WPŁYW CECH WŁASNYCH PRZEDSIĘBIORSTWA WYKONAWCY NA MOŻLIWOŚĆ DOTRZYMANIA TERMINU ZAKOŃCZENIA BUDOWY.

Transkrypt

1 WPŁYW CECH WŁASNYCH PRZEDSIĘBIORSTWA WYKONAWCY NA MOŻLIWOŚĆ DOTRZYMANIA TERMINU ZAKOŃCZENIA BUDOWY. Hubert ANYSZ*, Mariola KSIĄŻEK* *) Wydział Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej, Dotrzymywanie umownych terminów zakończenia budowy jest bardzo istotnym elementem kontraktów budowlanych. Ich niedotrzymanie u wykonawcy robót skutkuje najczęściej obniżeniem efektywności gospodarowania. Istotna jest więc możliwość przewidywania wystąpienia opóźnienia w realizacji kontraktu, a także wielkości tegoż opóźnienia. Czynniki mogące wpływać na opóźnienie w realizacji robót zostały podzielone na trzy grupy. Pierwsza to czynniki makroekonomiczne. Druga grupa to czynniki związane z unikalnym charakterem każdej budowy. Niniejszy referat to analiza trzeciej grupy czynników związanych z indywidualnymi cechami każdego przedsiębiorstwa. Forma prawna spółki, wielkość kapitału jakim spółka dysponuje, wielkość zatrudnienia (i inne cechy przedsiębiorstwa) mają wpływ na sposób gospodarowania, podejmowania decyzji, kontroli właścicieli nad firmą. To z kolei ma wpływ na ryzyko powstawania opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych. 1. WSTĘP Zagadnienia organizacji budowy mają służyć jak najbardziej efektywnemu wykorzystaniu środków produkcji w realizacji przedsięwzięć budowlanych. Efektywność należy rozumieć jako zbudowanie obiektu o zaplanowanej jakości w jak najkrótszym czasie przy użyciu ograniczonych środków produkcji. Efektywność oznacza także brak przekroczenia zaplanowanego na inwestycję budżetu. Cechą przedsięwzięć budowlanych jest podatność na wiele czynników zaburzających go. Podatność ta wynika przede wszystkim - z unikalności każdego przedsięwzięcia budowlanego - z liczonego w miesiącach lub w latach czasu realizacji - z warunków atmosferycznych w jakich prowadzona jest budowa - z dużej liczby zaangażowanych w realizację podmiotów gospodarczych - z dużej liczby zatrudnionych przy realizacji pracowników - z dużego zaangażowania finansowego inwestorów i wykonawców

