ZMIANY ZATRUDNIENIA W ROLNICTWIE PAŃSTW EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ

Transkrypt

1 Anna Fabisiak ZMIANY ZATRUDNIENIA W ROLNICTWIE PAŃSTW EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ Wprowadzenie Nadwyżka siły roboczej zaangażowanej w produkcji rolnej jest jednym z podstawowych ograniczeń rozwojowych sektora rolnego, a tym samym gospodarki danego kraju. Nadmierne zatrudnienie opóźnia bowiem tempo poprawy struktury agrarnej, efektywności gospodarowania, czy postępu technologicznego, co z kolei przekłada się na niskie dochody rolnicze i niepełne wykorzystanie potencjału produkcyjnego. W większości państw Europy Środkowej i Wschodniej (EŚiW) występuje wysokie zatrudnienie w sektorze rolnym i jest ono ważnym i trudnym do rozwiązania problemem ekonomicznym i politycznym. Dlatego jednym z elementów restrukturyzacji gospodarek krajów EŚiW są zmiany w zatrudnieniu. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian wielkości zatrudnienia w rolnictwie w krajach EŚiW zarówno w układzie przestrzennym, jak i czasowym, od lat do końca okresu transformacji systemowej. Dla porównania poziomu analizowanego zjawiska obliczono jego udział w zatrudnieniu ogółem, zmiany w poszczególnych latach i średnioroczne tempo zmian 1 w poszczególnych krajach. Podstawą źródłową są raporty Komisji Europejskiej, oraz dane źródłowe EUROSTAT 2, ILO 3, UNSD 4, CANSTAT 5 i CESTAT Zatrudnienie w rolnictwie w okresie gospodarki centralnie sterowanej W okresie gospodarki centralnie sterowanej w większości krajów EŚiW (poza Polską i Jugosławią) dokonano uspołecznienia własności środków produkcji w rolnictwie. Proces ten nie zlikwidował różnic w zakresie poziomu rozwoju sił wytwórczych, wydajności pracy, dochodów zatrudnionych, warunków pracy itp. (Wilkin 1986). Jednak już wówczas 1 Średnioroczne tempo zmian r g I t t % ; I t / t 1 średnia geometryczna z indeksów łańcuchowych y t / y t 1 (t=2,3,n) / 2 EUROSTAT-Statistical Office of the European Communities 3 ILO-International Labour Organization 4 UNSD-United Nations Statistics Division 5 CANSTAT i CESTAT-statistical offices of eleven Candidate Countries (Bulgaria, Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Slovakia and Slovenia).

2 zapoczątkowane zostały pewne przeobrażenia mające wpływ na przyszły rozwój krajów EŚiW. Przejawiały się one m.in. w zmniejszaniu zasobów pracy (zob. tab. 1). W krajach Tabela 1. Udział ludności czynnej zawodowo w rolnictwie w ludności czynnej zawodowo ogółem w krajach EŚiW w latach (%) Państwo Bułgaria 64,2 45,3 35,8 24,6 21,1 12,7 Czechosłowacja 38,6 25,9 18,5 14,2 11,1 9,7 Jugosławia 66,8 56,9 44,6 32,3 26,6 22,6 Polska 56,6 47,7 38,6 28,5 24,4 21,5 Rumunia 74,3 56,7 49,3 30,5 25,0 21,1 Węgry 50,1 38,9 26,4 22,0 14,5 12,1 ZSRR 38,8 38,7 25,4 20,2 16,2 13,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik statystyki międzynarodowej 1965, GUS, Warszawa 1965, s ; Rocznik statystyki międzynarodowej 1970, GUS, Warszawa 1970, s ; Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1972, GUS, Warszawa 1972, s ; Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1979, GUS, Warszawa 1979, s ; Rocznik statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 1982, GUS, Warszawa 1982, s ; Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1983, GUS, Warszawa 1983, s. 58; Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1986, GUS, Warszawa 1986, s ; Rocznik statystyki międzynarodowej 1987, GUS, Warszawa 1987, s ; Rolnictwo i gospodarka żywnościowa , GUS, Warszawa 1992, s. 382; Rocznik statystyczny rolnictwa 1993, GUS, Warszawa 1994, s socjalistycznych udział zatrudnionych w rolnictwie w ogólnym zatrudnieniu był stosunkowo wysoki. W latach odsetek ten kształtował się od około 40% w Czechosłowacji i ZSRR do około 70% w Jugosławii i Rumunii. W latach we wszystkich krajach EŚiW uległ on znacznemu obniżeniu i osiągnął najniższy poziom w Czechosłowacji, na Węgrzech, w Bułgarii i w ZSRR (około 10%), a w pozostałych analizowanych krajach był 2-krotnie wyższy (Jugosławia, Polska, Rumunia). W analizowanych latach największe obniżenie tego wskaźnika miało miejsce w Rumunii i w Bułgarii. Na spadek udziału zatrudnionych w rolnictwie miało wpływ tempo rozwoju gospodarczego oraz przyrost naturalny ludności. Przyrost naturalny w latach i zaważył na podaży siły roboczej w latach 1960., to jest w okresie szczególnie nasilonych procesów koncentracji i modernizacji w rolnictwie europejskim. Osiągnięty przez poszczególne kraje stopień rozwoju gospodarczego wpływał również na tempo przepływu siły roboczej do dziedzin pozarolniczych. W krajach o niewielkim przyroście naturalnym (np. w 1960 r. na Węgrzech wynosił on tylko 0,45%) rozwijający się przemysł i pozostałe pozarolnicze dziedziny gospodarki narodowej musiały przede wszystkim korzystać z siły roboczej pochodzącej z rolnictwa. Natomiast w takich krajach jak Polska czy Jugosławia, gdzie przyrost naturalny w 1960 r. wynosił 1,5%, wzrost zatrudnienia w pozarolniczych działach gospodarki narodowej był w znacznej części wynikiem rozszerzonej reprodukcji siły roboczej. W związku z tym, w wymienionych krajach nastąpił w latach relatywnie niewielki bezwzględny odpływy siły roboczej z rolnictwa.

