Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii w okresie globalnego kryzysu finansowego

Transkrypt

1 Wyzwania gospodarki globalnej Prace i Materia³y Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdañskiego 2012, nr 31 Challenges of the global economy Working Papers Institute of International Business University of Gdañsk 2012, no. 31 Bogdan Buczkowski Uniwersytet ódzki Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii w okresie globalnego kryzysu finansowego Celem artyku³u jest pokazanie krótkookresowego wp³ywu globalnego kryzysu finansowego i trzêsienia ziemi na PKB, eksport, import i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii, a tak e okreœlenie d³ugofalowych skutków tych wydarzeñ dla bilansu handlowego i obrotów bie ¹cych. Chocia krótkookresowe spowolnienie gospodarki spowodowane trzêsieniem ziemi bêdzie znacznie mniejsze, ni to spowodowane globalnym kryzysem finansowym, to w d³ugim okresie przyspieszy i pog³êbi proces przenoszenia produkcji bazowej do innych krajów, którego skutkiem bêdzie ujemne saldo bilansu handlowego i wzrost dochodów netto z inwestycji zagranicznych. Japanese foreign trade and foreign direct investments during the global financial crisis The aim of this article is to show a short-term impact of the global financial crisis and the earthquake on Japanese GDP, exports, imports and foreign direct investment as well as to define longterm consequences of those factors for the trade balance and current account. Although a shortterm economic downturn caused by the earthquake will be much smaller than that caused by the global financial crisis, in the long run, it will accelerate and deepen the process of relocating the production bases to other countries, which will result in a trade balance deficit and an increase in net income from foreign investment. Keywords: crisis, current account, exports, imports, foreign direct investment, exchange rate Wprowadzenie Japonia, ze wzglêdu na swoje po³o enie, nara ona jest na prawie wszystkie naturalne kataklizmy, z których najgroÿniejszymi s¹ trzêsienia ziemi, tsunami, tajfuny, erupcje wulkanów i powodzie. D³ugoletnie doœwiadczenie, wiedza i nowoczesna technologia pozwala na organicznie negatywnych skutków tych zjawisk dla ycia ludzi i gospodarki, która relatywnie szybko osi¹ga stan sprzed kataklizmu i wchodzi na œcie kê wzrostu, m.in. te dziêki popytowi pojawiaj¹cemu siê ze

