WspóŁzaleŻności pomiędzy oczekiwaną długością Życia a poziomem ekorozwoju

Transkrypt

1 Bożena Degórska WspóŁzaleŻności pomiędzy oczekiwaną długością Życia a poziomem ekorozwoju Miary poziomu ekorozwoju Wobec występującej na świecie degradacji środowiska, powodującej m.in. obniżanie ekologicznych warunków życia ludności, głównie państwa wysoko rozwinięte, jak i organizacje międzynarodowe starają się wypracować najbardziej zunifikowane miary do oceny poziomu ekorozwoju. Miary te nazwano wskaźnikami ekorozwoju. W wykonanym opracowaniu wykorzystano te wskaźniki ekorozwoju, które były dostępne w publikowanych materiałach statystycznych. Doboru państw dokonano na podstawie dostępności i porównywalności danych. Wybrane do analizy wskaźniki ekorozwoju dotyczyły jednego roku z okresu Jednak wielu cech, a zwłaszcza emisji niektórych zanieczyszczeń oraz jakości wód, nie można było porównywać ze względu na brak ujednoliconego systemu monitoringu środowiska oraz różny sposób publikacji danych. Celem niniejszej analizy jest określenie współzależności pomiędzy poziomem ekorozwoju a przeciętnym dalszym trwaniem życia w Europie. Przeciętne dalsze trwanie życia w Europie Przeciętna długość życia człowieka uzależniona jest od wielu czynników, z których jako najważniejsze wskazać można poziom rozwoju ekonomicznego i związane z nim nakłady inwestycyjne na służbę zdrowia. Ważne są także uwarunkowania społeczne, geograficzne i genetyczne (Michalski 2000), a także ekologiczne wynikające głównie z poziomu ekorozwoju danego kraju. Do analizy przeciętnego dalszego trwania życia wykorzystano dane istniejące dla ostatniego roku z okresu Przeciętne dalsze trwanie życia dla osób urodzonych w tym okresie obliczono jako średnią ważoną po zastosowaniu współczynników wynikających z różnicy długości życia kobiet i mężczyzn, przy założeniu, że natężenie zgonów utrzyma się na tym samym poziomie co obserwowane. Analiza oczekiwanej długości życia osób urodzonych w końcu lat 90. XX wieku lub w roku 2000, w analizowanych krajach europejskich, pozwala na wyróżnienie trzech

2 324 Bożena Degórska grup państw. Pierwszą stanowią kraje członkowskie Unii Europejskiej oraz Szwajcaria i Norwegia, w których przeciętne dalsze trwanie życia określane jest od 75,6 lat (w Portugalii i Słowenii) do blisko 80 lat (w Szwajcarii i Szwecji), a ponadto mieszkańcy tych państw mają dodatkowo szanse na jego wydłużenie. Najgorsza sytuacja występuje w Rosji, na Ukrainie i Białorusi, w których wskaźnik oczekiwanej długość życia wynosi odpowiednio: 66,2 68,0 i 68,1 lat. Środkową grupę tworzą pozostałe kraje, w których przeciętna długość dalszego trwania życia określona jest od ponad 69 lat (na Łotwie) do blisko 75 lat (w Czechach). Jednak we wszystkich państwach, które powstały na terenie byłego ZSRR oraz w Rumunii i Bułgarii występuje proces skracania oczekiwanej długości życia (Michalski 2000). Współzależności pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem życia a poziomem ekorozwoju W celu określenia współzależności pomiędzy poziomem ekorozwoju a przeciętnym dalszym trwaniem życia wzięto pod uwagę następujące wskaźniki ekorozwoju 1 : wydatki na ochronę środowiska tj. nakłady inwestycyjne i koszty bieżące w sektorze publicznym i w przemyśle, w euro na 1 mieszkańca, procentowy udział ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków w ogólnej liczbie ludności danego kraju, emisję dwutlenku węgla z wykorzystania energii w tonach na 1 mieszkańca, emisję tlenków azotu w kilogramach na 1 mieszkańca, zużycie nawozów mineralnych lub chemicznych w przeliczeniu na czysty składnik, w kg na 1 ha użytków rolnych, powierzchnię lasów w ha na 1000 mieszkańców, powierzchnię obszarów chronionych w ha na 1000 mieszkańców. Przyjęto, że wymienione wskaźniki obrazują poziom ekorozwoju danego kraju wynikający z długookresowego procesu rozwoju społeczno gospodarczego. W niniejszej analizie traktowano je jako zmienne zależne. Natomiast długość przeciętnego dalszego trwania życia przyjęto jako zmienną niezależną. Zależności pomiędzy przeciętnym dalszym trwaniem życia, a wskaźnikami ekorozwoju określono na podstawie analizy korelacji i regresji, wykorzystując program statystyczny Curve Expert. Badania przeprowadzono na zbiorze liczącym od 25 do 30 obiektów, jakimi były państwa europejskie, dla których istniały publikowane i jednocześnie porównywalne dane statystyczne. Spośród analizowanych zmiennych, najwyższym współczynnikiem korelacji charakteryzuje się związek pomiędzy oczekiwaną długością życia a wydatkami na ochronę środowiska w przemyśle i sektorze publicznym (r = 0,821) ryc. 1. Na podstawie modelu regresji dla tej zależności można stwierdzić, że im wyższe nakłady 1 Wskaźniki te odnoszą się do jednego roku z okresu