3 W krajach socjalistycznych w latach i powszechnym zjawiskiem stała się wielozawodowość ludności rolniczej (Wilkin 1986, Smoleński 1988). Znaczna część ludności zatrudnionej w uspołecznionych przedsiębiorstwach rolnych jedynie częściowo pracowała w rolnictwie, a pewna część w zasadzie stale pracowała w pozarolniczych działach uspołecznionych przedsiębiorstw rolnych. Wyjaśnia to, w pewnym stopniu, duże zatrudnienie w uspołecznionym rolnictwie Czechosłowacji czy Węgier, wynoszące osób w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych. Rozszerzanie zakresu działalności gospodarczej, powodujące rozwój dwuzawodowości, wystąpiło najpierw w krajach o relatywnie słabo rozwiniętej infrastrukturze ekonomicznej i słabym przemyśle rolno - spożywczym, a więc w ZSRR, na Węgrzech, w Jugosławii. Służyło temu m.in. tworzenie różnych form kooperacji międzyzakładowej: kombinatów czy tzw. kompleksów rolniczo przemysłowych (Smoleński 1988). Jednak z czasem kolektywizacja i industrializacja przyśpieszyły mobilność społeczną i otworzyły nowe drogi awansu społecznego, przyśpieszając proces przemian. Koncentracji i modernizacji rolnictwa towarzyszył odpływ siły roboczej do zawodów pozarolniczych. Podstawowym motywem przechodzenia do pracy poza rolnictwem było dążenie do osiągnięcia wyższych dochodów. Poza rolnictwem zarobki z reguły były większe niż w rolnictwie, a równocześnie dochód z gospodarstwa rolnego przypadał na mniejszą liczbę osób i tym samym wzrastały dochody zatrudnionych w rolnictwie. Proces ten, jak już wskazywano, był ściśle uzależniony od tempa i stanu zaawansowania rozwoju pozarolniczych gałęzi gospodarki narodowej oraz od poziomu przyrostu naturalnego ludności. 2. Zatrudnienie w sektorze rolnym w okresie transformacji systemowej W niektórych krajach EŚiW w pierwszym etapie przemian systemowych, kiedy pogorszyły się warunki ekonomiczne, wystąpiła migracja ludności na wieś (Rosati 2002). Rolnictwo odgrywało więc rolę bufora pozwalającego utrzymywać się ze swojej ziemi i jednocześnie wykorzystywać inne źródła dochodu, jak np. emerytury. Nadmierne zatrudnienie i ukryte bezrobocie na wsi stwarza po dzień dzisiejszy w niektórych krajach EŚiW duże wyzwania dla ich rozwoju. Kraje EŚiW ze względu na odsetek osób pracujących w rolnictwie można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej należą te, w których odsetek ten w 1990 r. kształtował się na poziomie około 20%, czyli Polska, Rumunia, kraje bałtyckie i Węgry, a do drugiej pozostałe kraje, w których wyniósł on około 10% (zob. tab. 2). Przez cały okres transformacji wskaźnik

