Anna Fabisiak Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w krajach EŚiW w latach

Transkrypt

1 Anna Fabisiak Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w krajach EŚiW w latach Objęcie rolnictwa Wspólną Polityką Rolną (WPR) i przeznaczenie na ten cel około 40% budżetu UE czyni ze skuteczności absorpcji tych środków jeden z istotnych elementów integracji krajów członkowskich, w tym również z EŚiW. Szczególnego wymiaru kwestia ta nabiera w Polsce ze względu na relatywnie duże znaczenie gospodarcze i społeczne tego sektora gospodarki oraz zapóźnienie rozwojowe obszarów wiejskich (Poczta 2008, s. 19). Stopień wykorzystania tych środków w poszczególnych krajach badanej grupy, a w tym i w Polsce może służyć do oceny gospodarczo-społecznych korzyści członkowstwa w UE dla sektora rolnego, po ich akcesji. Metodyka badań Celem artykułu jest przedstawienie poziomu i struktury rozdysponowania środków przeznaczonych dla sektora rolnego w krajach EŚiW w postaci dopłat bezpośrednich. Analizę przeprowadzono z wyłączeniem Bułgarii i Rumunii (ze względu na brak danych). Wielkości tych środków porównano z dopłatami jakie otrzymali rolnicy z krajów UE-15, mimo iż kraje EŚiW uzyskują je na innych zasadach. Ponadto wśród samych krajów EŚiW inne zasady ich przyznawania ma Słowenia, a od 2009 r. również Węgry. Dane przedstawione w artykule, ze względu na ich dostępność dla wszystkich krajów UE-25 i dzięki temu możliwość porównywalności, odnoszą się do lat Należy również dodać, że w tym przypadku, analizowane dopłaty bezpośrednie, dotyczą tylko wsparcia

2 pochodzącego z budżetu UE i dlatego też, nie obejmą uzupełniających dopłat bezpośrednich pochodzenia krajowego, które dozwolone były w krajach EŚiW. Ponadto należy nadmienić, iż w statystyce dotyczącej dopłat bezpośrednich zostały pominięte niektóre sektory. W analizie tej nie uwzględniono bowiem dopłat, przyznanych nie bezpośrednim beneficjentom, ale grupom producenckim, które rozdzielały je dalej dla swoich członków. Dotyczy to szczególnie dopłat do tytoniu, bananów i dla producentów nasion, z wydatkami dla 2006 r., rzędu odpowiednio około 811, 87 i 45 mln euro. (Indicativie 2008, s. 2). Część wydatków około 2,8% została wyłączona z tej analizy, jako że brakowało informacji na temat ostatecznych beneficjentów. W analizie wprowadzono również założenie o nie uwzględnianiu kwot, które rolnicy musieli zwrócić, z uwagi na fakt, że zadeklarowane powierzchnie działek rolnych nie zgadzały się z powierzchniami rzeczywistymi, lub na danej działce rolnej była prowadzona uprawa inna niż zadeklarowana. Analizę alokacji środków przeprowadzono w ujęciu ogólnym, pokazując strukturę środków w odniesieniu do liczby beneficjentów, osób pracujących w rolnictwie, obszaru wykorzystywanych UR oraz liczby gospodarstw. Podjęto także próbę oceny wielkości otrzymanych dopłat bezpośrednich w relacji do wartości dodanej brutto wytwarzanej w sektorze rolnym. W pracy korzystano z literatury przedmiotu oraz danych statystycznych UE. Wykorzystanie dopłat bezpośrednich w latach Płatności bezpośrednie są podstawowym instrumentem wsparcia dochodów rolniczych. Wielość celów, które osiągano przy ich