3 Współzależności pomiędzy oczekiwaną długością życia a poziomem ekorozwoju 325 inwestycyjne na ochronę środowiska tym przeciętne dalsze trwanie życia ulega wydłużeniu. Przykładowo, w Szwajcarii kraju o najdłuższym, dalszym trwaniu życia roczne nakłady te wynoszą ostatnio 459 euro na 1 mieszkańca, w Szwecji 300 euro na 1 mieszkańca, natomiast w Polsce, Czechach i na Węgrzech odpowiednio: 90, 73 i 73 euro na 1 mieszkańca. Najniższe są na Litwie, gdzie wynoszą one zaledwie 13 euro na 1 mieszkańca, oraz na Białorusi około 15 euro na 1 mieszkańca. Nieco wyższe są na Łotwie (22 euro na 1 mieszkańca), w Rumunii (29 euro na 1 mieszkańca) i w Estonii (39 euro na 1 mieszkańca). W państwach, gdzie nakłady na ochronę środowiska są najniższe, także oczekiwana długość życia jest najkrótsza, a ponadto występuje tendencja do jej obniżenia. Istotne zależności występują także pomiędzy oczekiwaną długością życia a oczyszczaniem ścieków (ryc. 2). Pomimo, że budowa oczyszczalni ścieków jest ściśle uzależniona od nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska, wartość współczynnika korelacji jest niższa (r = 0,594), aniżeli w odniesieniu do wydatków na ochronę środowiska (r = 0,821). Na podstawie modelu regresji można stwierdzić, że im większy odsetek ludności obsługiwany jest przez oczyszczalnie ścieków, tym przeciętne dalsze trwanie życia jest dłuższe. W Szwajcarii i Szwecji państwach o najdłuższym przeciętnym dalszym trwaniu życia odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków jest bardzo wysoki (ponad 90%). Oprócz Portugalii, Hiszpanii i Grecji, Ryc. 1. Model regresji dla zależności pomiędzy wydatkami na ochronę środowiska w przemyśle i sektorze publicznym a przeciętnym dalszym trwaniem życia (r = 0,821) Zależność opisana funkcją: y = ax bx, gdzie a = 1,4862, b = 0,0557 Źródło: Statistics in focus: Waste water in European countries, EUROSTAT, 2001 (wg Ochrona Środowiska 2001); Statistics in focus: Environmental protection expenditure in Europe, EUROSTAT, 2001 (Ochrona Środowiska 2001) Ryc. 2. Model regresji dla zależności pomiędzy ludnością obsługiwaną przez oczyszczalnie ścieków a przeciętnym dalszym trwaniem życia (r = 0,594) Zależność opisana funkcją: y = 1/(ax+b), gdzie a = 0,0014, b = 0,1202