2 620 Bogdan Buczkowski strony gospodarstw domowych i firm, z rejonów objêtych zniszczeniami. Gorzej Japonia radzi sobie z wychodzeniem z kryzysów gospodarczych, wywo³anych w otoczeniu miêdzynarodowym. W 2011 r. dosz³o do na³o enia siê dwóch niekorzystnych zjawisk, oddzia³uj¹cych na gospodarkê kraju trwaj¹cego kryzysu globalnego i kataklizmu. Celem artyku³u jest pokazanie krótkookresowego wp³ywu globalnego kryzysu finansowego i trzêsienia ziemi na PKB, eksport, import i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii, a tak e okreœlenie d³ugofalowych skutków tych wydarzeñ dla bilansu handlowego i obrotów bie ¹cych. 1. Struktura geograficzna eksportu i importu Japonia pod wzglêdem wielkoœci dodatniego salda obrotów bie ¹cych do 2005 r. zajmowa³a pierwsze miejsce na œwiecie. W 2006 r. wyprzedzi³y j¹ Chiny i Niemcy, przy czym ten ostatni kraj odnotowa³ w roku 2010 ponownie ni sze saldo ni Japonia. W ostatnich czterech latach saldo Chin wynosi³o: w 2008 r. 436 mld USD, 2009 r. 297 mld, 2010 r. 305 mld USD i w 2011 r. ok. 201 mld USD. W tym okresie saldo wynosi³o w Niemczech odpowiednio: 225 mld, 195 mld, 200 mld i 205 mld USD, a w Japonii 161 mld, 147 mld, 204 mld i 120 mld USD) [OECD Statistics, 2012]. W strukturze geograficznej eksportu Japonii najwiêksze znaczenie maj¹ kraje azjatyckie, których udzia³ wzrós³ z 34,7% w 1998 r. do 55,9 % w 2011 r. Najwiêkszymi importerami w regionie s¹ w kolejnoœci: Chiny, Korea Po³udniowa, Tajwan, Hongkong, Tajlandia, Singapur, Malezja, Indonezja i Filipiny. Ameryka Pó³nocna zajmuje drugie miejsce w imporcie japoñskich towarów. Jej udzia³ spad³ z 32,2% w 1998 r. do 16,4 % w 2011 r. Udzia³ Europy zajmuj¹cej trzecie miejsce spad³ odpowiednio z 19,1% do 13,3% [Buczkowski, 2005]. Najwiêkszymi importerami z tego regionu s¹: Niemcy, Wielka Brytania i Rosja. Udzia³ pozosta³ych regionów jest znacznie mniejszy i prawie siê nie zmieni³ od 1998 r. [Buczkowski, 2005]. Udzia³ Ameryki Œrodkowej i Po³udniowej wynosi 5,4%, Oceanii 2,7% i Afryki 1,6% [Reports and Statistics, 2011]. W kryzysowym 2011 r. najwiêkszy wzrost eksportu by³ do Rosji i krajów WNP (50%), do Europy (11,1%, w tym do UE 10,6%), do Oceanii i Afryki (9, 7%), Azji (6,6%, w tym do Chin 8,3%), Ameryki Pó³nocnej (5,6%, w tym do USA 6,3%) (tabela 1). Najwiêkszy udzia³ w japoñskim imporcie maj¹ równie kraje azjatyckie wzrost z 37,17% w 1998 r. do 44,6% w 2011 r., w tym Chin do 21,5%, Œrodkowy Wschód (g³ówny dostawca ropy naftowej) z 9,1% do 18,8%, Europa spadek z 15,2% do 10,7%, w tym UE 9,4%, Ameryka Pó³nocna spadek z 26,7% do 10,2%, w tym USA 8,7%, Oceania (dostawca produktów ywnoœciowych) wzrost z 5,6% do 7,2%, Ameryka Œrodkowa i Po³udniowa wzrost z 3,3% do 4,1%, Afryka wzrost

3 Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii z 1,4% w 1998 r. do 2% w 2011 r.[buczkowski, 2005]. W 2011 r. najwiêkszy wzrost importu by³ z Afryki (46%), Œrodkowego Wschodu (36,2%), Oceanii (24,4%), Ameryki Œrodkowej i Po³udniowej (22,4%), Azji (21,6%), Europy (20,9%), Rosji i krajów WNP (16,5%), Ameryki Pó³nocnej (11,6%). Najwiêksze ujemne saldo obrotów towarowych Japonia mia³a z krajami Œrodkowego Wschodu (-132 mld USD), Oceani¹ (-39,1 mld USD), Chinami (-22, 1mld USD), Rosj¹ i krajami WNP (-6,3 mld USD), Afryk¹ (-4 mld USD). Najwiêksze dodatnie saldo zanotowano z Azj¹ (78,4 mld USD), z Ameryk¹ Pó³nocn¹ (47,3 mld USD), z Europ¹ (18 mld USD, w tym z UE 15,1 mld USD), z Ameryk¹ Œrodkow¹ i Po³udniow¹ (9,4 mld USD) [Reports and Statistics, JETRO, 2012] (tabela 1). Tabela 1. Struktura geograficzna obrotów towarowych Japonii w 2011 r. Region/Kraj 2011 (w mln USD) Zmiana rok do roku 2010/2011 Udzia³ regionów w japoñskim w 2011 r. (w %) eksport import saldo eksport import eksporcie imporcie Ogó³em , , ,7 7,0 23,4 100,0 100,0 Azja , , ,7 6,6 21,6 55,9 44,6 ASEAN , , ,1 23,8 15,0 14,6 Oceania , , ,8 9,7 24,4 2,7 7,2 Australia , , ,2 12,8 25,8 2,2 6,6 Ameryka Pó³nocna , , ,2 5,6 11,6 16,4 10,2 NAFTA , , ,1 5,6 11,7 17,9 10,9 Ameryka P³d. i Œrodkowa , , ,9 0,3 22,4 5,4 4,1 MERCOSUR , , ,2 2,1 27,0 0,9 1,6 Europa , , ,1 11,1 20,9 13,3 10,7 Unia Europejska 27 Rosja, kraje WNP , , ,5 10,0 21,3 11,6 9, , , ,6 50,0 16,5 1,7 2,4 Afryka , , ,9 9,7 46,0 1,6 2,0 ród³o: Reports and Statistics (Ministry of Finance and Bank of Japan), JETRO, Tokyo W japoñskim eksporcie najwiêkszy udzia³ maj¹ maszyny elektryczne i nieelektryczne, œrodki transportu oraz chemikalia, artyku³y metalowe i instrumenty precyzyjne. W imporcie dominuj¹ równie maszyny i urz¹dzenia, paliwa mineralne, ywnoœæ, tekstylia, surowce naturalne, artyku³y metalowe.