3 zastosowaniu, uczyniła płatności bezpośrednie narzędziem dość uniwersalnym (Adamowicz 2007, s. 22). W krajach EŚiW liczba beneficjentów, którzy w 2006 r. skorzystali ze wsparcia w postaci dopłat bezpośrednich, była silnie zróżnicowana i zawierała się w przedziale od prawie 14 tys. w Słowacji, poprzez 200 tys. na Litwie i Węgrzech do 1,5 mln w Polsce (podobnie jak we Włoszech) (tab. 1). Tab. 1. Środki uzyskane z dopłat bezpośrednich w krajach EŚiW w latach w odniesieniu do beneficjenta, przeciętnego pracującego w sektorze rolnym, ha wykorzystywanych UR, statystycznego gospodarstwa i jako procent wartości dodanej brutto w tych latach Dopłaty bezpośrednie (mln euro) Beneficjenci (tys.) 2006 r. Dopłaty (euro) na: beneficjenta pracującego ha UR gospodarstwo jako% WDB a) Czechy 467,9 20, , ,7 130, ,6 48,6 Estonia 48,8 19, , ,9 61, ,6 24,2 Litwa 184,3 225,0 455,5 936,5 65,5 728,6 30,8 Łotwa 63,4 78,5 488,6 520,1 36,6 492,7 22,9 Polska 1 509, ,8 551,0 634,6 94,8 609,3 24,0 Słowacja 185,0 13, , ,0 95, ,1 41,6 Słowenia 54,8 52,5 569,8 616,4 109,5 710,1 11,5 Węgry 689,4 202, , ,4 117,9 964,5 28,8 EŚiW 3 202, ,6 833,4 496,7 60,9 370,9 16,0 UE , , , ,3 495, ,9 50,4 UE , , , ,8 414, ,1 48,4 a) Ogól dopłat bezpośrednich uzyskanych w latach w stosunku do przeciętnej rocznej wartości dodanej brutto z lat Źródło: Obliczenia własne na podstawie Allocation of EU expenditure by Member State, aneks, s Wyd. European Commission, ; Indicative figures on the distribution of aid, by size-class of aid, received in the context of direct aid paid to the producers according to Council Regulation (EC) No 1259/1999 and Council Regulation (EC) No 1782/2003 (financial year 2006) annex 1, ; Eurostat Analizując wielkość dopłat bezpośrednich w 2006 r. w przeliczeniu na jednego beneficjenta można stwierdzić, iż najwięcej otrzymali rolnicy w Czechach (12,7 tys. euro, podobnie jak w Niemczech, Danii i Belgii). Kwoty ponad 1,5 razy mniejsze uzyskali beneficjenci w Słowacji. Z pozostałych państw UE zbliżone do Słowacji, dopłaty w przeliczeniu na beneficjenta, uzyskano w Szwecji, Finlandii i Holandii. Beneficjenci na Węgrzech oraz w Estonii uzyskali kwoty w wysokości około 1,5 tys. euro

4 i są one porównywalne do otrzymanych w Portugalii, we Włoszech i w Grecji. W Polsce i w pozostałych analizowanych krajach EŚiW wielkość ta, była znacznie mniejsza, gdyż wynosiła tylko około 500 euro. Duże zróżnicowanie liczby beneficjentów w krajach EŚiW wpływa na różną skalę korzyści związanych z pozyskaniem dopłat bezpośrednich dla sektorów rolnych poszczególnych krajów EŚiW. Ogólną sumę dopłat bezpośrednich uzyskanych w latach odniesiono również do przeciętnej liczby pracujących w sektorze rolnym, powierzchni wykorzystywanych UR, liczby gospodarstw w tych latach i wielkości wytworzonej wartości dodanej brutto. Z uwagi na dużą liczbę pracujących w rolnictwie w krajach EŚiW przeciętna wielkość dopłat bezpośrednich odniesiona na pracującego jest ponad 20-krotnie mniejsza niż dla UE-15 (10,3 tys. euro). Duże zróżnicowanie w wielkości analizowanego wskaźnika ma także miejsce w grupie badanych państw, gdyż zawiera się w przedziale od około 520 euro na Łotwie do około 3,7 tys. euro na Węgrzech (podobnie jak w Holandii). W pozostałych krajach UE-15 przypadały znacznie większe dopłaty bezpośrednie w odniesieniu na pracującego w sektorze rolnym. Mniejsze różnice w wielkości uzyskanych dopłat bezpośrednich, w krajach EŚiW występują w przypadku przeliczenia ich na przeciętny ha wykorzystywanych UR w latach W większości krajów EŚiW kształtują się one od około euro, z wyjątkiem Estonii i Litwy (około 60 euro) oraz Łotwy (36,6 euro), gdzie były one najniższe. Tak niskich wartości tego wskaźnika nie odnotowano w żadnym innym kraju unijnym. Jest to związane głównie z wysokością plonu referencyjnego oraz przyznanymi limitami produkcji.

