded IAP), IAP-1 (Cellular IAP-1), IAP-2, ML-IAP/Liwin (Melanoma IAP), ILP-2 (IAP-like Protein 2), NAIP (Neuronal Apoptosis-Inhibitory Protein), BRUCE/Apollon i surwiwina (Tab. 1). Pierwszym poznanym białkiem z grupy IAP była neuronalna proteina hamująca apoptozę NAIP. Została ona wyizolowana podczas klonowania genów w toku badań nad etiologią rdzeniowego zaniku mięśni [3]. W schorzeniu tym dochodzi do utraty neuronów motorycznych a w konsekwencji do utraty napięcia mięśniowego. Powiązano degeneracje i utratę komórek ze spadkiem ekspresji NAIP. Zmniejszona ekspresja w obrębie genów kodujących NAIP, powodowała brak odnowy komórki, doprowadzając do jej degeneracji. Kolejno opisano XIAP w 1996 roku, Liwinę, Surwiwinę, BRUCE (Apollon) i ILP-2. Białka IAP cechy ogólne, budowa Cała rodzina białek IAP charakteryzuje się obecnością co najmniej jednej domeny BIR (ang. Baculoviral IAP Repeat) i dodatkowo domen typowych dla danego białka. Domena BIR jest szczególnie bogata w cysteinę i histydynę, składa się z ok. 70 reszt aminokwasowych. Przybiera IAP DNA Ilość Masa Działanie przeciw- Możliwe izoformy aminokwasów kda nowotworowe BRUCE 2p IAP1 11q Tak IAP2 11q , Tak ILP2 19q Liwin 20q Tak NAIP 5q Survivin 17q ,137,165, 17 Tak XIAP Xq Tak

3 Tab. 2. Białka IAP i ich domeny Nazwa IAP Domena Hamowane kaspazy Inhibitory IAP Piśmiennictwo BRUCE BIR-3 Kaspaza -9 Smac/DIABLO [11] IAP-1 BIR-1, BIR-2, BIR 3 Kaspaza -3, -7 i -9 Smac/DIABLO [10] CARD RING IAP2 BIR-1, BIR-2, BIR 3 Kaspaza -3, -7 i -9 XAFI Smac/DIABLO [10] CARD RING XAFI1 TRAF1 TRAF2 ILP-2 BIR-3 Kaspaza-9 /in vitro/ [6] Liwina BIR-1, BIR-2, BIR 3 Kaspaza -3, -7 i -9 Smac/DIABLO [7] RING NAIP BIR-1, BIR-2, BIR 3 Kaspaza -3 i -7 [3] Surwiwina NOD LRR BIR-3 Kaspaza -3 i 7 Smac/DIABLO [13] Coiled Coil XIAP BIR-1, BIR-2, BIR 3) Kaspaza -3, -7 i -9 Smac/DIABLO [10] XAFI1 ona globularne struktury składające się z kilku helis α (z reguły 3 do5 helis) oraz z różnej liczby harmonijek β. Rdzeń domeny BIR składa się z kilku sekwencji aminokwasów Cys(X)2Cys(X)6Trp(X)3Asp(X)5His(X)6Cys (X jest aminokwasem) [4]. Domeny BIR białek surwiwiny i BRUCE są nieco większe i składają się z około 100 aminokwasów (Tab. 2). Domeny BIR są funkcjonalną jednostka białek IAP. Specyficzne i charakterystyczne uszeregowanie poszczególnych domen BIR, zapewnia odpowiednie działanie poszczególnych białek IAP. Poprzez te domeny białka IAP łączą się z kaspazami, powodując ich zablokowanie: Domena BIR 1 białek IAP-1, IAP-2 NAIP i XIAP jest integralną częścią białek, ale według badań nie wywiera działania na kaspazy, jej rola nie jest jeszcze do końca poznana. Domena BIR 2 jest częścią składową białek IAP-1, IAP-2, NAIP, XIAP. Jej rola polega na blokowaniu efektorowych kaspaz 3 i 7, odpowiedzialnych za niszczenie komórek. Domena BIR 3 obecna w białku IAP-1, IAP-2, XIAP oraz pojedyncza domena BIR w liwinie odpowiadają za blokowanie kaspazy 9, inicjującej w szeregu aktywacji apoptozy [3]. Najlepiej zostało to opisane na przykładzie XIAP, gdzie hamowanie odbywa się bezpośrednio przez domenę BIR 3. In vitro aktywacja kaspaz 3, 6, 7 i 8 jest możliwa przy unieruchomieniu IAP [10]. Większość z białek posiada kilka domen BIR. W surwiwinie występuje pojedyncza domena BIR, która odpowiada za blokowanie kaspaz 3 i 7. Podobnie