4 622 Bogdan Buczkowski Rys. 1. Bilans handlowy Japonii w latach (w mln USD) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Balance of Payments Statistics, Tokyo Z analizy struktury handlu zagranicznego Japonii wyraÿnie widaæ wzrost znaczenia krajów azjatyckich, znaczny spadek Ameryki Pó³nocnej i nieco mniejszy Europy. Sytuacja gospodarcza tego kraju bardziej wiêc ni kiedykolwiek po wojnie zale y od koniunktury gospodarczej w krajach azjatyckich ni w Ameryce Pó³nocnej czy Europie. 2. Struktura geograficzna zagranicznych inwestycji bezpoœrednich W latach zagraniczne inwestycje bezpoœrednie Japonii wzros³y o 519 mld USD, tj. œrednio o 65 mld USD rocznie, a w okresie œwiatowego kryzysu gospodarczego w latach wzros³y o 280,78 mld USD, tj. œrednio o 70,2 mld USD rocznie (rys. 2). W latach wzrost nap³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych do Japonii wynosi³ œrednio 10,5 mld USD rocznie. W latach inwestycje te wzros³y o 10,3 mld, tj. tylko o 3,4 mld rocznie (rys. 2). Rys. 2. Skumulowana wielkoœæ bezpoœrednich inwestycji zagranicznych Japonii i w Japonii w latach (w mld USD) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Reports and Statistics, JETRO, Tokyo 2012

5 Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii Tabela 2. Struktura geograficzna skumulowanych bezpoœrednich inwestycji zagranicznych Japonii w latach (w mln USD) Region Rok Azja ASEAN Chiny Ameryka Pó³nocna USA Ameryka P³d Brazylia Oceania Europa UE Afryka Ogó³em ród³o: Reports and Statistics, JETRO, Tokyo Tabela 3. Skumulowana wielkoœæ bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Japonii w latach (w mln USD) Region Rok Azja ASEAN Chiny Ameryka Pó³nocna USA Ameryka P³d Kajmany Oceania Europa UE Afryka Ogó³em ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Reports and Statistics, JETRO, Tokyo W strukturze geograficznej japoñskich inwestycji bezpoœrednich najwiêkszy udzia³ ma Ameryka Pó³nocna, Azja i Europa (rys. 3). Inwestycje lokowane s¹

6 624 Bogdan Buczkowski w produkcji chemikaliów i farmaceutyków, w us³ugach finansowych i ubezpieczeniowych, w górnictwie, w handlu detalicznym i hurtowym, w produkcji ywnoœci, maszyn ogólnych i maszyn elektrycznych, elaza i metali nie elaznych, œrodków transportu i maszyn precyzyjnych. Rys. 3. Struktura geograficzna skumulowanych bezpoœrednich inwestycji zagranicznych Japonii w 2011 r. (w%) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Reports and Statistics, JETRO, Tokyo Nap³yw inwestycji do Japonii by³ i jest relatywnie niski, zarówno w porównaniu z innymi krajami rozwiniêtymi, jak i z ich odp³ywem z Japonii, chocia ta ostatnia relacja zmniejszy³a siê w ostatnich 10 latach dziêki stopniowemu wzrostowi nap³ywu inwestycji do Japonii. Rys. 4. Struktura geograficzna skumulowanych bezpoœrednich inwestycji w Japonii w 2011 r. (w %) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Reports and Statistics, JETRO, Tokyo 2012.

