Hubert ANYSZ. 1. Wstęp. 1.1 Negatywne, dla wykonawcy robót budowlanych, efekty opóźnień w realizacji kontraktów na roboty budowlane

Transkrypt

1 XXI ANALIZA ZALEŻNOŚCI OPÓŹNIEŃ W REALIZACJI KONTRAKTÓW NA WYKONANIE ROBÓT BUDOWLANYCH OD CZYNNIKÓW LEŻĄCYCH POZA SFERĄ ORGANIZACJI BUDOWY I ROBÓT BUDOWLANYCH Hubert ANYSZ 1. Wstęp 1.1 Negatywne, dla wykonawcy robót budowlanych, efekty opóźnień w realizacji kontraktów na roboty budowlane Opóźnienia w realizacji kontraktu na roboty budowlane, a w efekcie opóźnienie w terminie zakończenia budowy ma dla wykonawcy robót budowlanych szereg negatywnych skutków, które w efekcie prowadzą do obniżenia efektywności gospodarowania. Obrazuje to schemat na Rys. 1. Opóźnienia w realizacji kolejnych wynikających z harmonogramu zadań są przyczyną zaburzeń, które przekładają się na niedotrzymanie terminu zakończenia umowy o roboty budowlane. Wykonawca może się liczyć z naliczeniem kar umownych, które są tym dotkliwsze, iż nie stanowią kosztu uzyskania przychodu, płacone są z zysku netto wykonawcy. Drugim możliwym efektem jest odmowa zamawiającego wystawienia referencji za wykonaną pracę. Referencje w zamówieniach publicznych są częstym kryterium prekwalifikacji oferentów warunkującym ich udział w dalszej części danego przetargu. Odmowa wydania referencji może wyeliminować wykonawcę ze startu w innych postępowaniach przetargowych. Trzecim, negatywnym skutkiem opóźnień są zwiększone koszty wykonawcy wynikające z konieczności utrzymania placu budowy przez okres dłuższy niż planowano oraz ze zwiększonego ryzyka wzrostu cen środków produkcji.

2 OPÓŹNIENIE W REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO Naliczenie wykonawcy kar umownych Odmowa wystawienia wykonawcy referencji Wzrost kosztów budowy Opóźnienia powodują kolejne opóźnienia OBNIŻENIE EFEKTYWNOŚCI GOSPODAROWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA WYKONAWCY Rys.1 Wpływ opóźnień w realizacji kontraktu na efektywność gospodarowania wykonawcy robót Fig.2 The influence of time schedule delays on contractor s financial effectiveness 1.2 Grupy czynników, innych niż związane z organizacją budowy i robót budowlanych, mające wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji kontraktów na roboty budowlane Czynniki, które w sposób istotny wpływają na możliwość powstania opóźnień w realizacji kontraktu na roboty budowlane można podzielić na trzy grupy: - sytuacja makroekonomiczna w jakiej realizowana jest budowa - unikalne charakter każdej budowy, każdego kontraktu na roboty budowlane - cechy własne przedsiębiorstwa wykonawcy robót budowlanych Powyższe obrazuje Rys.2. CZYNNIKI ZWIĄZANE Z UNIKALNYM CHARAKTEREM KAŻDEJ BUDOWY CZYNNIKI MAKROEKONOMICZNE DOTRZYMANIE PRZEZ WYKONAWCĘ TERMINU ZAKOŃCZENIA BUDOWY - SUKCES PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO CECHY WŁASNE PRZEDSIĘBIORSTWA - WYKONAWCY ROBÓT

3 Rys.3 Grupy czynników mających wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji kontraktów na roboty budowlane. Fig.4 Groups of factors influencing delays in executing building construction contracts. 2. Wpływ czynników makroekonomicznych na wykonawcze firmy budowlane Makroekonomia zajmuje się gospodarką jako całością, a w szczególności czterema podstawowymi zagadnieniami: produktem narodowym brutto (PNB), inflacją, bezrobociem, bilansem płatniczym i handlowym. Każde z czterech wymienionych wyżej zagadnień jest wynikiem działalności rządu oraz ogólnoświatowej koniunktury. Jednak produkt narodowy brutto, bilans płatniczy i bilans handlowy nie wpływają bezpośrednio na zdolność budowlanych firm wykonawczych do spełniania kontraktowych zobowiązań. Natomiast bezrobocie i inflacja mają duży wpływ na bieżącą działalność wykonawców Wpływ inflacji na wykonawcze firmy budowlane Im dłużej trwający kontrakt tym większe prawdopodobieństwo, iż w trakcie jego trwania ceny środków produkcji zmienią się. Przewidywanie przyszłych cen środków produkcji, a szczególnie materiałów budowlanych i urządzeń składników montowanych w budowlach instalacji jest trudnym zadaniem. Stosunkowo łatwo wykonawca może zabezpieczyć się przed wzrostem cen materiałów podpisując z dostawcami stosowne umowy jeszcze przed podpisaniem kontraktu z zamawiającym. Stopień trudności zwiększa się w przypadku materiałów, dla których surowce są importowane. Wtedy, dostawcy niechętnie zgadzają się na zagwarantowanie ceny towaru na cały okres realizacji budowy przez wykonawcę. Częstymi klauzulami w takich umowach o dostawy towarów są zapisy gwarantujące niezmienność ceny towaru w przypadku stabilności ceny surowca (np. gwarancja ceny towaru jest tylko w przypadku, gdy cena surowca, na konkretnej giełdzie będzie pozostawać w zakresie od do ). Spotykane są też klauzule odnoszące się do kursów złotego w stosunku do innych walut np. gwarancja stałej ceny towaru jest jedynie w przypadku, gdy kurs złotego do euro pozostanie w określonym przez strony zakresie. Wykonawcy składając oferty na wykonanie robót budowlanych przyjmują na siebie znaczną część ryzyka związanego z inflacją. Im dłuższy planowany okres realizacji tym większe ryzyko, iż w trakcie realizacji kontraktu wykonawca będzie płacił wyższe ceny za niezbędne dla potrzeb budowy towary. Zależność ryzyka zwiększenia cen środków produkcji w trakcie realizacji budowy od planowanego czasu jej trwania przedstawiono rysunku nr 3.