4 326 Bożena Degórska Ryc. 3. Model regresji dla zależności pomiędzy zużyciem nawozów mineralnych i chemicznych na 1 ha użytków rolnych a przeciętnym dalszym trwaniem życia (r =0,612) Zależność opisana funkcją: y = ax bx, gdzie a = 0,0552, b = 0,0228 Źródło: FAO Yearbook. Fertilizer 1999, FAO, 2001 (Rocznik Statystyczny, 2001) Ryc. 4. Model regresji dla zależności pomiędzy emisją tlenków azotu a przeciętnym dalszym trwaniem życia (r = 0,5737) Zależność opisana funkcją: y = a+bx+cx 2, gdzie a = , b = , c = Źródło: OECD Environmental Indicators. Towards Sustainable Development. OECD, 2001 (Ochrona Środowiska, 2001) w których przez oczyszczalnie ścieków obsługiwanych jest odpowiednio: 46, 48 i 56% ludności, w pozostałych państwach Unii Europejskiej wskaźnik ten wynosi ponad 75%, natomiast w Szwajcarii aż 96%. Niestety, nie dysponowano danymi dla Białorusi, Łotwy, Rosji, Rumunii i Ukrainy, w których z pewnością sytuacja jest znacznie gorsza, aniżeli na Węgrzech i w Słowenii, gdzie odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków wynosi zaledwie 26 i 30%. W Polsce, w ostatnich latach nastąpiła znaczna poprawa (Degórska 1999), jednak odsetek ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków jest nadal niski (52%). Analiza zależności pomiędzy zużyciem nawozów mineralnych i chemicznych a przeciętnym dalszym trwaniem życia wskazała na występowanie współzależności, gdzie współczynnik korelacji r = 0,612 (ryc. 3). W większości państw o dużym zużyciu nawozów (m. in. Holandia 236 kg/ha UR, Szwajcaria 208 kg/ha UR, Francja 164 kg/ha UR) dalsze trwanie życia należy również do bardzo długich. W kilku krajach o długim okresie oczekiwanego trwania życia zużycie nawozów jest niższe aniżeli w Polsce (m.in. Szwecja 86 kg/ha UR, Hiszpania 70,3 kg/ha UR, Portugalia 60 kg/ha UR). Jednak w większości państw Europy Środkowo Wschodniej, jest ono dość niskie (jak np. w Polsce 87 kg/ha UR, w Czechach 70 kg/ha UR, na Węgrzech 74 kg/ha UR) oraz bardzo niskie (Rumunia 24 kg/ha UR, Bułgaria 27 kg/ha UR). Przebieg krzywej regresji wskazuje, że im wyższe zużycie nawozów mineralnych i chemicznych na 1 ha użytków rolnych tym dalsze przeciętne trwanie życia ulega wydłużeniu.