2 Zagadnienia organizacji budowy mają na celu możliwie jak największe uodpornienie budowy na wyżej wymienione czynniki, które sprawiają, iż działania inwestora i wykonawcy są mniej efektywne niż zakładano. 2. EFEKTY OPÓŹNIEŃ W REALIZACJI KONTRAKTU Jedną z miar efektywności jest dotrzymanie umownego terminu zakończenia budowy. Przekroczenie tego terminu może mieć wielorakie skutki, a wśród nich: - naliczenie wykonawcy kar umownych - odmowa przez inwestora wystawienia wykonawcy referencji - wzrost kosztów budowy (inwestora i wykonawcy) - dalsze wydłużenie czasu trwania budowy (np. gdy przedłużenie o miesiąc sprawia, iż zimowe warunki nie pozwalają na ukończenie prac) W efekcie naliczenia wykonawcy kar umownych rosną wydatki wykonawcy związane z realizacją budowy, czyli spada finansowa efektywność gospodarowania wykonawcy. Efektem odmowy inwestora wystawienia wykonawcy referencji może być brak udokumentowanego doświadczenia niezbędnego do udziału w kolejnych przetargach na roboty budowlane, co bez wątpienia oznacza spadek finansowej efektywności gospodarowania wykonawcy. Wzrost kosztów budowy (wynikający chociażby z konieczności ponoszenia kosztów ogólnych budowy przez dłuższy niż planowano okres) także obniża finansową efektywność przedsiębiorstwa wykonawcy. Zaburzenia w terminowym wykonaniu etapów przedsięwzięcia budowlanego zaburzają planowany harmonogram zadań, co najczęściej odsuwa termin zakończenia prac więcej niż proporcjonalnie (w stosunku do opóźnienia etapu robót). Mechanizmy ten zobrazowano na poniższym Rysunku 1. Opóźnienia w realizacji budowy (jeśli nie było wystarczająco dobrej reakcji wykonawcy na ich powstanie) prowadzą zawsze do zwiększonych wydatków związanych z budową, lub prowadzą w inny sposób do obniżenia wyników finansowych wykonawcy. Należy rozważyć w jaki sposób poszczególne elementy schematu obniżają efektywność gospodarowania wykonawcy. Naliczenie kar umownych. To finansowa kara nałożona na wykonawcę. Nie obniża ona rozumianego księgowo zysku brutto wykonawcy (zysku przed opodatkowaniem podatkiem dochodowym). Działa jeszcze bardziej dotkliwie kara nie stanowi kosztu gospodarowania wykonawcy. Płaci ją on z zysku netto. Odmowa wystawienia wykonawcy referencji. Zamawiający, którzy działają zgodnie z ustawą Prawo Zamówień Publicznych muszą proces wyłaniania wykonawcy robót bardzo formalizować. Wynika to z publicznego charakteru przetargu na roboty budowlane. W tym

3 przypadku referencje odgrywają bardzo istotną rolę dla wygrania przez wykonawcę nowego kontraktu. Ponadto zamawiający często życzą sobie, iż referencje mają dotyczyć realizacji obiektów, która zakończyła się nie dalej, niż 3 lata wstecz. Brak referencji dotyczących zrealizowanego kontraktu zwiększa ryzyko braku możliwości uzyskania przez wykonawcę przychodów z nowych kontraktów. We wszystkich rodzajach przetargów na roboty budowlane tzn. także poza zamówieniami publicznymi zrealizowanie kontraktu przy braku referencji z tego tytułu może rodzić podejrzenia, że inwestor, czy zamawiający nie jest do końca zadowolony z efektu prac wykonawcy, czy ze sposobu w jaki prace te były prowadzone. OPÓŹNIENIE W REALIZACJI PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO Naliczenie wykonawcy kar umownych Odmowa wystawienia wykonawcy referencji Wzrost kosztów budowy Opóźnienia powodują kolejne opóźnienia OBNIŻENIE EFEKTYWNOŚCI GOSPODAROWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA WYKONAWCY Rys. 1. Wpływ opóźnień w realizacji kontraktu na efektywność gospodarowania wykonawcy robót Wzrost kosztów budowy. Ten efekt ekonomiczny opóźnień jest bardzo dobrze znany wykonawcom robót budowlanych. Wynika on z faktu, iż zaplanowane na dany okres prace, do których wykonania przypisano zestaw ludzi i maszyn wykonuje je w dłuższym okresie, czyli wydajność pracy ludzi jest niższa, a teoretyczna wydajność maszyn nie jest w tym okresie wykorzystana rzeczywista wydajność maszyn jest mniejsza od możliwej do osiągnięcia. Wynagrodzenia pracowników nie można obniżyć poniżej wartości ustalonej w umowie o pracę. Pewna część kosztów pracy maszyn jest zależna od czasu, w jakim maszyna pozostaje w gotowości. Mechanizmów wzrostu kosztów budowy związanych z przedłużaniem się budowy ponad planowany termin jest więcej, jednak nie jest to przedmiotem tego referatu.