jest w Liwinie, gdzie występuje pojedyncza domena BIR, ale ma ona szersze działanie, blokuje bowiem obie grupy kaspaz tj. kaspazy inicjujące (kaspazę 9) i efektorowe (kapazę 3 i 7) [13]. Obok samych domen istotne są elementy łączące poszczególne domeny BIR. Wykazują one również funkcje przyłączania do kaspaz, powodując ich blokowanie i dalej hamowanie apoptozy. Łącznik pomiędzy domeną BIR 1 i BIR 2 odpowiedzialny jest za inaktywację kaspazy 3. Dystalna cześć łącznika wiąże się z N-końcową podgrupą kaspazy 7 blokując ją razem z domeną BIR 2 [9]. Wyjątkiem jest XIAP, w którym domena BIR 3 oddziaływuje na kaspazy bezpośrednio bez wpływu elementów łączących [8]. Domena RING. Większość IAP, obok domeny BIR, posiada domenę RING (ang. Really Interesting New Gene) o strukturze palca cynkowego, chelatującą dwa jony cynkowe. Występuje ona na C-końcu polipeptydu w białkach IAP-1, IAP-2, XIAP oraz Liwinie. Odpowiedzialna jest za ubikwitynację i zniszczenie kompleksów białka IAP i kaspazy. Po zainicjowaniu procesu apoptozy aktywowane kaspazy powodują rozpad komórki i powstawanie tzw. ciałek apoptotycznych. W obecności białek IAP, kaspazy są zablokowane, apoptoza nie następuje i tworzą się kompleksy białko-kaspaza. Nieaktywne kompleksy białkowo kaspazowe krążąc w cytozolu, łączą się ze sobą poprzez ligazy

4 (enzymy łączące) domeny RING w większe proteosomy i ulegają degradacji [12]. Domena CARD (ang. Caspase Recruitment Domain) występuje w białku IAP-1 i IAP-2 pomiędzy domeną BIR i C-końcem RING. CARD bierze prawdopodobnie udział w aktywacji kaspazy 9 [5]. Domena NOD (ang..nuclotide-binding and Oligomerization Domain) obecna w NAIP, zbudowana jest z charakterystycznego klastera czternastu bogato leucynowych powtorzeń LRR (ang. Leucine Rich Repeats), które wiążą wewnątrzkomórkowe lipopolisacharydy wydzielane przez bakterie. Współuczestniczą one w odpowiedzi gospodarza na wewnątrzkomórkowe zakażenie bakteryjne, stąd aktywacji prozapalnych kaspaz w zakażeniu, może towarzyszyć aktywacja NAIP. Dokładna funkcja tych domen nie została dokładnie opisana [5]. moczowego [22]. Nadekspresja liwiny obecna jest także w nowotworach nosogardzieli, ale w tym wypadku nie wykazano korelacji przeżywalności chorych z obecnością liwiny [23]. Dużo uwagi poświęca się ostatnio surwiwinie. Jest to białko IAP wykazujące nadekspresję w nowotworach prawie wszystkich typów oraz w dzielących się komórkach prawidłowych. Natomiast obserwuje się brak jej ekspresji w nieproliferujących, komórkach prawidłowych [24]. Było to inspiracją do rozpoczęcia badań nad opracowaniem nowej strategii leczenia chorób nowotworowych, opartej na wybiórczym blokowaniu ekspresji surwiwiny, zarówno metodą leczenia farmakologicznego jak i metodami biologii molekularnej. Regulacja aktywności biologicznej IAP Białka IAP w patologii Białka IAP występują w wielu jednostkach chorobowych przebiegających ze zmianami degeneracyjnymi komórek jak i związanymi z nadmierną proliferacją. Zmniejszona ekspresja białka IAP powoduje nasilenie apoptozy i wpływa na opóźnienie regeneracji komórek, co leży u podstaw choroby Parkinsona czy Alzheimera. Nadekspresja genów kodujących białka z rodziny IAP w komórkach nowotworowych wiąże się z zahamowaniem przez nie apoptozy i odpowiada za nadmierną