5 Współzależności pomiędzy oczekiwaną długością życia a poziomem ekorozwoju 327 W niniejszej analizie potwierdzono także występowanie współzależności pomiędzy zanieczyszczeniem powietrza a oczekiwaną długością życia (ryc. 4 i 5). W odniesieniu do emisji tlenków azotu współczynnik korelacji wynosi 0, 574 (ryc. 4) i jest on tylko nieco wyższy aniżeli w odniesieniu do dwutlenku węgla (r = 0,557) ryc.5. W odniesieniu do CO 2 większość państw o najdłuższym przeciętnym trwaniu życia charakteryzuje się dość niskim poziomem emisji. Natomiast pod względem emisji tlenków azotu wysoki poziom emisji występuje zarówno w znacznej liczbie państw o długim jak i krótszym dalszym trwaniu życia. Przykładowo w Szwajcaria emituje dość małe ilości CO 2 i NO x. W grupie państw emitujących największe ilości tlenków azotu (> 40 kg na 1 mieszkańca) i dwutlenku węgla (> 10 ton na 1 mieszkańca) oczekiwana długość życia zawiera się w przedziale od około 74 do 78 lat, a wydłużeniu ulega dopiero przy redukcji emisji. Analizowano także współzależności pomiędzy długością życia a powierzchnią obszarów chronionych przypadającą na 1 mieszkańca danego kraju, a także z powierzchnią lasu przypadającą na 1 mieszkańca. W obu przypadkach współczynniki korelacji po optymalizacji modelu regresji były bardzo niskie (r = 0,197 w odniesieniu obszarów chronionych i r = 0,292 w odniesieniu do powierzchni lasu). Pomimo występującego obecnie dużego nacisku na potrzebę kontaktu człowieka z przyrodą, to jednak na podstawie analizy statystycznej można stwierdzić, że elementy te nie wykazują istotnej zależności z oczekiwaną długością życia. Podsumowanie Ryc. 5. Model regresji dla zależności pomiędzy emisją dwutlenku węgla a przeciętnym dalszym trwaniem życia (r = 0,5570) Zależność opisana funkcją: y = a+bx+cx 2, gdzie a = 1039,3677, b = , c = 0,1825 Źródło: OECD Environmental Indicators. Towards Sustainable Development. OECD, 2001(Ochrona Środowiska, 2001) Polityczny podział Europy jaki nastąpił w wyniku II wojny światowej, wpłynął w sposób decydujący na obecny poziom ekorozwoju poszczególnych państw. Kraje Europy Zachodniej jako pierwsze dostrzegły potrzebę finansowania ochrony środowiska. Inwestowano przede wszystkim w rozwój proekologicznej infrastruktury oraz rekultywację a ostatnio także renaturalizację najbardziej zdegradowanych obszarów. W niniejszej analizie wykazano, że wydatki na ochronę środowiska wykazują silny związek z oczekiwaną długością życia, gdzie wraz z wzrastającymi nakładami inwestycyjnymi wzrasta także wskaźnik dalszego trwanie życia.

6 328 Bożena Degórska Spośród analizowanych państw europejskich niekorzystna sytuacja zarówno pod względem poziomu ekorozwoju jak i oczekiwanej długości życia występuje w państwach postkomunistycznych, a zwłaszcza w Rosji, na Ukrainie i Białorusi. W państwach o najkrótszym przeciętnym trwaniu życia często jeszcze nie dostrzega się potrzeby inwestowania na rzecz ochrony środowiska oraz prowadzenia polityki ekologicznej, a także edukacji w tym zakresie. Wydaje się zatem, że głównie w państwach postkomunistycznych, a zwłaszcza niestowarzyszonych ze strukturami Unii Europejskiej, istnieje największe zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia mieszkańców związane z bardzo niskim poziomem ekorozwoju, co zostało potwierdzone w niniejszej analizie. Nie bez znaczenia są także inne czynniki wpływające na długość życia jak np.: bezpieczeństwo ekonomiczne, poziom usług medycznych, styl życia, uwarunkowania genetyczne, które jednak nie były przedmiotem badań. W niniejszej analizie stwierdzono brak istotnych statystycznie współzależności pomiędzy oczekiwaną długością życia a powierzchnią lasu przypadającą na mieszkańca, pomimo niewątpliwego faktu, że dla zdrowia niezwykle ważny wydaje się kontakt z przyrodą. Podobnie nie stwierdzono zależności pomiędzy powierzchnią obszarów chronionych przypadającą na 1 mieszkańca, a przeciętnym dalszym trwaniem życia. Spośród analizowanych wskaźników ekorozwoju głównym czynnikiem wpływającym na oczekiwaną długość życia jest wielkość nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska. Literatura Degórska B., 1999, Stan środowiska przyrodniczego w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej, [w:] J. Kitowski (red.) Problematyka geopolitycznw Europy Środkowej i Wschodniej, Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego, 18, Rzeszów, Michalski T.,2000, Sytuacja zdrowotna i społeczno gospodarcza społeczeństw Europy Środkowo Wschodniej i Południowo Wschodniej, Europa 11, 5, IGiPZ PAN, Warszawa, Ochrona Środowiska, 2001, Informacje i opracowania statystyczne. GUS, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2001, GUS, Warszawa. dr Bożena Degórska Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Warszawa