4 Efekty opóźnień w realizacji robót budowlanych negatywnie odbijają się na finansowych wynikach gospodarowania wykonawcy. Wynika stąd istotna potrzeba wczesnego prognozowania, czy wystąpienie opóźnienia w realizacji danego kontraktu jest prawdopodobne i jak duże może być to opóźnienie. 3. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA POWSTAWANIE OPÓŹNIEŃ W REALIZACJI KONTRAKTÓW BUDOWLANYCH Jakiego rodzaju czynniki mogą wpływać na sukces przedsięwzięcia budowlanego jakim jest niewątpliwie ukończenie budowy w terminie umownym? Można je przypisać do trzech zasadniczych grup (co obrazuje Rysunek 2), a mianowicie: - sytuacja makroekonomiczna w jakiej realizowana jest budowa - unikalne charakter każdej budowy - cechy własne przedsiębiorstwa wykonawcy robót budowlanych CZYNNIKI ZWIĄZANE Z UNIKALNYM CHARAKTEREM KAŻDEJ BUDOWY CZYNNIKI MAKROEKONOMICZNE DOTRZYMANIE PRZEZ WYKONAWCĘ TERMINU ZAKOŃCZENIA BUDOWY - SUKCES PRZEDSIĘWZIĘCIA BUDOWLANEGO CECHY WŁASNE PRZEDSIĘBIORSTWA - WYKONAWCY ROBÓT Rys. 2. Czynniki mające wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych 3.1. Sytuacja makroekonomiczna Po pierwsze są to czynniki związane z sytuacją makroekonomiczną. Makroekonomia zajmuje się gospodarką jako całością, a w szczególności czterema podstawowymi zagadnieniami: produktem narodowym brutto (PNB), inflacją, bezrobociem, bilansem płatniczym i handlowym.

5 Każde z czterech wymienionych wyżej zagadnień jest wynikiem działalności rządu oraz ogólnoświatowej koniunktury. Jednak produkt narodowy brutto, bilans płatniczy i bilans handlowy nie wpływają bezpośrednio na zdolność budowlanych firm wykonawczych do spełniania kontraktowych zobowiązań. Natomiast bezrobocie i inflacja mają duży wpływ na bieżącą działalność wykonawców Unikalny charakter każdej budowy Drugą grupę czynników mających istotny wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji budowy jest bardzo szeroka grupa, którą można określić czynniki związane z unikalnym charakterem każdej budowy. Zaliczyć do nich można: - czynniki liczbowe (a wśród nich): - wartość kontraktu - planowany czas realizacji kontraktu - ilość zatrudnionych firm podwykonawczych - ilość budowanych jednocześnie obiektów w tramach jednego kontraktu - ilość pracowników - rozległość placu budowy (np. km kontraktów liniowych) - czynniki rodzajowe w tym m.in.: - kontrakt liniowy czy kubaturowy - rodzaj umowy: ryczałtowa, czy kontrakt obmiarowy - wykonawcą jest jedna firmą,, czy konsorcjum firm - czynniki względne w tym m.in.: - pogoda: sprzyjająca, czy nie - współpraca nadzoru z kierownictwem budowy: dobra / zła - opóźnienia w przekazywaniu dokumentacji technicznej wykonawcy: wstępowały podczas realizacji kontraktu często / rzadko - ilość zmian w dokumentacji podczas realizacji kontraktu: mała / duża - wartość robót nie ujętych w ofercie, których nie można było przewidzieć, a które trzeba było zrealizować była: mała / duża 3.3. Cechy własne przedsiębiorstwa wykonawcy robót budowlanych Firmy startujące w przetargach na roboty budowlane mają różną formę prawną (spółki cywilne, jawne, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjne i inne). Forma prawna determinuje w znacznym stopniu proces podejmowania decyzji w spółce, a także proces i stopień kontroli działalności spółki przez jej właścicieli (lub przedstawicieli właścicieli). Przedsiębiorstwa budowlane organizują swoją pracę na różne sposoby. Starają się opierać prawie wyłącznie na własnych siłach wykonawczych, bądź koncentrują się na jednym rodzaju działalności, a w przypadku startu