4 Rys. 3. Zależność prawdopodobieństwa wzrostu cen środków produkcji od czasu trwania kontraktu Fig. 3. Dependence of the probability of growth of prices of production inputs on the duration of the contract Wystąpienie znaczącego wzrostu cen środków produkcji może skłaniać wykonawcę do podejmowania następujących środków zaradczych: a) wstrzymanie dostaw i poszukiwanie tańszego dostawcy materiałów (czy urządzeń niezbędnych dla realizacji kontraktu); b) zmiana technologii wykonania danego rodzaju robót (w uzgodnieniu z zamawiającym), skutkująca oszczędnościami dla wykonawcy i zamawiającego; c) poszukiwanie oszczędności w innych grupach kosztów związanych z realizowanym kontraktem (m.in. poprzez próby obniżenia wynagrodzenia podwykonawców). d) renegocjowanie cen z dostawcą Teoretycznie możliwe są też dwa inne działania: e) niepodejmowanie żadnych działań, co jest równoznaczne z zaakceptowaniem zwiększonych kosztów realizacji budowy (może to grozić wykonawcy poniesieniem finansowej straty); f) przeanalizowanie kosztów jakie firma musiałaby ponieść realizując budowę zgodnie z kontraktem (godząc się na wyższe, niż zakładano, koszty środków produkcji) i porównanie ich do wielkości kar finansowych i utraconych korzyści, w wyniku odstąpienia od realizacji umowy; choć bardzo rzadko, to jednak zdarza się, iż wykonawca schodzi z budowy Wpływ możliwych reakcji wykonawcy przeciwdziałających inflacji na dotrzymanie planowanego terminu końcowego budowy Wstrzymanie dostaw i poszukiwanie tańszego dostawcy środków produkcji Tego rodzaju działanie prowadzi wprost do wydłużenia czasu trwania kontraktu. Wpływ zmiany dostawcy można ograniczyć wykonując poszukiwania bez przerywania dotychczasowych, droższych dostaw, jednak skłonność do ograniczania strat jest na tyle duża, że często droższe dostawy są wstrzymywane przed znalezieniem tańszego dostawcy.