proliferacje komórek. Hamowanie apoptozy poprzez białka IAP może być kluczem do poznania mechanizmu progresji nowotworowej i oporności na leczenie. Nadekspresja XIAP koreluje z większym stopniem zaawansowania i gorszą prognozą w ostrej białaczce szpikowej (AML) [14] i w raku nerki [15]. Zwiększoną ekspresję XIAP potwierdzono także w leukocytach u chorych z zespołem mielodysplastycznym (MDS) [16], łączyła się ona z krótszym przeżyciem i gorszą odpowiedzią na leczenie. Ekspresja XIAP może służyć do rozróżnienia bardziej zaawansowanych nowotworów, np. w raku jajnika. Zwiększona ekspresja XIAP koreluje z wzrostem złośliwości [17]. Białko XIAP zostało opisane również w raku prostaty, gdzie poziom ekspresji wzrasta wraz z zaawansowaniem procesu nowotworowego, wpływa na przerzutowanie [18]. Dodatkowo w raku prostaty występuje związek pomiędzy ekspresją XIAP a częstością nawrotów [19]. Nadekspresja białka jest obecna w raku drobnokomórkowym oskrzeli [20] czy w raku szyjki macicy [21], ale poziom ekspresji nie ma związku z rokowaniem. Nadekspresja liwiny występuje w guzach litych. Jej obecność ma znaczenie prognostyczne w raku pęcherza Wraz z poznaniem struktury i funkcji białek IAP opisano białka mające funkcje blokujące i hamujące działanie inhibitorów. Właściwości antagonistów IAP można wykorzystać do wzbudzenia apoptozy i poprzez to podniesienia skuteczności chemioterapeutyków wpływających na apoptozę. Obecnie opisano kilka białek łączących się z IAP i blokujących ich aktywność. W tej grupie są XAF1, Smac/ DIABLO, (Ryc. 2). XAF1 (ang. XIAP-associated factor 1) jest jądrowym białkiem składającym się z 301 aminokwasów, zawierającym na N-końcu motyw palca cynkowego. Analiza strukturalna wykazała jednak, że kluczowym dla jego proapoptotycz- Ryc. 2. Blokowanie IAP przez XAF1, Smac/DIABLO,.

5 nej funkcji jest fragment C-końcowy. XAF1 blokuje XIAP i uniemożliwia dalsze hamowanie kaspazy-3. Prowadzone eksperymenty pokazały, że zablokowanie XIAP poprzez XAF1 ma pozytywny wpływ na chemioterapię. Przy podaniu XIAP1 chemioterapeutyki takie jak etopozyd lub cisplatyna mają skuteczniejsze działanie. W kolejnych badaniach opisano, że XAF1 może wiązać się nie tylko z XIAP, ale także z IAP-1, IAP-2, NAIP, Liwiną. Interesujące jest to, że ekspresja mrna XAF1 jest znacznie zmniejszona lub nieobecna w większości linii nowotworowych, a w niezmienionych komórkach poziom ekspresji jest prawidłowy [25]. Innym białkiem hamującym aktywność białka IAP jest Smac/DIABLO (ang. second mitochondria-derived activator of caspase/direct IAP - binding protein with Low PI). Występuje ono głównie w mitochondriach, skąd jest uwalniana pod wpływem czynników stresogennych. Razem z uwolnionym z mitochondruim cytochromem c wchodzi w interakcje z białkami IAP blokując ich działanie. Białko Smac/DIABLO może łączyć się z wszystkimi IAP [26]. W przypadku XIAP oddziałuje ona z domeną BIR2 lub BIR3 - obniża więc hamujący wpływ na obie kaspazy efektorowe i inicjujące, nasilając apoptozę [21]. Ostatnie badania wykazały obecność Smac/DIABLO w ponad połowie nowotworów (60%), ale poziom ekspresji jest różny w poszczególnych nowotworach. Zmniejszona ekspresja Samc/DIABLO występuje w raku nerki. Nieobecność Smac/DIABLO może być wykorzystana jako parametr prognostyczny dla