6 w przetargach, gdzie do realizacji prac niezbędni są specjaliści innych branż wynajmują podwykonawców lub tworzą z nimi konsorcja. Firmy dysponują kapitałami o bardzo zróżnicowanej wielkości, zatrudniają bardzo różniące się między sobą liczby pracowników. Można domniemywać, iż te różnice unikalne cechy każdego z przedsiębiorstw budowlanych mają wpływ na sposób gospodarowania, a więc również na możliwość wystąpienia opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych. 4. ANALIZA WYBRANYCH CECH PRZEDSIĘBIORSTWA BUDOWLANEGO POD KĄTEM ICH WPŁYWU NA MOŻLIWOŚĆ DOTRZYMANIA TERMINÓW UMOWNYCH BUDOWY Forma prawna przedsiębiorstwa Przedsiębiorstwa, które mogą prowadzić działalność gospodarczą polegającą na wykonywaniu robót budowlanych mogą mieć na stępujące formy: osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, spółka cywilna (osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą), spółka jawna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka akcyjna. Prawo wyłącza spółkę partnerską (nie wymienioną wyżej) jako formę działalności dla przedstawicieli tzw. wolnych zawodów. Osoby fizyczne i spółki cywilne muszą działać zgodnie z Kodeksem Cywilnym. Działalność pozostałych spółek reguluje ustawa Kodeks Spółek Handlowych narzucając m.in. konieczność powoływania w nich organów zarządczych i kontrolnych. Inaczej jest zarządzane przedsiębiorstwo, które ma jednego właściciela będącego jednocześnie osobą samodzielnie podejmującą wszystkie ważne decyzje. Inaczej są podejmowane decyzje, gdzie decyduje ciało kolegialne jakim jest np. wieloosobowy zarząd. Połączenie funkcji właściciela i zarządzającego sprawia, że jednym miejscu jednej osobie skupiają się wszystkie informacje. Właściciel podejmując decyzje od razu ma (lub przynajmniej powinien mieć) świadomość skutków jakie mogą one przynieść. W spółkach, gdzie jest wielu akcjonariuszy wybierają oni spośród siebie radę nadzorczą, która kontroluje działania zarządu. W zarządzie pełnią swoje funkcje osoby, które nie muszą być udziałowcami, czy akcjonariuszami firmy. Zarząd w takiej spółce podejmując decyzje rozważa jej wielorakie skutki tzn.