4 Tabela 2. Zatrudnienie w sektorze rolnym w odniesieniu do ogólnego zatrudnienia w krajach EŚiW, w latach (%) Państwo Bułgaria 13,5 12,6 11,9 11,1 10,4 9,8 9,2 8,6 8,1 7,5 7,1 6,6 6,2 5,8 Czechy 8,9 8,0 8,6 7,7 6,7 6,6 6,1 5,8 5,5 5,2 5,1 4,8 4,8 4,5 Estonia 18,0 16,5 15,4 13,8 12,0 10,1 9,7 9,1 8,8 8,0 7,0 6,8 6,9 6,1 Litwa 18,9 17,8 19,5 22,4 23,3 23,7 24,0 19,4 17,3 19,3 18,7 15,3 17,7 17,8 Łotwa 17,4 17,8 20,0 19,5 19,3 18,5 18,3 18,5 17,6 17,0 15,3 14,8 14,9 13,4 Polska 25,2 25,8 24,9 24,6 23,9 22,6 22,1 20,5 19,2 18,1 18,8 19,1 19,3 18,4 Rumunia 24,0 22,9 22,0 21,0 20,1 19,2 18,3 17,5 16,7 15,9 15,1 14,4 13,7 13,1 Słowacja 12,0 12,6 11,8 9,7 10,2 8,9 8,0 7,6 7,7 6,2 5,6 5,3 5,0 4,4 Słowenia 8,1 8,3 10,2 10,6 11,6 10,4 10,2 11,9 12,0 10,8 11,7 11,3 11,0 10,7 Węgry 18,2 16,1 11,3 10,3 8,7 8,1 8,4 8,0 7,6 7,1 6,6 6,2 6,2 5,8 Źródło: Employment in Europe 2004, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2004, s. 240, 243, , 253, 257, , ; CANSTAT Statistical Bulletin, Warszawa, dla odpowiednich lat, s. 3; CESTAT Statistical Bulletin, Warszawa, dla odpowiednich lat, s. 18, 22; Yearbook of Labour Statistics, ILO, Geneva; UNSD; Eurostat; Faostat. ten we wszystkich analizowanych krajach ulegał obniżeniu (z wyjątkiem Słowenii, gdzie pozostał prawie stabilny) i w 2003 r. w pierwszej grupie krajów (z wyjątkiem Estonii i Węgier) oscylował na poziomie około 15%, a w drugiej w przedziale od około 4% w Słowacji i Czechach do 10% w Słowenii. Zmiany udziału zatrudnionych w rolnictwie, zachodzące w wyniku prywatyzacji i restrukturyzacji mniej efektywnych jednostek, ukazują postępujący proces dostosowywania do struktur UE. W niektórych krajach EŚiW udział ten osiągnął już poziom porównywalny do krajów UE-15. Ogólnie można powiedzieć, że analizowany udział pozostał wysoki w tych państwach EŚiW, w których rolnictwo odgrywało buforową rolę na rynku pracy. Przyczyną tego jest fakt, iż rolnictwo nadal było w tych krajach główną dziedziną działalności mieszkańców wsi. Największy spadek zatrudnienia w rolnictwie w latach odnotowano na Węgrzech, w Estonii i Rumunii. W Bułgarii, na Słowacji i w Polsce spadek ten był mniejszy. Analizując średnioroczne tempo zmian 6 zatrudnienia w rolnictwie stwierdzono, że największe było ono w Estonii, gdzie wyniosło 8%, natomiast na Węgrzech, Słowacji, w Bułgarii i Czechach, kształtowało się na poziomie około 5%, a najniższe było na Litwie i na Łotwie około 2% (zob. rys. 1). Zmiany w zatrudnieniu w sektorze rolnym w krajach EŚiW dobrze opisują liniowe funkcje trendu charakteryzujące się wysokimi (poza Litwą) współczynnikami determinacji. Z parametrów tych równań wynika, że przeciętny roczny spadek odsetka zatrudnionych w rolnictwie w poszczególnych krajach EŚiW był dość wyrównany i kształtował się od 0,3 w Czechach do 0,8 pkt. proc. w Rumunii (zob. tab. 3). 6 Badając średnioroczne tempo zmian usuwano obserwacje odstające celem eliminacji zakłóceń.