rozpoznania bardziej zaawansowanych guzów nerki [27]. Omi/Htr2A (ang. high temperature requirement A2) podobnie jak Smac jest proteiną uwalnianą pod wpływem stresu oksydacyjnego z mitochondriów. Wiążąc się z białkiem IAP bezpośrednio w cytozolu, hamuje oddziaływanie białka IAP na kaspazy, ma więc proapoptyczny wpływ [29]. Białko to syntetyzowane jest jako prekursor o masie 49/50 kda, zawierający N-końcowy sygnał lokalizacji mitochondrialnej - MLS (ang mitochondrial localization signal). Pod wpływem czynników apoptotycznych przedostaje się z mitochondriów do cytozolu, gdzie wchodzi w interakcje z domeną BIR 3 białka XIAP, blokując je. Umożliwia to dalszą aktywację kaspaz niezbędnych w procesach apoptozy. W oddziaływaniu pomiędzy białkiem XIAP a kluczową rolę odgrywa alanina, stanowiąca składnik motywu Ala-Val-Pro-Ser. Mutacja w segmencie genu dla proteazy serynowej, prowadząca do podstawienia alaniny innym aminokwasem, blokuje wiązanie pomiędzy XIAP a Omi/ HtrA2 a co za tym idzie odłączenie kaspazy od kompleksu z jej inhibitorem. Sugeruje się, że może być również odpowiedzialne za proteolityczną degradację XIAP, IAP-1 i IAP-2. Wykazano, że prawdopodobnie może promować śmierć komórki poprzez bezpośrednie wiązanie i hamowanie IAP, co skutkuje znacznym wzrostem aktywności kaspaz. Autorzy sugerują inny sposób indukowania śmierci komórki, niezależny od IAP i kaspaz, a związany z aktywnością proteazy serynowej badanego białka [28]. Podsumowanie IAP to białka mające zdolność do łączenia się z innymi białkami uczestniczącymi w regulacji podziałów i śmierci komórki (kaspazy, białka adaptorowe, antagoniści IAP). Mogą one wpływać na na oba szlaki inicjujące apoptozę - mitochondrialny i receptorowy. Białka IAP wiążąc kaspazy poprzez domeny BIR blokują ich enzymatyczną aktywność, w wyniku tego nie dochodzi do aktywacji kaskady kaspaz, co blokuje apoptozę. Dodatkowo wykazano, że obecność inhibitorów apoptozy jest powiązana z opornością nowotworów na chemioterapię. W niektórych guzach obecność białek IAP powoduje tak mocne blokowanie apoptozy, że leki cytotoksyczne nie są w stanie hamować proliferacji degradacji komórek. Zablokowanie białek IAP i w efekcie, pobudzenie apoptozy jest szeroko analizowane. Może to stanowić przyszłość w profilaktyce i leczeniu wielu schorzeń w tym nowotworów. Piśmiennictwo 1. Debatin KM. Apoptosis pathways in cancer and cancer therapy. Cancer Immunol Immunother 2004; 53: Ziegler D, Kung A. Therapeutic targeting of apoptosis pathways in cancer. Curr Opin Oncol 2008; 20: Roy N, Deveraux QL, Takahashi R i wsp. The c-iap-1 and c-iap-2 proteins are direct inhibitors of specific caspases. EMBO J 1997; 16: Clem RJ. Baculoviruses and apoptosis: The good, the bad, and the ugly. Cell Death Differ 2001; 8: LaCasse EC, Mahoney DJ, Cheung HH. IAP-thargeted therapies for cancer. Oncogene. 