Zatrudnienie w krajach UE-10

Transkrypt

1 Anna Fabisiak Przemiany w zatrudnieniu w nowych krajach UE Wstęp Jednym z elementów restrukturyzacji gospodarek są zmiany w zatrudnieniu. W większości krajów transformacji ustrojowej sytuacja na rynku pracy stała się poważnym problemem ekonomicznym i politycznym. Ważnym i trudnym do rozwiązania problemem w większości państw UE-10 jest bardzo wysokie zatrudnienie w sektorze rolnym. Ponadto w wielu państwach w pierwszym etapie przemian, równolegle z pogarszającymi się warunkami ekonomicznymi wystąpiła migracja ludności na wieś. W krajach tych rolnictwo zaczęło spełniać rolę bufora pozwalającego na utrzymywanie się ze swojej ziemi i na uzupełnianie innych źródeł dochodu. Metodyka badań Celem niniejszej pracy jest przedstawienie zmian wielkości zatrudnienia w rolnictwie w nowych państwach Unii Europejskiej zarówno w układzie przestrzennym jak i w układzie czasowym od r. Dla porównania poziomu zatrudnienia w rolnictwie w tych państwach w analizowanym okresie czasu obliczono jego zmiany w poszczególnych latach oraz średnioroczne tempo zmian 1. Podstawą źródłową jest literatura przedmiotu, Raporty Komisji Europejskiej, dane źródłowe EUROSTAT 2, ILO 3, UNSD 4, CANSTAT 5 i CESTAT 5. Zatrudnienie w krajach UE-10 Większość krajów, które ostatnio wstąpiły do UE posiada znaczną populację pracującą w rolnictwie. Po przyjęciu do Unii Europejskiej dziesięciu nowych państw, liczba rolników wzrosła z około 6,8 (UE-15) do 10,3 milionów (UE-25). 1 Średnioroczne tempo zmian r g I t t % ; I t / t 1 średnia geometryczna z indeksów łańcuchowych y t / y t 1 (t=2,3,n) / 2 EUROSTAT-Statistical Office of the European Communities 3 ILO-International Labour Organization 4 UNSD-United Nations Statistics Division 5 CANSTAT i CESTAT-statistical offices of eleven Candidate Countries (Bulgaria, Cyprus, Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Slovakia and Slovenia).

2 Analizując ogólny poziom zatrudnienia w latach zaobserwowano jego zmniejszanie się we wszystkich krajach UE-10 z wyjątkiem Cypru i Malty. W 2004 r najwięcej osób zatrudnionych posiadała Polska (13,8 mln) a najmniej Malta (148 tys.). Również ilość ludności zatrudnionej w rolnictwie (poza Słowenią) ulegała wyraźnemu zmniejszaniu (tab. 1). Tab. 1. Zatrudnienie w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE-15 w 1989, 1990 i 2004 roku Państwo Zatrudnienie w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta d Polska Słowacja Słowenia a Węgry UE UE b c d UE a) Dla roku 1989 dane przyjęto szacunkowo; b) W 1989 dla UE-12 dane z 1988 r z The Oxfordshire farming study. Future Environmental Objectives. Wyd. Oxfordshire County Council, 1999; c) UE-15 w 1990 r bez nowych państw niemieckich; d) dla Malty i UE-15 dane z 2003 r Źródło: ILO 2005; EUROSTAT W 2004 r najwyższy udział zatrudnionych w rolnictwie posiadała Polska (18,0%) i był on ponad 4,5-krotnie wyższy niż przeciętnie w Unii Europejskiej (4,0%) (tab. 2). Z państw nadbałtyckich wysoki odsetek zatrudnionych w rolnictwie miała Łotwa i Litwa (odpowiednio 13,2 i 16,4%). Przyczyną takiej sytuacji na Litwie jest fakt, iż rolnictwo nadal pozostaje tam główną działalnością mieszkańców wsi, bowiem 52,5% z wszystkich zatrudnionych na wsi pracuje w rolnictwie. Porównywalny do UE-15 udział zatrudnionych w rolnictwie posiadały Czechy (4,3%), natomiast najniższy był on na Malcie i wyniósł tylko 2,4%. Ogólnie można powiedzieć, że wskaźnik ten jest najwyższy w tych państwach nowej UE 10, w których rolnictwo odgrywa buforową rolę na rynku pracy. Największą dynamikę spadkową odnotowano na Węgrzech i w Estonii, gdzie udział zatrudnionych w rolnictwie, w analizowanym okresie, w stosunku do ogółu zatrudnionych zmniejszył się o około 13,0 pkt.%. W Polsce, na Słowacji i w