5 Rysunek 1. Średnioroczne tempo zmian zatrudnienia w sektorze rolnym krajów EŚiW w latach (%) 1 Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Źródło: opracowanie własne na podstawie tab. 2. Tabela 3. Parametry równań regresji (y=ax+b) opisujących zmiany udziału zatrudnienia w sektorze rolnym w krajach EŚiW w latach Parametry równań regresji Kraj R 2 a b Bułgaria -0, ,393 0,9934 Czechy -0,2873 7,4327 0,9369 Estonia -0, ,044 0,9139 Litwa -0, ,335 0,6807 Łotwa -0, ,647 0,9365 Polska -0, ,358 0,8085 Rumunia -0, ,591 0,9972 Słowacja -0, ,653 0,9636 Węgry -0,3882 9,8745 0,9246 Źródło: obliczenia własne na podstawie tab. 2. Transformacja systemu gospodarczego doprowadziła do szybkich zmian w strukturze zatrudnienia w sektorze rolnym. Główne przyczyny tego zjawiska nie zmieniły się w stosunku do lat poprzednich. Należy tu przede wszystkim wymienić długookresowy spadek wielkości produkcji w wyniku restrukturyzacji, a także spadek popytu, spowodowany obniżeniem realnych dochodów ludności, nierównowagę na rynkach pracy m.in. na skutek wzrostu wydajności pracy, różnice regionalne i słabą adaptację byłych rolników do wymagań gospodarki rynkowej, a ponadto brak odpowiedniego wykształcenia oraz niekorzystną strukturę wiekową ludności rolniczej (Šimo 2003).

6 W niektórych krajach spadek zatrudnienia w rolnictwie spowodowany był wprowadzonym w okresie transformacji półliberalnym modelem rozwoju gospodarki, który opierał się na wolnym handlu, rosnącym imporcie towarów rolnych i żywnościowych, który nie był adekwatnie równoważony przez eksport, radykalnym ograniczeniu pomocy państwa dla rolnictwa, braku wolnego kapitału (Ohvril 2003, Šimo 2003). Pod wpływem tego modelu udział zatrudnienia w rolnictwie zmniejszał się z roku na rok dość znacznie. Unowocześnienie procesów technologicznych i mechanizacja rolnictwa przyczyniły się do racjonalizacji zasobów pracy w rolnictwie. Zmiany te były wynikiem reform gospodarczych z lat 1990 i 1991, które towarzyszyły całemu procesowi transformacji w rolnictwie. Ponadto, spadek zatrudnienia w rolnictwie jest konsekwencją długo trwającej recesji. W większości państw EŚiW nastąpiło obniżenie liczby zatrudnionych, głównie w pierwszych latach transformacji, spowodowane urynkowieniem gospodarki, liberalizacją cen oraz utratą dotychczasowych rynków zbytu produktów rolnych (Šimo 2003). Na zatrudnienie w analizowanym sektorze gospodarki wpłynął także fakt, iż w pierwszej połowie lat miasta, zamiast wchłaniać nadwyżki wiejskiej siły roboczej, oddawały ją, stwarzając zupełnie nową sytuację na wsi. Bezrobocie na wsi ma swoją specyfikę wynikającą m. in. z rodzinnego charakteru pracy, ograniczonej liczby ofert pracy oraz określonej mentalności ludności wiejskiej. Niedostateczny rozwój rolnictwa i infrastruktury techniczno-ekonomicznej hamuje lokalizację nowoczesnych zakładów pracy na wsi. Brak nowoczesnych technik i technologii wytwarzania powoduje brak zapotrzebowania na specjalistów o najwyższych kwalifikacjach zawodowych. Istniejące lub nowo powstające firmy bazują przede wszystkim na technologiach przestarzałych i pracochłonnych. Kreują zatem miejsca pracy dla ludzi, którzy gotowi są podjąć pracę za niską płacę. Dotyczy to przede wszystkim osób młodych, kobiet, nisko wykształconych oraz powyżej 45 roku życia. Sposobem na zmniejszenie bezrobocia jest stopniowe uprzemysławianie obszarów wiejskich. Na tle przeobrażeń innych sektorów gospodarki, rolnictwo okazało się dziedziną najtrudniej poddającą się niezbędnym przemianom, a wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie niektórych krajów EŚiW ma charakter strukturalny. W Polsce jest on wynikiem kształtujących się przez dziesiątki, a nawet setki lat procesów gospodarczych, społecznych, demograficznych, cywilizacyjnych i kulturowych (Poczta 1998). Proces zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie jest trudny do oszacowania statystycznego, gdyż na obserwowany w początku lat spadek wpływała także restrukturyzacja przedsiębiorstw rolnych. Często w jej wyniku od jednostek rolniczych

