Ag nie sz ka Sa la sa Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi Katedra Geografii Fizycznej Zak³ad Biogeografii i Ochrony Przyrody

Transkrypt

1 Ag nie sz ka Sa la sa Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi Katedra Geografii Fizycznej Zak³ad Biogeografii i Ochrony Przyrody asalasa@op.pl Re gio na l ne Stu dia Ekologi czno- Krajo brazo we Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, tom XVI Wa r sza wa 2006 Charakterystyka uwarunkowañ termicznych w okre sie astro nomi cz ne go lata na sta no wi sku omie ga gó r skie go (Doronicum austriacum Jacq.) w do li nie Bia³ej Przemszy The description of the thermal conditioning of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley in the pe riod of astro no mi cal sum mer Abs tract: The re se arch on the the r mal con di tions of the po si tion of Doronicum austriacum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley was con du c ted be twe en June 22 and Se p te m ber 22, Do ro ni cum au stria cum Jacq. be longs to the mo un ta in spe cies; its pre sen ce on up lands and lo w lands has not been tho ro u g hly ex p la i ned un til now. The re is lack of tho ro ugh and exact eco lo gi cal cha rac te ri stics of the in di vi du al mo un ta in spe cies pre sent on up lands and lo w lands. The aim of the re se arch was to con duct the sta ti sti cal stu dy and the ana ly sis of the data con ce r ning con di tions of the po si tion of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in Bia³a Przemsza valley. Key words: Doronicum austriacum Jacq., thermal conditions, mountain species, uplands and lowlands, ecological characteristics S³owa klu czo we: omieg gó r ski Doronicum austriacum Jacq., uwarunkowania termiczne, gatunki górskie, wy yny i niziny, charakterystyka ekologiczna Wstêp Omieg gó r ski Do ro ni cum au stria cum Jacq. na le y do ga tun ków gó r skich, któ rych obe cnoœæ na wy y nach i ni zi nach nie zo sta³a do tej pory w pe³ni wy ja - œ nio na. Ga tun ki gó r skie sta no wi¹ przed miot zain te re so wañ wie lu na uko w - ców, pi sa li o tym miê dzy in ny mi: W. Sza fer (1930); M. Cia ciu ra (1988); R. Gra dzi ñ ski, M. Gra dzi ñ ski, S. Mi cha lik (1994); T. No wak (1999); A. Czy - lok, J. Sta nek (2000); A. Ur bisz (2000); M. Zaj¹c (1990, 1992, 1996); M. Zaj¹c, A. Zaj¹c (1999, 2000). W ba da niach tych prze wa nie po da wa na by³a lokalizacja poszczególnych gatunków lub praca mia³a na celu zestawie - nie ga tun ków gó r skich z flor¹ okre œlo ne go obszaru. Po mi mo prze pro wa dze nia wie lu ba dañ nad ga tun ka mi gó r ski mi w li te ra tu - rze, zaznacza siê brak dok³adnej charakterystyki ekologicznej poszczególnych

2 482 Agnieszka Salasa ga tun ków gó r skich, wy stê puj¹cych poza gó ra mi, któ ra niew¹tpli wie w mery - to ry cz ny spo sób wp³ynê³aby na roz wa a nia nad tak isto t nym za gad nie niem geograficznym. Wa run ki mikro sied li sko we, w tym mikro klima ty cz ne, wy daj¹ siê od gry waæ istotn¹ rolê w od nie sie niu do wy stê po wa nia ga tun ków gó r skich poza ich g³ów nym za siê giem. Cel ba dañ Celem badañ by³o okreœlenie uwarunkowañ mikrotermicznych na stanowisku omiega górskiego Doronicum austriacum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy (ryc. 1). Ni nie j szy ar ty ku³ tra ktu je o wp³ywie jed ne go z czyn ni ków, ja kim s¹ uwa - run ko wa nia mi kro ter micz ne przy powie rzch nio wej wa r stwy po wie trza atmo - sfe rycz ne go, na obe cnoœæ w da nym, chara ktery sty cz nym sie d li sku gó r skie go ga tun ku, poza g³ów nym za siê giem wy stê po wa nia. Me to dy ka ba dañ Wspo mnia ne ba da nia prze pro wa dzo no w do li nie Bia³ej Prze mszy w okre sie od 22 cze r w ca do 22 wrze œ nia 2004 roku. W mie j s cu wy stê po wa nia omie ga gó r skie go umie sz czo no re je stra tor (log - ger HOBO H8), w niedalekiej odleg³oœci (s¹siaduj¹ce siedlisko tak e porasta - ne przez omiega) umieszczono czujnik zewnêtrzny. Zarówno rejestrator, jak i czujnik zewnêtrzny s³u y³y do pomiaru temperatury powietrza atmosferycznego. Przyrz¹dy pomiarowe rejestrowa³y zmiany temperatury powietrza atmosferycznego w warstwie przypowierzchniowej, przy szyi korzeniowej omie ga gó r skie go co 1 go dzi nê, od go dzi ny 00:00:00,0 dnia 22 cze r w ca do go - dzi ny 23:00:00,0 dnia 22 wrzeœnia 2004 roku. Te ren ba dañ Ba da nia pro wa dzo ne by³y na sta no wi sku omie ga gó r skie go, zlo kali zo wa - nym po po³ud nio wej stro nie do li ny Bia³ej Prze mszy w oko li cach osa dy Ry sz - ka (ryc. 1). J. Kon dra cki (1998) umie j s ca wia ten ob szar w ob rê bie ma kro re gio - nu Wy y ny Œl¹skiej (mezoregion Garb Tarnogórski). Pod wzglêdem administracyjnym teren badañ zlokalizowany by³ na po³udnie od S³awkowa (Mapa topograficzna Polski w ska li 1:50 000, ar kusz: Ka to wi ce). Statystyczne opracowanie wyników badañ Analiza statystyczna zosta³a wykonana metod¹ zaproponowan¹ przez G. Ko ñ cza ka, G. Trzpio ta (2002) przy po mo cy pro gra mu Mi c ro soft Ex cel (tab. 1), na to miast in ter pre ta cja: wy ni ków zgod nie z: M. So b czyk (2000), M. Balce rowicz -Szku t nik, W. Szkutnik (2003).