5 Opóźnienia w realizacji umowy z zamawiającym spowodowane opóźnieniami dostaw mają bezpośredni związek Zmiana technologii wykonania danego rodzaju robót To działanie również powoduje opóźnienia w realizacji zadań, dla których zmieniana jest technologia, oraz opóźnienia zadań następujących po nich. Zmiana technologiczna musi dotyczyć konkretnego zakresu prac i właściwie można by podejmować decyzje dotyczące zmiany technologii na bardziej ekonomiczną z pewnym wyprzedzeniem gwarantującym, iż wypracowana decyzja nastąpi przed planowanym przystąpieniem do prac wg zmienionej technologii. Częstym przypadkiem jednak jest, iż wykonawca o wzroście cen danych środków produkcji przekonuje się w dopiero momencie uzgadniania ich dostaw (niedługo przed planowanym terminem rozpoczęcia danych robót). Wtedy, czasu na znalezienie nowej, tańszej technologii, przygotowanie propozycji z obliczonymi oszczędnościami i uzgodnienie nowej technologii z zamawiającym jest zbyt mało, by nie spowodować opóźnień w realizacji danego zadania i zadań następujących po nim. W tym przypadku więc, więc, opóźnienia występują najczęściej Poszukiwanie oszczędności w innych (niż materiały) grupach kosztów związanych z realizowanym kontraktem By ocenić wpływ tego działania na dotrzymanie terminu umownego przez wykonawcę należy wyszczególnić grupy kosztów, które wykonawca ponosi w związku z realizacją kontraktu. Są to w szczególności: koszty robocizny, koszty pracy sprzętu, koszty ogólne budowy, koszty ogólne przedsiębiorstwa (koszty przydzielone w wysokości określonej przez zarząd wykonawcy), koszty podwykonawców. Obniżenie wynagrodzenia pracowników może odbywać się jedynie w ograniczonym, wąskim zakresie ze względu na przywileje jakie daje pracownikom kodeks pracy. Możliwe do uzyskania obniżenie wynagrodzeń - bez specjalnych przygotowań - daje bardzo ograniczone efekty finansowe, natomiast natychmiastowo wykonawca uzyskuje niezadowolenie pracowników i ich mniejszą motywację do pracy, co dla dotrzymania planowanego terminu końcowego budowy jest niepożądane. Tej grupy kosztów nie daje się znacząco zmniejszyć w krótkim okresie czasu. Niezależnie od skali zmniejszenia kosztów robocizny pracodawca musi się liczyć z niezadowoleniem pracowników. Można stwierdzić, iż (ze względu na powyższe) ten sposób redukcji kosztów jest rzadko stosowany. Koszty pracy sprzętu podobnie trudno obniżyć. Ze względu na inflację, przy wzroście cen materiałów, najczęściej występuje wzrost kosztów pracy sprzętu (także ze względu na wzrost cen paliwa). Wykonawcy nie znajdują znaczących oszczędności w tej grupie kosztów. Koszty ogólne budowy. Ta grupa kosztów także nie jest podatna na próby zmniejszenia ponoszonych przez wykonawcę ciężarów. Większość kosztów z tej grupy służy bezpośrednio wykonawstwu robót (koszty mediów), zapewnieniu potrzeb socjalnych pracowników (wynajem kontenerów socjalnych, biurowych) lub ochronie budowy (ogrodzenie, dozorowanie placu budowy, parku maszyn). Jeśli udaje się obniżyć koszty w tej grupie, to nie

6 są to znaczące kwoty, mogące w istotnym stopniu zrekompensować wzrost cen wbudowywanych materiałów i urządzeń. Koszty ogólne przedsiębiorstwa. Obniżenie kosztów tego rodzaju jest stosowanym zabiegiem. Słowo zabieg zostało celowo użyte, gdyż w rzeczywistości koszty ogólne przedsiębiorstwa najczęściej nie zmniejszają się. Kierownik projektu negocjuje z zarządem firmy zmniejszenie obciążenia jakie zarząd przypisał tej budowie. Zmniejszenie udziału konkretnej budowy w pokryciu kosztów funkcjonowania jako całości i praktycznie pozostaje bez wpływu na dotrzymanie planowanego terminu końcowego budowy. Koszty podwykonawców. To najprostsza do zmniejszenia grupa kosztów. Wykonawcy najchętniej korzystają z takiej możliwości zwiększając kontrolę jakościową prac wykonywanych przez podwykonawcę, jak też kontrolę postępu ich prac. Wykonawcy wyszukują wtedy wszystkich umownych możliwości obniżenia wynagrodzenia podwykonawcy ze względu na uchybienia jakościowe, czy terminowe. Pomimo skuteczności takich działań (obniżenia kosztów wykonawcy) ich wpływ na dotrzymanie terminu końcowego budowy jest negatywny. Podwykonawcy wyczuwają kiedy wykonawca chce współpracować dążąc do sprawnego zakończenia wszystkich prac, a kiedy uwypukla problemy związane z pracą podwykonawcy w celu obniżenia mu wynagrodzenia. Kiedy kierownictwo wykonawcy zaczyna stosować tą metodę podwykonawcy przyjmują podobną strategię działania. Skrzętnie dokumentują wszelkie spóźnienia wykonawcy w przekazaniu frontu robót, w podjęciu konkretnych decyzji itp. Firmy współpracujące dotąd na budowie zaczynają wtedy działać bardziej w kierunku dobrej dokumentacji potknięć i uchybień kontrahentów, niż w celu sprawnego ukończenia budowy. Planowany termin zakończenia kontraktu jest wtedy trudny do osiągnięcia Renegocjowanie cen z dostawcą Patrząc przez pryzmat dotrzymania przez wykonawcę planowanego terminu zakończenia budowy ten rodzaj działań praktycznie pozostaje bez wpływu na prawdopodobieństwo ukończenia budowy w planowanym terminie. Jest także neutralny względem zamawiającego, podwykonawców. By w pełni wykorzystać zalety tego działania, nie należy przerywać dostaw na czas negocjacji, by nie wywołać opóźnień. Nieprzerwane dostawy (podczas renegocjacji z dostawcą) budują jego zaufanie do wykonawcy, o ile uświadomi on dostawcy, że ma inne źródło dostaw, ale nie chce z niego korzystać Niepodejmowanie żadnych działań Niepodejmowanie żadnych działań jest równoznaczne z zaakceptowaniem zwiększonych kosztów realizacji budowy i może to grozić wykonawcy poniesieniem finansowej straty. Krótkookresowe ponoszenie strat przez wykonawcę nie wpływa bezpośrednio na zagrożenie przekroczenia planowanego terminu zakończenia budowy. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy wykonawca nie ma zbyt małą płynność finansową (nie dysponuje rezerwą gotówki) i w związku z tym nie ma wystarczających środków na dalsze finansowanie budowy Odstąpienia od realizacji umowy Ten rodzaj działania nie jest de facto przeciwdziałaniem negatywnemu wpływowi inflacji na dotrzymanie planowanego terminu zakończenia budowy. To ratunkowe działanie, którego podstawowym celem jest ograniczenie możliwych do poniesienia przez wykonawcę strat. Ze względu na długoterminowe negatywne skutki odstąpienia od umowy, a także trudne do