7 oddzielały się jednostki usługowe (np. remontowo - budowlane, mechaniczne), stając się samodzielnymi podmiotami gospodarczymi. Należy podkreślić, że likwidacja spółdzielczych i państwowych gospodarstw rolnych i towarzysząca mu redukcja zatrudnienia spowodowała lawinę bezrobocia w rejonach rolniczych, odległych od miast i centrów przemysłowych (Halamska 1998). Bezrobocie wśród byłych pracowników tych gospodarstw wynikało także z faktu zatrudniania przez nie w poprzednim okresie, nadmiernej liczby osób w stosunku do rzeczywistych potrzeb, jak również z bankructwa większości tych gospodarstw na skutek nie sprostania wymogom gospodarki rynkowej (Leopold 1995). Ponadto, we wszystkich krajach można było zaobserwować ucieczkę najbardziej operatywnych i często najlepiej wykształconych osób z gospodarstw spółdzielczych i państwowych w momencie, gdy pojawiła się możliwość ich prywatyzacji (Halamska 1998). Wnioski Rozwój krajów EŚiW przejawia się m.in. zmniejszaniem zatrudnienia w sektorze rolnym, które zapoczątkowane zostało już w okresie gospodarki centralnie sterowanej i miało miejsce we wszystkich analizowanych krajach (z wyjątkiem Słowenii). Odpływ zatrudnionych z rolnictwa przebiegał w różnym tempie, a pod koniec transformacji systemowej najniższy udział zatrudnionych w rolnictwie odnotowano w Bułgarii, Czechach, Estonii, Słowacji i na Węgrzech (były to kraje, w których wystąpiło najszybsze średnioroczne tempo spadku zatrudnienia). Zmiany w zatrudnieniu w sektorze rolnym, wymagają jednak nadal często kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu lat dla pełnego ich zakończenia, bowiem struktura rolnictwa, a w szczególności zasoby pracy w niektórych krajach EŚiW (Polska, Litwa, Łotwa i Rumunia), obarczone zaszłościami historycznymi, znacznie odbiegają od istniejących w UE-15. Zatem dalsze przemiany są konieczne, by kraje te były konkurencyjne w ramach UE. THE EMPLOYMENT CHANGES IN AGRICULTURE OF THE CEECS Summary The state of the employment in the agriculture in the CEECs was discussed in the paper. The labour potential dynamic in the state-controlled economy and in transformation period was analyzed and also midyear rate of changes and the trend functions were counted. In both analyzed periods in all analyzed countries, with the exception of Slovenia, the share of employed in agricultural sector in relation to the total employed has decreased. In the state-

8 controlled economy the greatest decrease of this indicator was observed in Romania and in Bulgaria and in transformation period in Hungary, Estonia and also in Romania. Taking the above into consideration in the end of this period the lowest share of employed in agriculture, comparable to the mean value of the EU-15, was noticed in Bulgaria, the Czech Republic, Estonia, Slovakia and in Hungary. Literatura: 1. Employment in Europe 2004, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg Halamska M., Dekolektywizacja rolnictwa w Europie Środkowej i jej społeczne konsekwencje, PAN, IRWiR, Warszawa Leopold A., Polityka w stosunku do wsi i rolnictwa w okresie transformacji ustrojowej, [w:] Klank L. (red.), Wieś i rolnictwo w okresie transformacji systemowej, PAN, IRWiR, Warszawa Mały rocznik statystyki międzynarodowej 1972, 1979, 1983, 1986, GUS, Warszawa 1972, 1979, 1983, Ohvril T., From ultraliberal model to rural policy a new challenge for Estonian agriculture, [w:] Agriculture and rural development in transition economies, AR im. Hugona Kołłątaja, Kraków Poczta W., Produkcja rolna w Polsce - jej wolumen, tempo wzrostu i efektywność wytwarzania na tle rolnictwa UE, [w:] Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europejską, SERiA, tom 2, AE im. Oskara Langego, Wrocław Rocznik statystyczny rolnictwa 1993, GUS, Warszawa Rocznik statystyki międzynarodowej 1965, 1970, 1987, GUS, Warszawa 1965, 1970, Rocznik statystyczny rolnictwa i gospodarki żywnościowej 1982, GUS, Warszawa Rolnictwo i gospodarka żywnościowa , GUS, Warszawa Rosati D. (red.), Nowa Europa raport z transformacji, XII Forum Ekonomiczne, , Instytut Wschodni, Krynica Rowiński J., Miejsce rolnictwa polskiego w rolnictwie europejskim, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1(306), Šimo D., Transformation of Slovak agriculture before entering EU, [w:] Agriculture and rural development in transition economies, AR im. Hugona Kołłątaja, Kraków Smoleński Z., Ekonomiczne i społeczne przemiany w rolnictwie europejskim, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa Wilkin J., Współczesna kwestia agrarna, PWN, Warszawa 1986.