7 - jakie będą finansowe skutki podejmowanej decyzji - jak dana decyzja może być oceniona przez radę nadzorczą - jak udziałowcy/akcjonariusze ocenią taką decyzję udzielając bądź nie udzielając pokwitowania zarządowi na corocznym zgromadzeniu Nie zdarza się często, by zarząd spółki rezydował na stałe na budowie. Kierowanie budową zarząd zwykle powierza wynajętemu uprawnionemu specjaliście. Ta osoba ma już znacznie ograniczoną możliwość samodzielnego decydowania w istotnych sprawach związanych z budową. Często musi zasięgać opinii swoich mocodawców. Widać więc wyraźnie, iż w przypadku łączenia funkcji właściciela i zarządzającego decyzje mogą być podejmowane znacznie szybciej. Szybkość podejmowania decyzji ma bezpośredni związek z możliwością powstawania opóźnień w realizacji kontraktów. Stąd wniosek, że forma prawna przedsiębiorcy wykonawcy robót budowlanych również Wielkość przedsiębiorstwa mierzona liczbą zatrudnionych Ze względu na ograniczone możliwości każdego człowieka, przy zatrudnianiu w przedsiębiorstwie co raz większej liczby pracowników (niezależnie od forma prawnej przedsiębiorstwa) konieczne jest stworzenie wielostopniowego systemu zarządzania. Wielostopniowy system zarządzania także powoduje opóźnienia w podejmowaniu decyzji. Sposób powiązania szybkości podejmowania decyzji z możliwością powstania opóźnień w realizacji kontraktu został opisany w powyższym pkt niniejszego referatu. Drugim aspektem związanym z liczbą zatrudnionych w przedsiębiorstwie jest możliwość alokacji tego zasobu przedsiębiorstwa. Spiętrzenie prac na jednej budowie realizowanej przez dane przedsiębiorstwo może wymagać szybkiego zwiększenia liczby pracowników. Gdy firma zatrudnia ich dużo (na różnych budowach) okresowo może regulować liczbę zatrudnionych na poszczególnych budowach tak, by zminimalizować ryzyko przekroczenia terminów umownych zakończenia budowy. Mała liczba zatrudnionych w firmie i jednocześnie mała liczba realizowanych równolegle budów ogranicza możliwości alokacji tego zasobu pomiędzy różnymi budowami danej firmy Wielkość przedsiębiorstwa mierzona wielkością sprzedaży Wielkość przychodów przedsiębiorstwa w danym roku jest jednym z podstawowych parametrów jakie oceniają banki przed podjęciem decyzji o udzieleniu przedsiębiorstwu kredytu. Pojawiające się na budowach nieprzewidziane sytuacje często zmuszają wykonawców do zwiększenia nakładów na daną budowę w celu zapobieżenia powstaniu opóźnień. Częstym przypadkiem jest też prowadzenie przez jednego wykonawcę działań na kilku

8 budowach jednocześnie, co może powodować, iż nieplanowane utrudnienia na budowach będą się kumulować. Możliwość krótkookresowego znacznego zwiększenia wydatków jest kolejnym czynnikiem mającym wpływ na powstawanie opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych. Im mniejsza sprzedaż, tym mniejsza zdolność kredytowa, tym większe prawdopodobieństwo, że wykonawca nie będzie w stanie sprostać zwiększonemu zaangażowaniu finansowemu na danej budowie, którego wymaga sytuacja np. okresowe zwiększenie ilości maszyn na budowie w celu dotrzymania terminu pośredniego harmonogramu budowy Specjalizacja przedsiębiorstwa Wyciąg danych statystycznych [3] odnośnie zatrudnienia i sprzedaży przedsiębiorstw realizujących produkcję budowlano-montażową w 2010 roku zawiera poniższa Tabela 1. Tab. 1. Podmioty o liczbie zatrudnionych: Wielkość sprzedaży przedsiębiorstwa a liczba zatrudnionych w 2010 r. ogółem oraz dla robót specjalistycznych Produkcja budowlanomontażowa Produkcja budowlano- ogółem montażowa w robotach w mln zł specjalistycznych, w mln zł 49 i mniej osób i więcej osób Z powyższej tabeli wynika jednoznacznie, że w całości produkcji budowlano montażowej firmy zatrudniające do 49 osób włącznie wypracowały 66% przychodów. W przypadku firm specjalistycznych ten udział rośnie do 83%. Można stąd wysnuć wniosek, iż firmy realizujące specjalistyczne prace zwykle mają mniej pracowników, niż tzw. przedsiębiorstwa budownictwa ogólnego i można by uważać, iż specjalizacja firmy jest czynnikiem tożsamym z wielkością przedsiębiorstwa mierzoną liczbą zatrudnionych, jednak powyższa Tabela 1 pokazuje, iż jest wiele firm zatrudniających 49 osób i mniej które działają w różnych sektora budownictwa. Specjalizacja firmy oznacza, iż podejmuje się ona wyłącznie robót budowlanych określonego rodzaju. Zatrudnia wąsko wykwalifikowanych pracowników specjalistów od prowadzonych przez siebie prac. To oznacza duże doświadczenie i wiedzę pracowników (na temat ich specjalizacji), co bez wątpienia ma pozytywny wpływ na możliwość powstania opóźnień w realizacji kontraktów budowlanych.