2008; 27: Richter BW, Mir SS, Eiben LJ i wsp. Molecular cloning of 1LP-2, a novel member of the inhibitor of apoptosis protein family. Mol Celi Biol 2001; 21: Choi J, Hwang YK, Sung KW i wsp. Expression of Livin, an antiapoplotic protein, is an independent favorable prognostic factor in childhood acute lymphoblastic leukemia. Blood 2007; 109: Maier JK, Lahoua Z, Gendron NH i wsp. Structures of BIR domains from human NAIP and ciap2. J Neurosci 2002; 22: Suzuki Y, Nakabayashi Y, Nakata K i wsp. X-linked inhibitor of apoptosis protein (XIAP) inhibits caspase-3 and -7 in distinct modes. J Biol Chem 2001; 276: Deveraux QL and Reed JC. IAP family proteins--suppressors of apoptosis. Genes Dev 1999; 13: Martin SJ. An Apollon vista of death and destruction. Nature Cell Biol. 2004; 6: Pickart CM. Mechanisms underlying ubiquitination. Annu Rev Biochem 2001; 70: Shin S, Sung BJ, Cho YS i wsp. An anti-apoptotic protein human survivin is a direct inhibitor of caspase-3 and -7. Biochemistry 2001; 40(4): Tamm I, Kornblau SM, Segall H i wsp. Expression and prognostic signi.cance of IAP-family genes in human cancers and myeloid leukemias. Clin Cancer Res 2000; 6: Ramp U, Krieg T, Caliskan E i wsp. XIAP expression is an independent prognostic marker in clear-cell renal carcinomas. Hum Pathol 2004; 35: Yamamoto K, Abe S, Nakagawa Y i wsp. Expression of IAP family proteins in myelodysplastic syndromes transforming to overt leukemia. Leuk Res 2004; 28:

6 17. Mao HL, Liu PS, Zheng JF i wsp. Transfection of Smac/ DIABLO sensitizes drug-resistant tumor cells to TRAIL or paclitaxel-induced apoptosis in vitro. Pharmacol Res 2007; 56: Varambally S, Yu J, Laxman B, Rhodes DR i wsp. Integrative genomic and proteomic analysis of prostate cancer reveals signatures of metastatic progression. Cancer Cell 2005; 8: Seligson DB, Hongo F, Huerta-Yepez S i wsp. Expression of X-linked inhibitor of apoptosis protein is a strong predictor of human prostate cancer recurrence. Clin Cancer Res 2007; 13: Ferreira CG, van der Valk P, Span SW, Jonker JM i wsp. Assessment of IAP (inhibitor of apoptosis) proteins as predictors of response to chemotherapy in advanced non-small-cell lung cancer patients. Ann Oncol 2001; 12: Liu Z, Sun C, Olejniczak ET, Meadows RP i wsp.: Structural basis for binding of Smac/DIABLO to the XIAP BIR3 domain. Nature 2000; 408: Gazzaniga P, Gradilone A, Giuliani L i wsp. Expression and prognostic significance of Livin, survivin and other apoptosis-related genes in the progression of superficial bladder cancer. Ann Oncol 2003; 14: Yanqun Xiang, PhD; Herui Yao, Shusen Wang i wsp.; Prognostic Value of Survivin and Livin in Nasopharyngeal Carcinoma. Laryngoscope 2006; 116: Urbaniak J.: Ekspresja surwiwiny w nowotworach ludzkich. Adv Clin Exp Med 2004; 13(6): Straszewski-Chavez SL, Visintin IP, Karassina N i wsp. XAFI mediates tumor necrosis faclor-alpha-induced apoptosis and X-linked inhibitor of apoptosis cleavage by acting through the mitochondrial pathway. J Biol Chem 2007; 282: Du C, Fang M, Li Y, Wnag X. Smac, a mitochondrial protein that promotes cytochrom c - dependent caspase activation during apoptosis. Cell. 2000; 102: Anguiano-Hernandez YM; Smac/DIABLO and Colon Cancer; Anticancer Agents Med Chem 2007; 7: Suzuki Y, Takahashi-Niki K, Akagi T i wsp. Mitochondrial protease enhances caspase activation through multiple palhways. Cell Death Differ. 2004; 11: Savopoulos JW, Carter PS, Turconi S i wsp. Expression, purification, and functional analysis of the human serine protease HtrA2. Protein Expr Purif 2000; 19: data otrzymania pracy: r. data akceptacji do druku: r. Adres do korespondencji: Marcin T. Nowak Bielsko-Biała, ul. Wyspiańskiego 21 tel info@proktomed.pl