3 Tab. 2. Udział zatrudnionych w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE-15 w 1989 i 2004 roku (%) i jego zmiany w latach (pkt. %) Państwo Udział zatrudnionych w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE-15 w (%) Δ (pkt.%) Cypr 14,3 5,0-9,3 Czechy 10,6 4,3-6,3 Estonia 18,0 5,9-12,1 Litwa 19,3 16,4-2,9 Łotwa 15,7 13,2-2,5 Malta 2,5 2,4-0,1 Polska 25,3 18,0-7,3 Słowacja 11,2 5,1-6,1 Słowenia 7,3 9,7 2,4 Węgry 18,8 5,1-13,7 UE-15 7,7 4,0-3,7 Źródło: ILO 2005; EUROSTAT Czechach spadek ten był o połowę mniejszy. Wolniejsze tempo zmian tego wskaźnika miało miejsce na Litwie a najmniejsze na Łotwie i Malcie. Jedynym państwem, w którym odnotowano wzrost udziału zatrudnionych w rolnictwie w stosunku do ogółu zatrudnionych była Słowenia. Porównując zachodzący proces zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie w okresie badanych 16 lat zauważyć można, iż największy jego spadek wystąpił na Węgrzech, w Estonii i na Słowacji i zawierał się w przedziale od 73,2-79,0% (rys. 1). Rys. 1. Zmiany względne zatrudnienia w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE-15 w 2004 roku w stosunku do 1989 (%) ,77 28,38 (%) Cypr Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta Polska Słowacja Słowenia -22,25-36,02-41,17-46,06-62,1-76,79-73,2 Węgry UE-15-30,8-79,02 Obliczenia dla Cypru na podstawie lat , dla Malty i UE-15 na podstawie lat Źródło: Opracowanie własne na podstawie zatrudnienia w rolnictwie w latach Państwami, w których zaobserwowano wzrost zatrudnienia w rolnictwie jest Słowenia i Cypr, w których wskaźnik ten wyniósł odpowiednio 28,4% i 30,8%.

4 Rozpatrując z kolei średnioroczne tempo zmian zatrudnienia w rolnictwie w latach państwa te można podzielić na kilka zasadniczych grup. Do pierwszej z nich charakteryzującej się najwyższym wskaźnikiem średniorocznego tempa zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie zaliczyć należy Węgry (-9,9%), Estonię (-9,3%), Słowację (-8,4%) i Czechy (-6,3%) (rys. 2). Rys. 2. Średnioroczne tempo zmian zatrudnienia w rolnictwie w państwach UE-10 i w UE-15 w latach (%) 8 5, , Cypr -1, ,93-3, , , ,41-9,28-9,89-12 Czechy Estonia Litwa Łotwa Malta Polska Słowacja Słowenia Węgry UE-15-2,42 Obliczenia dla Cypru na podstawie lat , dla Malty i UE-15 na podstawie lat Źródło: Opracowanie własne wg wzoru podanego w przypisie 1. Transformacja systemu gospodarczego w sektorze rolnym na Węgrzech doprowadziła do szybkich zmian w strukturze zatrudnienia. Według danych Krajowego Biura Pracy Węgier główne przyczyny zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie nie zmieniły się w stosunku do lat poprzednich. Należy tu przede wszystkim wymienić długookresowy spadek wielkości produkcji w wyniku restrukturyzacji, niedostosowanie między podażą a popytem na siłę roboczą na rynkach pracy, różnice regionalne i niską adaptację byłych rolników do wymagań rynku z powodu ich niskiej mobilności, a ponadto brak adekwatnego wykształcenia oraz niekorzystna struktura wiekowa 6,7. Spadek zatrudnienia w estońskim rolnictwie spowodowany był wprowadzonym w okresie transformacji półliberalnym modelem rozwoju gospodarki, który został oparty na jednostronnym wolnym handlu, brakiem systemu wsparcia dla 6 Strony rządowe Węgier 7 Molendowski, Czubek, Kusiak, Stefaniuk (1998): Republika Węgierska. Poradnik eksportera i inwestora. Wyd. Biuro Radcy Handlowego Ambasady RP w Budapeszcie, Budapeszt.