7 przewidzenia wyroki niezawisłych sądów powszechnych (w przypadku sporu sądowego na skutek odstąpienia od umowy) wykonawcy bardzo rzadko korzystają z takiego rozwiązania Wpływ oczekiwań płacowych pracowników podczas inflacji Szybki wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych budzi wśród pracowników oczekiwania dostosowania płac do rosnących cen. Niezadowolenie pracowników może być przyczyną utrudnień w dotrzymaniu planowanego terminu zakończenia budowy. Szczególnie wtedy, gdy żądania załogi przyjmą formę skrajną strajku. Zwiększona inflacja przejawiająca się m.in. w większym, niż wykonawca przewidział, wzroście cen materiałów budowlanych sprawia, iż firma poszukuje oszczędności (m.in. na wynagrodzeniach). Z drugiej strony, ta sama inflacja powoduje zwiększone oczekiwania płacowe pracowników. Remedium na niezadowolenie pracowników związane z wynagrodzeniami a mogące mieć wpływ na jakość świadczonej pracy i co za tym idzie dotrzymanie umownego terminu zakończenia budowy są pozapłacowe systemy motywowania. Drugim bardzo istotnym czynnikiem ograniczającym żądania płacowe robotników podczas inflacji jest makroekonomiczne zjawisko bezrobocia Wpływ bezrobocia na możliwość dotrzymania umownego terminu zakończenia budowy Zwiększająca się stopa bezrobocia jest tym makroekonomicznym wskaźnikiem, który jest szeroko rozumiany i empirycznie doświadczany przez wszystkich świadczących swoją pracę. Jest jednym z niewielu negatywnie ocenianych przez ekonomistów wskaźników (gdy osiąga zbyt dużą wartość), które sprzyjają wykonawcy w realizacji kontraktu budowlanego. Możliwość utraty pracy jaka tkwi w świadomości robotników jest tym elementem, który wykonawca może wykorzystywać do motywowania załogi chcąc osiągnąć wyznaczone cele (wśród nich dotrzymać planowany termin zakończenia budowy). Podsumowując wpływ czynników makroekonomicznych na zdolność wykonawcy do dotrzymania umownego terminu zakończenia budowy, a przychylając się do monetarystycznej teorii ekonomii (podstawowym celem polityki pieniężnej państwa powinno być ograniczanie inflacji, jako jednej z głównych przyczyn bezrobocia i innych negatywnych zjawisk gospodarczych) można stwierdzić, że zwiększona inflacja i bezrobocie występują najczęściej jednocześnie. Jednocześnie więc stwarzają zagrożenie niedotrzymania umownego terminu zakończenia budowy (poprzez mechanizmy opisane powyżej, a spowodowane wzrostem inflacji) i dają argument wykonawcy który jest przecież pracodawcą motywujący pracowników do wydajniejszej pracy (bezrobocie). Jednak negatywny wpływ zwiększonej inflacji na możliwość dotrzymania terminów umownych kontraktu budowlanego jest znacznie większy (choćby przez wpływ na różne rodzaje ponoszonych przez wykonawcę kosztów), niż możliwości zwiększenia wydajności pracowników przy wykorzystaniu groźby bezrobocia Wrażliwość wykonawców przedsiębiorstw zorganizowanych w różnych formach prawnych na makroekonomiczne czynniki mogące utrudniać dotrzymanie planowanego terminu zakończenia budowy