3 Charakterystyka uwarunkowañ termicznych w okresie astronomicznego Ryc. 1. Po³o e nie te re nu ba dañ na tle jed no stek geomo rfolo gi cz nych Wy y ny Œl¹skiej i Krako wsko- Czêsto cho wskiej (wg Gi le wska 1972; zmie nio ne) Ryc. 1. Po si tion of re se arch area aga inst geo morp ho lo gic units of the Silesian Upland and the Kraków-Czêsto cho wa Upland (ac cor ding to Gi le wska 1972; chan ged)

4 484 Agnieszka Salasa Charakterystyka temperatury powietrza atmosferycznego mierzonej prze z log ger H8 Œred nia tem pe ra tu ra w okre sie po mia ro wym na sta no wi sku omie ga gó r skie - go w do li nie Bia³ej Prze mszy, mie rzo na przez log ger H8, wy no si³a 15,27 C (tab. 1). Najczêœciej pojawiaj¹c¹ siê wartoœci¹, jak¹ osi¹ga³a temperatura powietrza, by³o 16 C. Mi ni ma l na tem pe ra tu ra w okre sie od 22 cze r w ca 22 wrzeœnia zarejestrowana przez logger, wynosi³a 3,74 C, a temperatura maksy ma l na osi¹gnê³a wa r toœæ 29,5 C. Ró ni ca po miê dzy ma ksy maln¹ a mi ni - maln¹ temperatur¹ zarejestrowan¹ przez logger wynios³a 25,76 C. Wartoœæ œro d ko wa zare je stro wa nych te m pe ra tur rów na siê 15,23 C, co oz na cza, i po³owa zarejestrowanych w okresie badawczym temperatur osi¹ga³a wartoœæ co naj wy ej 15,23 C, a po³owa co naj mniej 15,23 C. Tab. 1. Wy ni ki ba dañ mikro ter mi cz nych na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy Tab. 1. The results of the microthermical research concerning the place of Do ro nium au stia cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley Mierzone elementy Temperatura rejestrowana przez log ger HOBO H8 [ C] Temperatura rejestrowana przez czujnik zewnêtrzny [ C] Minimum 3,74 5,40 Maksimum 29,5 23,63 Œrednia 15,27 13,97 Mediana 15,23 14,09 Dominanta 16,00 14,09 Odchylenie standardowe 4,24 3,30 Amplituda 25,76 18,23 Ob li czo ne na pod sta wie ze bra nych da nych od chy le nie stan dar do we rów ne 4,24 oznacza, i przeciêtnie œrednia temperatura w przygruntowej warstwie po wie trza atmo sfe rycz ne go w okre sie od 22 cze r w ca do 22 wrze œ nia 2004 roku ró ni siê od œred niej aryt me ty cz nej po mie rzo nych te m pe ra tur (rów nej 15,27 C) o 4,24 C. Charakterystyka temperatury powietrza atmosferycznego mierzonej przez czujnik zewnêtrzny Œred nia tem pe ra tu ra w okre sie ba dañ na sta no wi sku omie ga gó r skie go w dolinie Bia³ej Przemszy, mierzona przez czujnik zewnêtrzny, wynosi³a 13,97 C (tab. 1). Tem pe ra tu ra mi ni ma l na osi¹gnê³a wa r toœæ 5,4 C, a ma ksy - malna 23,63 C. Najczêœciej notowan¹ wartoœci¹ temperatury by³a temperatura rów na 14,09 C. Am p li tu da po miê dzy mi ni maln¹ a ma ksy maln¹ te m pe ra tur¹ w czasie pomiarów osi¹gnê³a wartoœæ 18,23 C. Po³owa zarejestrowanych