5 rolnictwa ze strony państwa, braku regulacji rynkowych i braku wolnego kapitału. Pod wpływem tego modelu relatywny udział zatrudnienia w rolnictwie zmniejszał się z roku na rok dość znacznie, a największy spadek nastąpił w 1995 r. Należy tu dodać, że w kraju tym miała miejsce gwałtowna restrukturyzacja gospodarki. Zapotrzebowanie na pracowników w rolnictwie spadało głównie z dwóch powodów. Po pierwsze zmniejszał się popyt i ilość produkcji rolniczej a po drugie w wyniku rozwoju prywatnych przedsiębiorstw rosła wydajność pracy. Ponadto powodem tak dużego spadku zatrudnienia w rolnictwie jest uprzedni wysoki udział rolnictwa w zatrudnieniu (w ,0%), które było wynikiem kontynuacji polityki ekonomicznej byłego Związku Radzieckiego 8. Do tej samej grupy państw pod względem wielkości średniorocznego tempa zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie należy także Słowacja, która charakteryzuje się również stosunkowo szybkim tempem zmniejszania tego wskaźnika. Jest ona jednym z państw o bardzo bogatej tradycji rolniczej. Proces technologiczny i mechanizacja rolnictwa znacznie przyczyniły się do racjonalizacji pracy ludzkiej w rolnictwie. W przedziale czasu od zatrudnienie w rolnictwie zmniejszyło się aż o 73,2%. Zmiany te są wynikiem reform gospodarczych z lat 1990 i 1991, które towarzyszyły całemu procesowi transformacji w rolnictwie i właśnie w tych latach obserwowano na Słowacji największy spadek ilości osób zatrudnionych w rolnictwie odpowiednio o 18,1 i 16,4%. Jest to po części konsekwencją występujących dysparytetów cenowych. Zmniejszenie zatrudnienia w sektorze rolnym było spowodowane liberalizacją cen i radykalnym ograniczeniem pomocy państwa, a także spadkiem w popycie, spowodowanym obniżeniem poziomu rzeczywistych dochodów ludności. W warunkach gospodarki rynkowej procesy restrukturyzacji i transformacji powodowały gwałtowne zmniejszenie ilości osób zatrudnionych w rolnictwie. Ponadto spadek zatrudnienia w rolnictwie jest konsekwencją długo trwającej recesji i restrukturyzacji sektora, a w szczególności reakcji na zmniejszający się popyt krajowy i zwiększający się import towarów rolnych i żywnościowych, który nie jest 8 Ohvril T. (2003): From ultraliberal model to rural policy a new challenge for Estonian agriculture. W: Agriculture and rural development in transition economies, s Wyd. Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja, Kraków.