8 Wydawać by się mogło, iż zachodzi zależność: im mniejsze przedsiębiorstwo, tym wpływ czynników makroekonomicznych jest większy. Analizując wyłącznie spółki kapitałowe tj. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, to tak zapewne jest. Im większa spółka, tym większa ilość i wartość posiadanego sprzętu, tym większy kapitał obrotowy, tym większe możliwości uzyskania kredytu, tym większy kapitał zapasowy (część zysków z poprzednich lat nie wypłacona w postaci dywidendy). Duże zasoby rzeczowe i finansowe przedsiębiorstwa, gromadzone właśnie w tym celu tj. na wypadek trudniejszych okresów mogą być wtedy wykorzystane w ten sposób, iż wykonawca godząc się na zmniejszone zyski nie podejmuje działań prowadzących do zwiększenia zagrożenia dotrzymania planowanego terminu zakończenia budowy. Mniejsze spółki nie są już tak odporne na zmniejszone zyski. Po pierwsze z racji mniejszych posiadanych zasobów. Drugim powodem jest fakt, iż w mniejszych firmach nie ma tak dużo udziałowców (lub akcjonariuszy) i mniej kapitału pozostaje w firmie (większa niż w dużych spółkach akcyjnych część zysku jest wypłacana w postaci dywidendy). W przypadku, gdy wykonawcą jest firma mająca postać spółki osobowej istotne znaczenie ma właśnie ten czynnik osobowy. W spółkach osobowych przynajmniej jeden wspólnik odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki. Wiele zależy od jego cech osobowych. Gdy taka osoba ma świadomość negatywnych skutków nieprzemyślanych działań mających zapobiegać negatywnemu wpływowi inflacji, bez wątpienia wybierze wariant ograniczenia zysków dla dotrzymania terminu umownego zakończenia budowy (w celu budowy marki firmy, zdobycia referencji ułatwiających zdobycie kolejnych zleceń). W tym przypadku spółka osobowa będzie bardziej odporna na negatywne czynniki makroekonomiczne, niż średniej wielkości spółka kapitałowa, gdzie jest stała presja właścicieli (często nie pracujących w firmie, nie związanych z branżą budowlaną) na osiąganie zysków. 3. Analiza wybranych cech przedsiębiorstwa budowlanego pod kątem ich wpływu na możliwość dotrzymania terminów umownych budowy 3.1. Forma prawna przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa, które mogą prowadzić działalność gospodarczą polegającą na wykonywaniu robót budowlanych mogą mieć na stępujące formy: osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, spółka cywilna (osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą), spółka jawna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka akcyjna. Prawo wyłącza spółkę partnerską (nie wymienioną wyżej) jako formę działalności dla przedstawicieli tzw. wolnych zawodów. Osoby fizyczne i spółki cywilne muszą działać zgodnie z Kodeksem Cywilnym. Działalność pozostałych spółek reguluje ustawa Kodeks Spółek Handlowych narzucając m.in. konieczność powoływania w nich organów zarządczych i kontrolnych. Inaczej jest zarządzane przedsiębiorstwo, które ma jednego właściciela będącego jednocześnie osobą samodzielnie podejmującą wszystkie ważne decyzje. Inaczej są podejmowane decyzje, gdzie decyduje ciało kolegialne jakim jest np. wieloosobowy zarząd. Połączenie funkcji właściciela i zarządzającego sprawia, że jednym miejscu jednej osobie

9 skupiają się wszystkie informacje. Właściciel podejmując decyzje od razu ma (lub przynajmniej powinien mieć) świadomość skutków jakie mogą one przynieść. W spółkach, gdzie jest wielu akcjonariuszy wybierają oni spośród siebie radę nadzorczą, która kontroluje działania zarządu. W zarządzie pełnią swoje funkcje osoby, które nie muszą być udziałowcami, czy akcjonariuszami firmy. Zarząd w takiej spółce podejmując decyzje rozważa jej wielorakie skutki tzn. - jakie będą finansowe skutki podejmowanej decyzji - jak dana decyzja może być oceniona przez radę nadzorczą - jak udziałowcy/akcjonariusze ocenią taką decyzję udzielając bądź nie udzielając pokwitowania zarządowi na corocznym zgromadzeniu Nie zdarza się często, by zarząd spółki rezydował na stałe na budowie. Kierowanie budową zarząd zwykle powierza wynajętemu uprawnionemu specjaliście. Ta osoba ma już znacznie ograniczoną możliwość samodzielnego decydowania w istotnych sprawach związanych z budową. Często musi zasięgać opinii swoich mocodawców. Widać więc wyraźnie, iż w przypadku łączenia funkcji właściciela i zarządzającego decyzje mogą być podejmowane znacznie szybciej. Szybkość podejmowania decyzji ma bezpośredni związek z możliwością powstawania opóźnień w realizacji kontraktów. Stąd wniosek, że forma prawna przedsiębiorcy wykonawcy robót budowlanych również Wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą zatrudnionych Ze względu na ograniczone możliwości każdego człowieka, przy zatrudnianiu w przedsiębiorstwie co raz większej liczby pracowników (niezależnie od forma prawnej przedsiębiorstwa) konieczne jest stworzenie wielostopniowego systemu zarządzania. Wielostopniowy system zarządzania także powoduje opóźnienia w podejmowaniu decyzji. Sposób powiązania szybkości podejmowania decyzji z możliwością powstania opóźnień w realizacji kontraktu został opisany w powyższym pkt niniejszego referatu. Drugim aspektem związanym z liczbą zatrudnionych w przedsiębiorstwie jest możliwość alokacji tego zasobu przedsiębiorstwa. Spiętrzenie prac na jednej budowie realizowanej przez dane przedsiębiorstwo może wymagać szybkiego zwiększenia liczby pracowników. Gdy firma zatrudnia ich dużo (na różnych budowach) okresowo może regulować liczbę zatrudnionych na poszczególnych budowach tak, by zminimalizować ryzyko przekroczenia terminów umownych zakończenia budowy. Mała liczba zatrudnionych w firmie i jednocześnie mała liczba realizowanych równolegle budów ogranicza możliwości alokacji tego zasobu pomiędzy różnymi budowami danej firmy Wielkość przedsiębiorstwa mierzona wielkością sprzedaży Wielkość przychodów przedsiębiorstwa w danym roku jest jednym z podstawowych parametrów jakie oceniają banki przed podjęciem decyzji o udzieleniu przedsiębiorstwu kredytu. Pojawiające się na budowach nieprzewidziane sytuacje często zmuszają wykonawców do zwiększenia nakładów na daną budowę w celu zapobieżenia powstaniu opóźnień. Częstym przypadkiem jest też prowadzenie przez jednego wykonawcę działań na kilku budowach jednocześnie, co może powodować, iż nieplanowane utrudnienia na budowach będą się kumulować. Możliwość krótkookresowego znacznego zwiększenia wydatków jest kolejnym czynnikiem mającym wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych. Im mniejsza sprzedaż, tym mniejsza zdolność kredytowa, tym