7 Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii Ocenia siê, e niski poziom BIZ w Japonii jest spowodowany czynnikami makroekonomicznymi, takimi jak aprecjacja jena, niesprzyjaj¹ce regulacje prawne, wzrost kosztów dzia³alnoœci gospodarczej, które jednak rz¹d usi³uje zmniejszyæ. W strukturze geograficznej bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Japonii najwiêkszy udzia³ ma Europa, Ameryka Pó³nocna, Azja i Ameryka Po³udniowa (rys. 4.) Inwestycje lokowane s¹ w produkcji maszyn elektrycznych, chemikaliów i farmaceutyków, elaza i metali nie elaznych, ywnoœci, akcesoriów samochodowych oraz w us³ugach, handlu detalicznym i hurtowym. 3. Wp³yw kryzysu finansowego i trzêsienia ziemi na dynamikê PKB, obrotów handlowych i kurs jena W latach 2008 i 2009 gospodarka Japonii, tak jak i inne ukierunkowane na eksport gospodarki, zosta³a bardziej dotkniêta negatywnymi skutkami globalnego kryzysu finansowego ni gospodarki oparte na popycie wewnêtrznym. Gwa³townemu spadkowi eksportu towarowego w 2009 r. towarzyszy³ równie spadek importu, ale jego tempo by³o mniejsze i w rezultacie znacznie zmniejszy³a siê nadwy ka handlowa. Dodatnie saldo rachunku obrotów bie ¹cych spad³o z 210,97 mld USD w 2007 r. do 141,75 mld USD w 2009 r., ale ju w 2010 r. nadwy ka zwiêkszy³a siê o 37,39% w porównaniu z 2009 r. Jednak na skutek trzêsienia ziemi we wschodniej czêœci kraju i katastrofy w elektrowni w Fukushimie w marcu 2011 r. oraz aprecjacji jena spad³ eksport i nadwy ka w bilansie obrotów bie ¹cych zmniejszy³a siê tym razem o 31,15% do 134,08 mld USD [JETRO, 2012]. Z powodu katastrofy czasowo zmniejszy³a siê poda krajowa. Produkcja przemys³owa w marcu 2011 r. spad³a o 15,5% w stosunku do lutego i by³ to najwiêkszy spadek od 1953 r., który spowodowa³ zmniejszenie wolumenu eksportu w marcu o 3,3%, a w kwietniu 11,6% w stosunku do roku poprzedniego. Spadek eksportu ma bardzo niekorzystny wp³yw na ca³¹ gospodarkê, która w znacznym stopniu rozwija siê dziêki niemu. W 2011 r. eksport towarów i us³ug stanowi³ 16% nominalnego PKB, co nie jest du o w porównaniu z oko³o 58% udzia³em konsumpcji indywidualnej w PKB, ale w Japonii wzrost eksportu o 1 jednostkê poci¹ga za sob¹ wzrost produkcji o 2,2 jednostki, podczas gdy konsumpcja indywidualna generuje wzrost produkcji o 1,5 jednostki. Istnieje niebezpieczeñstwo, e z powodu przerw w dostawach importerzy japoñskich towarów i podzespo³ów poszukaj¹ na sta³e alternatywnych Ÿróde³ dostaw poza Japoni¹, a nawet poza Azj¹ [International Business, 2011]. Negatywne skutki ostatniego trzêsienia ziemi s¹ nieco mniejsze w porównaniu z trzêsieniem ziemi, które dotknê³o zachodni¹ czêœæ kraju w 1995 r., ze wzglêdu na to, e udzia³ rejonu nim dotkniêtego w PKB wynosi jedynie 2,5%, a ponadto