5 Charakterystyka uwarunkowañ termicznych w okresie astronomicznego przez czujnik zewnêtrzny temperatur powietrza atmosferycznego osi¹gnê³a wa r toœæ co naj wy ej 14,09 C, a po³owa po wy ej 14,09 C. Prze ciê t nie œred nia temperatura w przygruntowej warstwie powietrza ró ni siê od œredniej aryt - me ty cz nej mie rzo nych te m pe ra tur (rów nej 13,97 C) o oko³o 3,3 C. Pod su mo wa nie Przed sta wio ne w pra cy wy ni ki s¹ pi lo ta o we. W przysz³oœci bêd¹ one po - równywane z uwarunkowaniami termicznymi powietrza atmosferycznego, ja - kie pa nuj¹ w przy powie rzch nio wej wa r stwie grun tu w zbio ro wi skach ro œlin - nych ty po wych dla tego obszaru (np. buczyna lub gr¹d). Jak wynika z przeprowadzonych badañ, warunki termiczne maj¹ niew¹tpli - wy wp³yw na wy stê po wa nie w okre œlo nych mie j s cach ga tun ków, za li cza nych do grupy ro œlin gó r skich. Ana li za wstê p nych po mia rów wska zu je, i omieg gó r ski Doronicum au stria cum Jacq. preferuje miejsca o znacznej amplitudzie dobowej temperatury w przygruntowej warstwie powietrza atmosferycznego (ryc. 2, ryc. 3). Uwagê zwracaj¹ równie ró nice w temperaturze powietrza atmosferyczne - go mierzonego przez rejestrator i czujnik zewnêtrzny, co wskazywa³oby na zró nicowanie termiczne przypowierzchniowej warstwy powietrza atmosfe - rycz ne go w ob rê bie miejsc wy stê po wa nia omie ga gó r skie go Do ro ni cum au - stria cum Jacq. Na le y zwró ciæ uwa gê, i za ga tun ki gó r skie uwa a siê tê gru pê ro œlin, któ ra ma swo je g³ówne cen trum wy stê po wa nia w gó rach. Wa run ki eko lo gi cz ne, temperatura C /22/04 06/29/04 07/06/04 07/13/04 07/20/04 07/27/04 Ryc. 2. Zmiany temperatury rejestrowanej przez logger HOBO H8 na stanowisku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy w okre sie Ryc. 2. Tem pe ra tu re chan ges in di ca ted by the log ger HOBO H8 con ce r ning the pla ce of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley in the pe riod from to /03/04 08/10/04 08/17/04 08/24/04 09/01/04 09/08/04 09/15/04