6 adekwatnie równoważony przez eksport. Co więcej specjalistyczne typy produkcji i działalności pozarolniczej rozwijają się bardzo wolno, co tworzy regionalne dysparytety i nierównowagę w popycie na pracę i wzrastające bezrobocie na obszarach wiejskich szczególnie wśród osób młodych 9. Państwem, które można zaliczyć do tej grupy są także Czechy, w których zatrudnienie w rolnictwie zmniejszyło się w 2004 r w stosunku do 1989 r o 62,1%. W rolnictwie czeskim podobnie jak w większości państw nowo przyjętych do UE nastąpiło obniżenie liczby zatrudnionych głównie w pierwszych latach transformacji. Spowodowane było to urynkowieniem gospodarki, liberalizacją cen oraz utratą dotychczasowych rynków zbytu produktów rolnych 10. Już w 1990 r w stosunku do 1989 zatrudnienie w rolnictwie czeskim zmniejszyło się o 9,7%, ale największy spadek miał miejsce w kolejnym roku, kiedy to zatrudnienie w rolnictwie zmniejszyło się aż o 18,2% w stosunku do roku poprzedniego (1990). Do drugiej grupy państw, w których średnioroczne tempo zmian zatrudnienia w rolnictwie zawiera się w granicach 2,9-4,0% można zaliczyć Polskę (-4,0%), Łotwę (-3,5%) i Litwę (-2,9%). Polska jest jednym z państw, gdzie rolnictwo stało się buforem osób bezrobotnych. Na wysokie zatrudnienie w tym sektorze wpłynął fakt, iż w pierwszej połowie lat 90-tych obszary miejskie zamiast wchłaniać nadwyżki wiejskiej siły roboczej, oddawały je i na długie lata stworzyło to zupełnie nową sytuację na wsi i silnie oddziaływało na możliwości rozwoju rolnictwa. Bezrobocie na wsi ma swoją specyfikę wynikającą m. in. z rodzinnego charakteru pracy, ograniczonej liczby ofert pracy, trudności w przemieszczaniu się z miejsc zamieszkania do miejsc pracy oraz określonej mentalności ludności wiejskiej. Niedostateczny rozwój rolnictwa i infrastruktury wiejskiej hamuje procesy lokalizacji nowoczesnych zakładów pracy na wsi. Brak nowoczesnych technik i technologii wytwarzania na wsi nie rodzi zapotrzebowania na specjalistów o najwyższych kwalifikacjach zawodowych. 9 Simo D. (2003): Transformation of Slovak agriculture before entering EU. W: Agriculture and rural development in transition economies, s Wyd. Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja, Kraków. 10 Republika Czeska. Poradnik eksportera i inwestora. Praca zbiorowa Wydział Ekonomiczno-Handlowy Ambasady RP w Pradze. Wyd. Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa, 2001.

7 Istniejące lub nowo powstające firmy bazują przede wszystkim na przestarzałych i pracochłonnych technologiach. Kreują zatem miejsca pracy przede wszystkim dla ludzi, którzy gotowi są podjąć pracę za niską opłatę. Dotyczy to przede wszystkim osób młodych, kobiet, osób nisko wykształconych oraz osób powyżej 45 roku życia. Sposobem zmniejszenia bezrobocia jest stopniowe uprzemysławiane obszarów wiejskich 11. Póki co na polskiej wsi duże są jeszcze zasoby siły roboczej, co wynika z rozdrobnienia struktury agrarnej i z ukrytego bezrobocia. Od czasu trwania przemian ustrojowych w Polsce rolnictwo stoi przed rozwiązaniem zasadniczego problemu, jakim jest niska efektywność wykorzystania jego potencjału. Nowe zasady kształtowania się podstawowych relacji ekonomicznych na rynku żywnościowym, zwłaszcza relacji cenowych dowiodły, że rolnictwo nie jest w stanie dokonać samoczynnego przebudowania niskoefektywnej struktury agrarnej ściśle powiązanej z możliwościami przemieszczenia nadwyżek siły roboczej do innych działów gospodarki. Co więcej w miarę utrzymywania się tego stanu sytuacja w rolnictwie jest coraz trudniejsza i odbiega od stanu równowagi zarówno pod względem ekonomicznym jak i społecznym 12. Na tle dynamiki przeobrażeń innych sektorów gospodarki rolnictwo okazało się dziedziną najtrudniej poddającą się niezbędnym przemianom a wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie polskim ma charakter strukturalny. Jest on wynikiem kształtujących się przez dziesiątki, a nawet setki lat procesów gospodarczych, społecznych, demograficznych, cywilizacyjnych i kulturowych. Struktura społeczno-zawodowa i gospodarcza Polski cechuje się niespotykanym już dzisiaj w Europie nagromadzeniem czynników produkcji w rolnictwie 13. Warto podkreślić, że przy analizowaniu zatrudnienia w rolnictwie polskim korzystano z danych statystycznych pochodzących z organizacji międzynarodowych, aby zachować jednolitość metodologii. Według danych tych w okresie zatrudnienie w rolnictwie w Polsce zmniejszało się średnio w roku o 4,0%. Już w 1990 r w stosunku do 1989 r zatrudnienie w rolnictwie polskim 11 Tendera-Właszczuk H. (2001): Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód - Polska na tle innych krajów. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 12 Łuczka Bakuła W. (2000): Przemiany strukturalne w rolnictwie i jego otoczeniu, Poznań. 13 Poczta W. (1998): Produkcja rolna w Polsce - jej wolumen, tempo wzrostu i efektywność wytwarzania na tle rolnictwa UE. W: Agrobiznes w krajach Europy Środkowej w aspekcie integracji z Unią Europejską, s Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław.