8 626 Bogdan Buczkowski najwa niejsze elementy infrastruktury drogowej, kolejowej i lotniczej nie zosta³y zniszczone, natomiast te, które zosta³y zniszczone, naprawiono na tyle, e transport zosta³ wznowiony w niektórych rejonach ju pod koniec marca, w innych w po³owie kwietnia. Do sierpnia 2011 r. 80%, a do grudnia 95% oœrodków przemys³owych bezpoœrednio dotkniêtych skutkami katastrofy osi¹gnê³o poziom produkcji sprzed katastrofy. 90% tych oœrodków, które poœrednio zosta³y dotkniête skutkami osi¹gnê³o poprzedni lub wy szy poziom produkcji do koñca 2011 r. W rezultacie ca³a produkcja przemys³owa Japonii w sierpniu osi¹gnê³a poziom 99% sprzed trzêsienia ziemi [Economic Impast, 2011]. Producentom samochodów, kluczowego dla gospodarki i eksportu dobra finalnego, uda³o siê do koñca roku finansowego (do koñca marca 2012 r.) nie tylko utrzymaæ na dotychczasowym poziomie, ale tak e zwiêkszyæ produkcjê o oko³o 4% rok do roku. W wa nej równie dla gospodarki i eksportu bran y metalowej i chemicznej poziom produkcji nie zmniejszy³ siê. Ostatecznie spowolnienie gospodarki bêdzie znacznie mniejsze, ni to spowodowane globalnym kryzysem finansowym. Po upadku Banku Lehman Brothers spadek realnego PKB wyniós³ w kwartale 2008 r., -4,6%, w IV 12,3%, a w I kwartale 2009 r. 14,8% (rys. 5 i 6) Rys. 5. Dynamika realnego PKB przed po wybuchu œwiatowego kryzysu finansowego ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych: Economic and Social Research Institute, Cabinet Office, Government of Japan, Tokyo Od po³owy 2011 r. nast¹pi³a silna aprecjacja kursu jena w reakcji na wzrost gospodarek wschodz¹cych i przed³u aj¹c¹ siê stagnacjê gospodarcz¹ w USA i w Europie, nêkanej nawrotami kryzysów zad³u eniowych, które jak siê okaza³o s¹ zaraÿliwe (rys. 7). Z tego powodu wzros³a awersja inwestorów do ryzyka, przyczyniaj¹c siê do du ych fluktuacji na rynkach kapita³owych i pieniê nych, w tym dewizowych.

9 Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii Rys. 6. Dynamika realnego PKB, eksportu i importu w latach ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Bank of Japan Statistics, Tokyo 2012; Economic and Social Research Institute, Cabinet Office, Government of Japan, Tokyo Silna aprecjacja jena mo e zagroziæ szybkiemu powrotowi na œcie kê wzrostu gospodarczego po zapaœci spowodowanej szokami poda owymi, które mia³y miejsce zaraz po trzêsieniu ziemi. PKB, który wzrós³ w II i III kwartale 2011 r., dziêki popytowi zwi¹zanemu z odbudow¹ i wznowieniem dostaw, spad³ w IV kwartale, w okresie silnej aprecjacji jena, która jest znacznie wy sza ni przewidywano, co utrudnia firmom procesy dostosowawcze (rys. 7). Wystêpuj¹ca jednoczeœnie ³agodna deflacja mo e spowodowaæ, e gospodarka znajdzie siê w b³êdnym kole, w którym aprecjacja jena umacnia deflacjê, a ta z kolei prowadzi do dalszej aprecjacji waluty. Silny jen mo e doprowadziæ do spadku konkurencyjnoœci Japonii jako miejsca lokalizacji produkcji i w konsekwencji do przenoszenia za granicê produkcji komponentów, materia³ów i czêœci, które s¹ podstaw¹ ³añcucha dostaw i Ÿród³em wysokiej wartoœci dodanej dla przemys³u, zapewniaj¹cej utrzymanie zatrudnienia i przysz³y rozwój kraju. Zwiêkszeniu konkurencyjnoœci lokalizacji w Japonii maj¹ sprzyjaæ ciêcia w podatku dochodowym od przedsiêbiorstw, przewidziane w Ustawie o reformie podatkowej w 2011 r., promowanie partnerstwa gospodarczego, w którym Japonia jest daleko w tyle za innymi pañstwami, zapewnienie dostaw energii elektrycznej i zmniejszenie obaw o wzrost jej kosztów [Comprehensive Package, 2011].