10 większe prawdopodobieństwo, że wykonawca nie będzie w stanie sprostać zwiększonemu zaangażowaniu finansowemu na danej budowie, którego wymaga sytuacja np. okresowe zwiększenie ilości maszyn na budowie w celu dotrzymania terminu pośredniego harmonogramu budowy Specjalizacja przedsiębiorstwa Wyciąg danych statystycznych odnośnie zatrudnienia i sprzedaży przedsiębiorstw realizujących produkcję budowlano-montażową w 2010 roku zawiera poniższa Tabela 1. Tab. 1. Wielkość sprzedaży przedsiębiorstwa budowlanego a liczba zatrudnionych w 2010 r. ogółem oraz dla robót specjalistycznych Tab. 1. Sales of building construction company versus number of employees in 2010 in total and for specjalized companies Podmioty o liczbie zatrudnionych: Produkcja budowlanomontażowa ogółem w mln zł 49 i mniej osób i więcej osób Produkcja budowlanomontażowa w robotach specjalistycznych, w mln zł Z powyższej tabeli wynika jednoznacznie, że w całości produkcji budowlano montażowej firmy zatrudniające do 49 osób włącznie wypracowały 66% przychodów. W przypadku firm specjalistycznych ten udział rośnie do 83%. Można stąd wysnuć wniosek, iż firmy realizujące specjalistyczne prace zwykle mają mniej pracowników, niż tzw. przedsiębiorstwa budownictwa ogólnego i można by uważać, iż specjalizacja firmy jest czynnikiem tożsamym z wielkością przedsiębiorstwa mierzoną liczbą zatrudnionych, jednak powyższa Tabela 1 pokazuje, iż jest wiele firm zatrudniających 49 osób i mniej które działają w różnych sektora budownictwa. Specjalizacja firmy oznacza, iż podejmuje się ona wyłącznie robót budowlanych określonego rodzaju. Zatrudnia wąsko wykwalifikowanych pracowników specjalistów od prowadzonych przez siebie prac. To oznacza duże doświadczenie i wiedzę pracowników (na temat ich specjalizacji), co bez wątpienia ma pozytywny wpływ na możliwość powstania opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych. 4. Wybrane parametry i cechy kontraktów na roboty budowlane jako czynniki mogące mieć wpływ na termin zakończenia budowy 4.1. Czynniki liczbowe Wartość kontraktu Duże wartościowo kontrakty wymagają od zarządzających bardzo dobrych umiejętności organizacyjnych. Doświadczenia zdobyte na znacząco mniejszych budowach mogą okazać się niewystarczające do zarządzania największymi budowlanymi przedsięwzięciami inwestycyjnymi. Pomimo, iż sposoby obliczania efektywności finansowej kontraktów nie są inne, to relatywizm wielkości ponoszonych kosztów (inaczej postrzegane jest zł