5 Z kolei wielkość dopłat przypadających na statystyczne gospodarstwo jest również silnie zróżnicowana, bowiem wynika ze struktury agrarnej istniejącej w poszczególnych państwach. W krajach EŚiW przeciętna kwota dopłat bezpośrednich jaką uzyskały gospodarstwa (371 euro) jest aż 20-krotnie mniejsza od kwoty jaką otrzymały gospodarstwa w UE-15. W grupie badanych państw wyróżniają się Czechy, gdzie analizowany wskaźnik jest prawie taki sam jak dla przeciętnej UE-15 (około 11,1 tys. euro, podobnie jak w Finlandii), ale 4-6 krotnie mniejszy jest on już w Słowacji i Estonii (około 2 tys. euro). Znacznie mniejsze dopłaty otrzymują już gospodarstwa w pozostałych krajach EŚiW, gdzie kształtują się one na poziomie od około euro. Na znaczenie dopłat w kształtowaniu dochodu rolniczego zwraca uwagę Józwiak (2007), podkreślając duże uzależnienie ich wielkości od powierzchni gospodarstwa oraz powierzchni niektórych upraw. W związku z tym gospodarstwa większe, pod względem uzyskiwanego dochodu, dzieli mniejszy dystans od gospodarstw unijnych. Ocenia się, iż najbardziej istotnym czynnikiem, w świetle dopłat dla gospodarstw rolniczych był obszar gospodarstwa, a mianowicie im większe gospodarstwo rolnicze, tym większa rola wsparcia unijnego (Podstawka, Ginter 2006, s. 143). Wybór uproszczonego systemu dopłat (SAPS) przez kraje EŚiW znacznie pogarsza sytuację finansową gospodarstw towarowych, a to one właśnie muszą wytrzymać konkurencyjne zderzenie z farmerami UE-15 i znaleźć swoje optymalne miejsce na rynku unijnym po 5 latach członkowstwa. Uważa się, iż pieniądze, które w ramach dopłat bezpośrednich, zostały skierowane na wieś, zwłaszcza do mniejszych

6 obszarowo gospodarstw, są w znacznej mierze tylko zasiłkiem socjalnym, który nieco złagodził biedę, ale nie przyczynił się w większym stopniu do unowocześnienia wsi (Kisielewski 2004, s. 121, Klepacki 2005, s. 85). Jednak w perspektywie średnioterminowej dopłaty bezpośrednie powinny mieć istotne znaczenie prorozwojowe i modernizacyjne dla gospodarstw towarowych posiadających duże zasoby ziemi. Wartość dodana w wyniku stosowania płatności bezpośrednich, a tym samym rozwój gospodarstw, który przekłada się na zauważalne korzyści dla rolnictwa z członkostwa w UE, powstaje wtedy, gdy rolnicy osiągając wyższe dochody podtrzymują produkcję rolną i pozostają na obszarach wiejskich, gdzie ich obecność jest pożądana ze społecznego punktu widzenia. Podkreślić trzeba, że z uwagi na kryteria ich przyznawania, w sposób odczuwalny, z tytułu tej formy wsparcia finansowego, skorzystać będzie mogła mniejsza część gospodarstw rolnych (Poczta 2001, s. 113, Adamowicz 2007, s. 23). W celu oceny wpływu wielkości dopłat bezpośrednich na możliwości wzrostu poziomu rozwoju rolnictwa, dokonano analizy ich wielkości w odniesieniu do wartości dodanej brutto wytworzonej w sektorze rolnym w poszczególnych państwach. Wynika z niej, że przeciętny ich udział w WDB wytwarzanej przez sektor rolny krajów EŚiW jest ponad 3-krotnie mniejszy niż w krajach UE-15, gdzie stanowią one ponad 50% WDB. Wśród badanej grupy krajów tak duży odsetek analizowanego wskaźnika odnotowano tylko w Czechach, a o około 10 pkt.% niższy na Słowacji. Dla porównania zbliżony udział w WDB środki te stanowiły w Hiszpanii, Belgii, Portugalii, Grecji i Austrii. Na poziomie poniżej przeciętnej dla całej grupy EŚiW (16%), kształtowały się one w Słowenii, gdzie stanowiły tylko 11,5% WDB, (porównywalny udział stanowiły w Holandii).

7 System dopłat bezpośrednich przyznawanych w UE jest i będzie modyfikowany, by jak najlepiej sprzyjał procesom rozwojowym sektorów rolnych poszczególnych krajów UE i zapewniał integrację Wspólnoty. Można przypuszczać, iż w przyszłości większe szanse na znalezienie swojego optymalnego miejsca w UE, a przez to i na czerpanie większych korzyści dla sektora rolnego z członkostwa będą miały kraje, w których mniejszy odsetek gospodarstw uzyskuje wyższe dopłaty, bowiem najczęściej są to gospodarstwa duże obszarowo, nastawione na działalność inwestycyjną i na rozwój i dzięki temu są one bardziej skłonne do podejmowania procesów przystosowawczych do wymogów funkcjonowania w UE. Wnioski 1. Z przeprowadzonej analizy wynika, że pomimo 5 lat członkostwa istnieje nadal podział na kraje EŚiW i UE-15, pod względem wielkości uzyskiwanych dopłat bezpośrednich, co wynika m.in. z ustalonych wielkości powierzchni bazowych, plonów referencyjnych i kwot produkcji oraz z przyjętych ustaleń stopniowego dochodzenia do poziomu 100% dopłat bezpośrednich istniejących w krajach UE-15, założonego do osiągnięcia w 2013 r. 2. Wielkości dopłat bezpośrednich w przeliczeniu na ha, na pracującego, czy na gospodarstwo nie pozwalają jednak na jednoznaczne rozgraniczenie na kraje EŚiW i UE-15. Można bowiem zaobserwować, iż w badanej grupie wyróżniają się już kraje, w których środki te są zbliżone do średniej UE-15 jak np.