10 628 Bogdan Buczkowski Rys. 7. Kurs jena do dolara w latach ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Bank of Japan Statistics, Tokyo Rys. 8. Rachunek obrotów bie ¹cych Japonii w latach (w mld jenów) ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie danych Japan Statistical Yearbook, Tokyo 2007 i Jak widaæ na rysunku 8 Japonia ma prawie ca³y czas rosn¹ce nadwy ki na rachunku obrotów bie ¹cych (z kilkoma wyj¹tkami: w 1990, 1996, 2001, 2008 i 2011 r.). Analizuj¹c poszczególne salda tego rachunku mo na zauwa yæ, e od 1996 r. coraz mniejszy jest w nim udzia³ dodatniego salda towarów i us³ug, a coraz wiêkszy salda dochodów z kapita³u. W 2011 r. Japonia zanotowa³a nawet ujemne saldo bilansu handlowego, ale nie mo na powiedzieæ, e przewaga importu nad ekspor-

11 Handel zagraniczny i bezpoœrednie inwestycje zagraniczne Japonii tem utrwali siê ju od tego roku 1, podejmowane bowiem przez rz¹d dzia³ania zwiêkszaj¹ce konkurencyjnoœæ lokalizacji produkcji w kraju i promowanie partnerstwa, z jednej strony bêd¹ przez pewien czas sprzyjaæ utrzymaniu dodatniego salda obrotów handlowych (dziêki zmniejszeniu eksportu kapita³u w formie bezpoœrednich inwestycji zagranicznych i zatrzymaniu produkcji w kraju), a z drugiej strony mog¹, choæ w niewielkim stopniu, zwiêkszyæ nap³yw kapita³u zagranicznego do Japonii, co z kolei mo e zmniejszyæ tempo wzrostu nadwy ki dochodów (z kapita³u) na rachunku bie ¹cym [White Paper, 2011]. Podsumowanie Œwiatowy kryzys finansowy, trzêsienie ziemi i katastrofa w Fukushimie przyspiesz¹ i pog³êbi¹ proces przenoszenia produkcji bazowej z Japonii do innych krajów azjatyckich. Z jednej strony spowoduje to dalszy wzrost japoñskich zagranicznych inwestycji bezpoœrednich, przywóz do Japonii tanich produktów finalnych i dóbr poœrednich z japoñskich filii zagranicznych i firm zagranicznych, a z drugiej strony zwiêkszy specjalizacjê przedsiêbiorstw w kraju w produkcji dóbr finalnych o wysokiej wartoœci dodanej, a tak e eksport dóbr poœrednich, ale takich, które wymagaj¹ specjalistycznej, zawansowanej technologii. Proces ten trwa ju od pocz¹tku lat 90. XX w. i znajduje swoje odzwierciedlenie w poszczególnych pozycjach bilansu obrotów bie ¹cych. Za kilkanaœcie lat Japonia zapewne stanie siê krajem o ujemnym saldzie bilansu handlowego, ale osi¹gaj¹cym nadwy ki p³atnicze dziêki rosn¹cym dochodom netto z kapita³u (zagranicznych bezpoœrednich i inwestycji portfelowych). Bibliografia Balance of Payments Statistics (Ministry of Finance and Bank of Japan), 2012, JETRO, Tokyo. Bank of Japan Statistics, 2012, Tokyo. Buczkowski B., 2005, Handel zagraniczny i reformy w Japonii po kryzysie finansowym w Azji, [w:] Problemy regionalne i globalne we wspó³czesnej gospodarce œwiatowej, t. 1, red. J. Rymarczyk i W. Michalczyk,Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wroc³awiu, Wroc³aw. Comprehensive Package Responding to the Yen Appreciation, 2011, Cabinet Decision, Government of Japan, Tokyo, October. Economic Impact of the Great East Japan Earthquake and Current Status of Recovery, 2011, Government of Japan, Tokyo. Economic and Social Research Institute, 2011, Cabinet Office, Government of Japan, Tokyo. International Business as a Catalyst for Japan s Reconstruction, 2011 JETRO Global Trade and Investment Report, 2011, JETRO, Tokyo. 1 Ju w lutym 2012 r. nadwy ka handlowa Japonii wynios³a oko³o 2,4 mld USD.

12 630 Bogdan Buczkowski Japan Statistical Yearbook, Tokyo 2007 i OECD Statistics, 2012, Reports and Statistics, 2012, JETRO, Tokyo. White Paper on Japanese Trade and Economy, 2011, METI, Tokyo.