11 wydane dodatkowo na kontrakcie o wartości zł, a inaczej na kontrakcie o wartości zł) może skłaniać zarządzających do bagatelizowania drobnych przekroczeń kosztów i sprzyjać przeświadczeniu, iż istnieją jeszcze rezerwy. Rachunek kosztów prowadzony narastająco może pokazać przy zbliżaniu się do terminu zakończenia budowy, iż konieczne są oszczędności, a to z kolei może mieć wpływ na decyzje organizacyjne zaburzające harmonogram Planowany czas realizacji Podobny efekt, jak opisany w pkt może wystąpić w odniesieniu do rezerw czasowych. Im dłuższy planowany czas trwania budowy, tym mniejsza presja występuje na początkowych jej etapach, na dotrzymywanie terminów pośrednich. Zaburzenia harmonogramu na początku budowy mającej długi czas trwania mogą zostać zniwelowane, ale gdy na dalszych etapach wystąpią kolejne zaburzenia, to ich sumaryczny wpływ na przedłużenie czasu realizacji może być bardzo duży Ilość podwykonawców Im większa ilość podwykonawców, tym trudniejszym jest zadanie skoordynowania ich działań Ilość budowanych jednocześnie obiektów w ramach jednego kontraktu. Im większa ilość budowanych jednocześnie obiektów w ramach jednego kontraktu, tym trudniejsze może być skoordynowanie działań pozwalających na planową zgodną z harmonogramem realizację działań. Należy zauważyć, że wielość obiektów daje możliwość wykorzystania części niezbędnych środków produkcji kolejno na poszczególnych obiektach (maszyny budowlane, czy brygady wyspecjalizowanych pracowników, jednak zaburzenia harmonogramu na jednym obiekcie przy takiej organizacji budowy będą przenosić się z obiektu na obiekt Rozległość placu budowy Im większa rozległość placu budowy tym większy udział w dniu roboczym mają czynności transportu poziomego środków produkcji. Tym mniejsza jest, tym samym, rzeczywista ich wydajność. Wpływ tego czynnika będzie inny dla kontraktów liniowych (drogi, sieci), a inna dla kontraktów gdzie realizowane są obiekty kubaturowe Wartość robót nie ujętych w ofercie, których nie można było przewidzieć, a które trzeba było zrealizować Im większa wartość tego rodzaju robót, tym większe zaburzenia wprowadzają one do harmonogramu. Oczywistym są różnice w cenach jednostkowych różnych robót i dziennej wydajności, jednak wartość robót nieujętych w ofercie a koniecznych do zrealizowania wydaje się być najprostszą, wspólną miarą, którą można zastosować łącznie dla robót wszelkiego rodzaju Miesiąc rozpoczęcia budowy

12 Inwestorzy i publiczni zamawiający planując realizację zamierzeń budowlanych biorą oczywiście pod uwagę pory roku i warunki atmosferyczne podczas każdej z nich. Kontrakty rozpoczynane wczesną wiosną najczęściej pozwalają przykryć konstrukcję dachem przed nastaniem zimy i prowadzić prace wewnątrz obiektu także podczas opadów i niskich temperatur okresu jesienno-zimowego. Częstym zjawiskiem są jednak zaburzenie na etapie przygotowania inwestycji co w powiązaniu z reżimami finansowymi narzucanymi przez instytucje współfinansujące inwestycje (np. Unię Europejską) oraz ustawę budżetową powoduje konieczność wydania określonych kwot w danym roku budżetowym, co jest równoznaczne z koniecznością rozpoczęcia budowy w okresie jesienno-zimowym. W efekcie już na stracie budowy pojawiają się opóźnienia wynikające z niesprzyjających warunków atmosferycznych Czynniki rodzajowe Kontrakt liniowy lub kubaturowy Mimo, iż zasady organizacji budów są wspólne dla obydwu rodzajów kontraktów (i zakładają optymalne wykorzystanie środków produkcji), to każdy z w/w rodzajów kontraktów ma swoją specyfikę realizacji Rodzaj umowy: ryczałtowa lub kontrakt obmiarowy Bez wątpienia, nieoczekiwane zmiany zakresu robót wynikające z różnych ale za każdym razem nieprzewidzianych zarówno przez zamawiającego, ani wykonawcę robót - przyczyn, uzgadniane są znacznie szybciej pomiędzy zamawiającym a wykonawcą przy realizacji kontraktów rozliczanych kosztorysowo (kontrakt obmiarowy). Przy kontraktach ryczałtowych wykonawca dotkliwiej odczuwa nieoczekiwany wzrost kosztów wynikający z realizacji nieplanowanych prac. Kontrakty obmiarowe najczęściej przewidują odpowiednie procedury uzgodnień stron umowy Wykonawcą jest jedna firma lub konsorcjum firm Mimo, iż konsorcja występujące w przetargach na roboty publiczne wyłaniają spośród konsorcjantów lidera, który reprezentuje konsorcjum przed zamawiającym, to organizacyjnie są to wciąż różne firmy wchodzące w skład konsorcjum. Posiadają one różne doświadczenia, są zorganizowane w różny sposób. W przypadku, gdy wykonawcą jest konsorcjum firm w schemacie organizacyjnym wykonawcy pojawia się przynajmniej o jeden szczebel zarządzania więcej, niż przypadku, gdy wykonawcą jest jedna firma. Istotne dla wykonawcy decyzje podejmowane są w konsorcjum, w nieco dłuższym czasie Czynniki względne Warunki atmosferyczne: sprzyjające lub nie Im warunki atmosferyczne są bardziej sprzyjające dla wykonywania robót budowlanych, tym mniejsze jest ryzyko powstania opóźnień w realizacji kontraktu Współpraca nadzoru z kierownictwem budowy: dobra lub zła