8 Czechy, Estonia, Słowacja czy Węgry, ale występują również wśród nich kraje, gdzie środki te są nadal bardzo niskie. 3. Szczególnie małe znaczenie dochodotwórcze dopłat uwidacznia się w krajach o niekorzystnej strukturze agrarnej i dużym zatrudnieniu w sektorze rolnym, co przekłada się na niskie dopłaty w przeliczeniu na gospodarstwo i na pracującego. Są to kraje, gdzie mimo pozyskanych dopłat będą nadal występowały problemy związane z dochodami przeznaczanymi zarówno na cele konsumpcyjne jak i na rozwój gospodarstw (z krajów EŚiW szczególnie może dotyczyć to Łotwy, Litwy i Polski). 4. W dalszej perspektywie czasu dopłaty bezpośrednie, są ważne dla sytuacji dochodowej sektora rolnego wszystkich krajów unijnych (odnosi się to szczególnie do tych krajów, w których wielkość środków stanowi wysoki procent poziomu wytworzonej wartości dodanej brutto w sektorze rolnym w jednym roku, np.: w Czechach). 5. Dopłaty otrzymane z UE poprzez wzrost dochodów i stabilność ekonomiczną powinny stworzyć możliwości rozwojowe przede wszystkim gospodarstwom dużym, posiadającym duże zasoby ziemi, ale także powinny złagodzić sytuację ekonomiczną w pozostałych gospodarstwach i wywołać szereg pozytywnych przemian na obszarach wiejskich. Literatura 1. Adamowicz M. (2007): Mierzenie wartości efektów polityki rozwoju wsi i rolnictwa, s W: Problemy rolnictwa

9 światowego, tom XIX, red. H. Manteuffel-Szoege. Wyd. SGGW, Warszawa. 2. Allocation of 2004 EU expenditure by Member State. Wyd. European Commission, Eurostat Indicative figures on the distribution of aid, by size-class of aid, received in the context of direct aid paid to the producers according to Council Regulation (EC) No 1259/1999 and Council Regulation (EC) No 1782/2003 (financial year 2006), annex 1, Józwiak W. (2007): Czy polskie gospodarstwa rolne wytrzymają konkurencję z gospodarstwami innych krajów unijnych? Referat na seminarium IERiGŻ-PIB, Warszawa. 6. Kisielewski T. (2004): Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej na tle wybranych problemów współczesnych i historycznych, s W: Polska i wieś na drodze do Unii Europejskiej, red. T. Kisielewski, A. Wojtas. Wyd. Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. 7. Klepacki B. (2005): Tendencje zmian w ekonomicznej i społecznej strukturze wsi, s W: Polska wieś Wizja rozwoju, red. J. Wilkin. Wyd. Fundusz Współpracy, Warszawa. 8. Poczta W. (2001): Stagnacja a warunki rozwoju wsi i rolnictwa, s W: Przyszłość wsi polskiej. Wizje, strategie, koncepcje, red. L Kolarska-Bobińska, A. Rosner, J. Wilkin. Wyd. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. 9. Poczta W. (2008): Wpływ integracji Polski z Unią Europejską na sytuację ekonomiczną sektora rolnego w latach , s. 19-

10 33. W: Wieś i rolnictwo, nr 1(138). Wyd. PAN IRWiR, Warszawa. 10. Podstawka M., Ginter A. (2006): Rola wsparcia unijnego w gospodarstwach rolniczych w Polsce, s W: Roczniki Naukowe SERiA, tom VIII, zeszyt 1. Summary In the paper the level and the structure of allocation of the direct payments for agricultural sector in the CEEC in years were presented. The amount of direct payments during the whole period in individual CEEC in relation to one beneficiary, to one person employed in agricultural sector in each country, to ha of agricultural area, to statistical farm and their share in gross value added generated in agricultural sector were compared. It was concluded that the highest direct payments in relation to one person employed receive farmers in Hungary. The farmers in Czech Republic, Hungary and Slovenia obtain the highest direct payments when the ha of agricultural area is taken into account, and when this value is evaluated in comparison to one beneficiary and to one statistical farm it is the highest in the Czech Republic. The lowest financial means irrespective to the criterion of reference receives Latvian agriculture. The received direct payments have different share in the GVA in individual CEEC it amounts from about 11% in Slovenia to about 50% in the Czech Republic.