8 zmniejszyło się o 5,1%. Największy spadek miał miejsce w 1999 r, kiedy to zatrudnienie zmniejszyło się o 9,4% w stosunku do roku poprzedniego (1998). Ze scenariuszy przewidywanego przebiegu procesów ludnościowych wynika, że w najbliższych latach nie należy oczekiwać silnego odpływu ludności do miast 12. Z prognoz wynika, że do 2010 z rolnictwa odejść może nie więcej niż 800 tys., a w ogóle poważniejsze zmiany na rynku pracy mogą nastąpić dopiero po 2005 r, kiedy to skończy się tendencja wzrostowa podaży pracy. Prognozuje się, że w przyszłości tempo zmniejszania zatrudnienia w rolnictwie będzie wolniejsze aniżeli jest obecnie. Co więcej przewiduje się, że w nadchodzącym 25-leciu potencjał pracy w rolnictwie polskim zmniejszy się o około 40%, ale produkcyjność każdej jednostki pracy będzie wyższa niż jest obecnie. Prognozuje się, iż spadek ilości ludności w wieku produkcyjnym nastąpi dopiero po 2005r. Uważa się, bowiem iż rynek pracy ogranicza zmianę struktury agrarnej i wzrost wydajności pracy w rolnictwie 14. Litwa jest państwem, w którym zatrudnienie w rolnictwie w latach zmniejszyło się tylko o 36,0%. Przyczyną tego mógł być fakt, że w państwie tym przesuwano część robotników przemysłowych, którzy stracili pracę właśnie do rolnictwa 15. Państwami, w których średnioroczne tempo zmian w zatrudnieniu w rolnictwie osiągnęło dodatnią wartość jest Cypr (5,5%) i Słowenia (1,7%). Wprawdzie w okresie tym całkowite zatrudnienie w słoweńskim rolnictwie wzrosło o 28,4% to charakteryzowało się ono jednak znacznymi fluktuacjami. Przykładem może być rok 1992, w którym w stosunku do 1991 zatrudnienie wzrosło o 14,6%. Drugi wyraźny wzrost odnotowano w roku 1997, gdzie nastąpił 21,4% przyrost zatrudnienia w rolnictwie. Przyczyną tego było podobnie jak na Litwie przesuniecie części siły roboczej do sektora rolnego 15. Dlatego też Słowenia jest krajem, gdzie odsetek zatrudnionych w rolnictwie w badanym okresie nie malał a wręcz przeciwnie wykazywał tendencję wzrostową. Uważa się, iż obecnie najlepszą receptą dla państw UE 10 na zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie pozostaje generowanie wzrostu gospodarczego i 14 Woś A. (1999): Strategiczne problemy rozwoju polskiego rolnictwa. Wyd. IERiGŻ, Warszawa. 15 Rosatti D. (2002): Nowa Europa raport z transformacji, XII Forum Ekonomiczne, 5-7 września, Instytut Wschodni, Krynica.

9 uelastycznienie rynku pracy, tak by osoby tracące zatrudnienie w tym sektorze gospodarki szybko mogły znaleźć kolejną pracę 15. Wnioski 1. Ważnym problemem większości państw UE-10 jest wysokie zatrudnienie w rolnictwie. W Polsce, na Litwie i Łotwie udział zatrudnionych w tym sektorze jest najwyższy i jest on od 3-4,5 razy większy niż w UE-15. W państwach tych rolnictwo odgrywa buforową rolę na rynku pracy. 2. Zmniejszanie się zatrudnienia w rolnictwie będące m. in. konsekwencją restrukturyzacji sektora jest bardzo zróżnicowane w poszczególnych państwach UE-10. Największe zmiany miały miejsce na Węgrzech, w Estonii i na Słowacji, gdzie obniżyło się ono w analizowanym okresie o ponad 70%. W państwach tych odnotowano także najwyższy wskaźnik średniorocznego tempa zmniejszania się zatrudnienia w rolnictwie.