6 486 Agnieszka Salasa 25 temperatura C /22/04 06/28/04 07/05/04 07/12/04 07/19/04 07/25/04 08/01/04 Ryc. 3. Zmia ny tem pe ra tu ry na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w dolinie Bia³ej Przemszy rejestrowanej przez czujnik zewnêtrzny loggera HOBO H8 w okre sie r. Ryc. 3. Temperature changes concerning the place of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley in di ca ted by the ex te r nal sen sor of the log ger HOBO H8 in the pe riod from to /08/04 08/15/04 08/21/04 08/28/04 09/05/04 09/11/04 09/18/04 a prze de wszy stkim mikro klima ty cz ne, te re nów gó r skich w du ym sto p niu od - bie gaj¹ od wa run ków pa nuj¹cych na wy y nach czy ni zi nach. Dla te go te ho li - styczna charakterystyka stanowisk roœlin górskich znajduj¹cych siê poza tere - nem swo je go g³ów ne go cen trum wy stê po wa nia po win na zo staæ pod da na ana - lizie uwzglêdniaj¹cej szersze spektrum cech, zarówno pod wzglêdem sezonów badawczych oraz miejsc przeprowadzania pomiarów. Literatura Balce rowicz -Szku t nik M., Szku t nik W., 2003: Pod sta wy sta ty sty ki w przyk³adach i za da - niach. Wy daw ni c two Œl¹skiej Wy szej Szko³y Zarz¹dza nia im. Gen. Je rze go Ziê t ka, Ka to wi ce. Cia ciu ra M., 1988: Di stri bu tion of Mo un ta in Spie ces of Va s cu lar Plants in Si le sia. Roz - pra wy Habi lita cy j ne Aka de mii Me dy cz nej we Wroc³awiu. Czêœæ 12 (1, 2). Czy lok A., Sta nek J., 2000: Sta no wi sko omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w Ka to wi cach. Na tu ra Si le siae Su per io ris. 4: 5 7. Gi le wska S., 1972: Wy y ny Œl¹sko - Ma³opo l skie [w:] Kli ma sze wski M. (red.), Geo mor fo - lo gia Pol ski. Pol ska Po³ud nio wa. Góry i wy y ny. Tom 1, PWN. Wa r sza wa. Gra dzi ñ ski R., Gra dzi ñ ski M., Mi cha lik S., 1994: Na tu ra i ku l tu ra w krajo bra zie Jury. Tom III Przy ro da. Wy daw ni c two Zarz¹d Ze spo³u Ju ra j skich Par ków Krajo bra zo - wych, Kra ków. Kon dra cki J., 1998: Ge o gra fia re gio na l na Pol ski. PWN, Wa r sza wa. Ko ñ czak G., Trzpiot G., 2002: Ana li zy sta ty sty cz ne z ar ku szem kal kula cy j nym Mi c ro soft Ex cel. Wy daw ni c two Ucze l nia ne Aka de mii Eko no mi cz nej im. Ka ro la Ada mie c kie - go w Ka to wi cach, Katowice.

7 Charakterystyka uwarunkowañ termicznych w okresie astronomicznego Mapa topo gra fi cz na Pol ski. Ska la 1: Ar kusz: D¹bro wa Górni cza- Strze - mieszy ce. G³ówny Ge o de ta Kra ju. Wa r sza wa. Mapa topo gra fi cz na Pol ski. Ska la 1: Ar kusz: Ka to wi ce 63-B. G³ówny Ge o de ta Kra ju. Wa r sza wa. No wak T., 1999: At las roz mie sz cze nia ro œlin na czy nio wych na te re nie wschod niej czê œci Gar bu Tar nogó r skie go (Wy y na Œl¹ska). Cen trum Dzie dzi c twa Przy ro dy Gó r ne go Œl¹ska. Tom 2. Ka to wi ce. So b czyk M., 2000: Sta ty sty ka. PWN, Wa r sza wa. Sza fer W., 1930: Ele ment gó r ski we flo rze Ni u Pol skie go. Pol ska Aka de mia Umie jê t no - œci. Roz pra wy Wy dzia³u Matema tyczno- Przyrod nicze go. Tom 69 (Ser. III. Tom 29) DŸ. B. nr 3 Ur bisz A., 2000: Ga tun ki gó r skie we flo rze na czy nio wej po³udnio wo- za chod niej czê œci Wy y ny Ka to wi c kiej. Acta Biol. Si les. 35 (52). Wy daw ni c twa Uni wer sy te tu Œl¹skie go. Ka to wi ce. Zaj¹c M., 1990: Sto sun ki geo bota ni cz ne po³ud nio wej czê œci Ko t li ny Oœwiê ci m skiej i za - chod niej czê œci Po gó rza Œl¹skie go. Czêœæ I. Hi sto ria ba dañ, cha ra kte ry styka te re nu i wy stê po wa nie ga tun ków gó r skich. Ze szy ty Na uko we Uni wer sy te tu Ja giel loñ skie - go. CMLXVIII. Pra ce Bo ta ni cz ne. Ze szyt 21. Zaj¹c M., 1992: In dex of ge ne ral di stri bu tion maps va s cu lar plants of Po land. Po lish Botanical Stu dies. Po lish Aca de my of Scien ces. W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny. Guidebook Se ries. No. 7. Zaj¹c M., 1996: Mo un ta in va s cu lar plants in the po lish lo w lands. Po lish Aca de my of Scien ces. W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny. Po lish Bo ta ni cal Stu dies 11. Zaj¹c M., Zaj¹c A., 1999: Gro mad ne wy stê po wa nie wy bra nych ga tun ków ro œlin na czy - nio wych jako pod sta wa po dzia³u geo bota nicz ne go w by³ym wo je wó dztwie kra ko w - skim. Fragm. Flor. Ge o bot. Ser. Po lo ni ca 6: Zaj¹c M., Zaj¹c A., 2000: Ro œli ny na czy nio we chro nio ne w Pol sce sto pieñ za gro e nia i o b sza ry ich gro mad ne go wy stê po wa nia. Fragm. Flor. Ge o bot. Po lo ni ca 7:

8