13 Im strony umowy o wykonanie robót budowlanych lepiej współpracują, tym szybciej następują uzgodnienia, tym szybciej podejmowane są istotne dla danej budowy decyzje. Kierownictwo budowy wykonawcy, i nadzór inwestorski skupia się na merytorycznych sprawach związanych z budową i nie traci czasu, na tworzenie dokumentów przydatnych tylko wtedy, gdy istnieje zagrożenie, że strony umowy nie mogąc dojść do porozumienia spotkają się w sądzie Opóźnienia w przekazywaniu dokumentacji technicznej wykonawcy występowały często lub rzadko Im częstsze opóźnienia w przekazywaniu wykonawcy dokumentacji na poszczególne odcinki budowy, tym większe jest ryzyko powstania opóźnień w realizacji budowy Ilość zmian w dokumentacji podczas realizacji kontraktu była duża lub mała Im większa ilość zmian wprowadzanych w dokumentacji technicznej w trakcie budowy, tym większe jest ryzyko powstania opóźnień w realizacji budowy. 5 Podsumowanie Przeanalizowane w punktach 2, 3 oraz 4 grupy czynników bez wątpienia mają wpływ na możliwość ukończenia budowy w terminie. Oddziaływują one z różną siłą podczas realizacji różnych kontraktów na roboty budowlane wykonywanych przez różnego rodzaju podmioty gospodarcze w zmiennych warunkach makroekonomicznych. Systematyka i analiza tychże czynników ma posłużyć do wyodrębnienia spośród nich tych najistotniejszych, to jest mających największy wpływ na powstawanie opóźnień w umownych terminach zakończenia budów. Możliwość prognozowania opóźnień jest zasadniczą kwestią zarówno dla wykonawców robót budowlanych jak i dla inwestorów. Pozwoliłaby wykonawcom odpowiednio wcześnie podejmować działania zaradcze, a inwestorom (zamawiającym) dokładniej planować inwestycje. Bibliografia [1] BEGG D., FISHER S., DORNBUSH R.: Ekonomia, PWE, Warszawa [2] SIERPIŃSKA M., JACHNA T.: Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa [3] Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2011, ZWS Warszawa [4] ANYSZ H., KSIĄŻEK M.: Wpływ czynników makroekonomicznych na zdolność wykonawców robót budowlanych do dotrzymania terminów umownych zakończenia kontraktów, Theoretical Foundation of Civil Engineering, PSP XXI Warszawa [5] ANYSZ H.: Wpływ wybranych parametrów i cech kontraktów na roboty budowlane na możliwość dotrzymania terminu zakończenia budowy, Technika Transportu szynowego, [6] ANYSZ H.: Wpływ opóźnień w realizacji kontraktu budowlanego na wzrost kosztów jego obsługi logistycznej, Technika Transportu szynowego, [7] ANYSZ H., KSIĄŻEK M.: Wpływ cech własnych przedsiębiorstwa wykonawcy na możliwość dotrzymania terminu zakończenia budowy, Archiwum Instytutu Inżynierii Lądowej 13/2012.

14 [8] Korzeniewski Wł.: Kierowanie i Nadzór nad Budową w Świetle Prawa, Polcen, Warszawa 2009 [9] Lenkiewicz Wł.: Organizacja i Planowanie Budowy, PWN, Warszawa 1985 [10] Obłój K.: Strategia Organizacji, PWE, Warszawa 1998 [11] Połoński M.: Proces Inwestycyjny i Eksploatacyjny Obiektów Budowlanych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa [12] MRUKA H. (red.): Analiza Rynku, PWE Warszawa ANALYSIS OF THE DEPENDECE OF TIME SCHEDULE DELAYS IN EXECUTING BUILDING CONSTRUCTION CONTRACTS ON VARIOUS FACTORS SEPARATE FROM TECHNOLOGY AND ORGANISATION OF BUILDING PRCESSES. SUMMARY This paper analyze in details type of factors separate from technology and organization of building processes that can influencing time schedule delays in executing building construction contracts. They were grouped in macroeconomic factors, properties of the contracts and characteristics of the contractor executing building works. The impact a.m. factors on time delays was shown and proved. The aim of this analysis was to systematize and recognize which from aforementioned factors can influence time schedule delays most. It is very important according to a fact that time delays have a significant impact on contractor s cost increase. Investors are also strongly interested if their investment plans can start bringing revenue (or other - not monetary effect) on projected date. This paper is a basis for future research of mathematics tool to project delays in completing building construction contracts.