9 5. WNIOSKI Przedstawione wyżej wybrane cechy przedsiębiorstw budowlanych świadczących usługi wykonania robót budowlanych tj.: - forma prawna przedsiębiorstwa - wielkość firmy mierzona liczbą zatrudnionych osób - wielkość firmy mierzona wielkością sprzedaży - specjalizacja firmy Bez wątpienia te, wybrane cechy mają wpływ na możliwość dotrzymania terminu zakończenia budowy, gdzie dana firma pełniłaby rolę wykonawcy robót. Część z powyższych cech ma charakter ilościowy, a część ilościowy. Maja one jednak jedną wspólna własność: można je określić zanim dana firma oferent stanie się wykonawca robót budowlanych na konkretnej budowie. Stąd wniosek, iż analizując te cechy można w pewnym stopniu prognozować, czy termin końcowy umowy o roboty budowlane będzie dotrzymany, czy tez nie. Oczywiście dotrzymanie terminu końcowego nie zależy wyłącznie od opisywanych powyżej cech własnych przedsiębiorstw budowlanych. Zależy od wskaźników makroekonomicznych w okresie w jakim przygotowywano i realizowano budowlane przedsięwzięcie inwestycyjne. Zależy od unikalnych cech budowy (w tym m.in. od rozległości placu budowy, niezbędnego zaangażowania finansowego wykonawcy, liczby zatrudnionych na danej budowie pracowników, liczby zaangażowanych podwykonawców, warunków atmosferycznych w jakich przyszło realizować budowę). Czynniki makroekonomiczne jak pokazały doświadczenia polskiej gospodarki z lat ) mogą zmieniać się dynamicznie. Część czynników związanych z unikalnym charakterem budowy można określić dopiero podczas jej trwania np. warunki atmosferyczne (sprzyjające, czy nie). Opisywane w niniejszym referacie cechy własne przedsiębiorstw wykonawców robót budowlanych nie zmieniają się lub zmieniają się na tyle wolno, iż biorąc pod uwagę okres realizacji budowy nie ma to znaczenia dla prognozowania możliwości dotrzymania terminu zakończenia budowy. Analizowane cechy własne przedsiębiorstw wykonawców robót budowlanych nadają się więc bardzo dobrze do prognozowania terminów zakończenia budowy, co będzie przedmiotem dalszych badań. 6. SPIS LITERATURY [1] David Begg, Stanley Fisher, Rudiger Dorbusch: Ekonomia, PWE, Warszawa 1993 [2] Maria Sierpińska, Tomasz Jachna: Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN, Warszawa 2004 [3] Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2011, ZWS Warszawa 2011 r.

10 THE INFLUENCE OF SELECTED ATTRIBUTES OF CONTRACTOR COMPANY ON THEIR ABILITY TO KEEP THE TIME SCHEDULE. Summary Delays frequently occur in executing construction contract. If a time schedule is not kept, it has usually negative impact on a financial standing of a contractor company. This paper has grouped important factors influencing the possibility of time schedule delay occurring into three main groups: 1) macroeconomic factors, 2) unique characteristics of each building site, 3) attributes of a contractor company. The possible results of delays are also described. They are as follows: financial contract punishment for a contractor company, lack of reference letter issued by investor (resulting in lowered chance to win the next contract by a contractor), increase in building site costs. These are sufficient reasons to search the method of projecting delays in a time schedule of a building site. This paper concentrates on one of the group of factors which are in relation with delays i.e. attributes of constructions companies. Some their important properties were chosen and analyzed. The relations between chosen attributes of contractor companies and the possibility of delays occurring were proved. Dane autorów: Dr inż. Mariola Książek mariola.ksiazek@il.pw.edu.pl telefon: +48(22) fax: +48 (22) Mgr inż. Hubert Anysz, MBA h.anysz@il.pw.edu.pl telefon: +48(22) fax: +48 (22)