Gęstość optyczna kości wyrostka zębodołowego w miejscu brakującego zęba oraz odbudowanego protetycznie zależna od płci i wieku

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2010, 63, 9, Polish Dental Society Gęstość optyczna kości wyrostka zębodołowego w miejscu brakującego zęba oraz odbudowanego protetycznie zależna od płci i wieku Optical density of alveolar bones in location of a missing, or prosthetically replaced, tooth as related to gender and age T. Katarzyna Różyło, Marcin Kiciński, Karolina Krawczyk, Ingrid Różyło-Kalinowska Z Zakładu Rentgenodiagnostyki Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Kierownik: prof. zw. dr hab. n. med. T. K. Różyło Summary Introduction: Bone atrophy of the prosthetic base is a progressive physiological process. Digital radiography systems are useful in quantitative and qualitative evaluation of bone trabeculation and density. Aim of the study: To determine the relationship between patient s age and gender and optical bone density in regions of missing teeth with or without prosthetic replacements. Material and methods: A total of 234 digital periapical radiographs of male and female patients aged between 17 and 79 years were evaluated. Optical bone density was measured at 2 mm, 4 mm and 6 mm from the alveolar ridge in areas of missing teeth and in dentate control regions. Difference in density was calculated and analysed statistically. Results: Even though in women mean bone density was higher than in men in all regions where measurements had been taken, this relationship was not statistically significant. In women aged over 50 years optical bone density was significantly lower in the regions of interest than in younger age groups, which can be related to menopausal changes. Conclusions: Optical bone density is higher in places where missing teeth have not been replaced with fixed prosthetic appliances in all distances from the alveolar ridge than in patients wearing such appliances. Streszczenie Wstęp: zanik kości podłoża protetycznego jest trwałym, progresywnym procesem fizjologicznym. Systemy radiografii cyfrowej są przydatne w ilościowej i jakościowej ocenie beleczkowania i gęstości kości. Cel pracy: określenie wpływu płci i wieku na gęstość optyczną kości w miejscu brakującego zęba oraz uzupełnionego protetycznie. Materiał i metody: oceniono 234 cyfrowe zdjęcia zębowe wykonane u pacjentów obu płci, w wieku od 17 do 79 lat. Mierzono gęstość optyczną kości w odległości 2, 4 i 6 mm od szczytu wyrostka zębodołowego w miejscu brakującego zęba i w obszarze z uzębieniem, wyliczając różnicę pomiędzy pomiarami. Wyniki poddano analizie statystycznej. Wyniki: chociaż u kobiet we wszystkich punktach pomiaru średnia gęstość kości była wyższa niż u mężczyzn, to różnice te nie były istotne statystycznie. W grupie kobiet po 50 roku życia gęstość optyczna w badanych miejscach była znamiennie mniejsza niż w młodszych grupach wiekowych. Można łączyć ten fakt z występowaniem u kobiet menopauzy. Wnioski: gęstość optyczna kości jest wyższa w przypadku braków zębowych nie odtworzonych stałymi uzupełnieniami protetycznymi w każdej z badanych odległości od brzegu wyrostka zębodołowego niż u pacjentów użytkujących stałe uzupełnienia protetyczne. KEYWORDS: digital radiography, prosthetic appliances, bone atrophy HASŁA INDEKSOWE: radiografia cyfrowa, uzupełnienia protetyczne, zanik kostny 562

2 2010, 63, 9 Gęstość optyczna kości Wstęp Zanik kości podłoża protetycznego jest trwałym, progresywnym procesem fizjologicznym. Jego charakter jest zależny od indywidualnych cech pacjenta, a także od czynników miejscowych i ogólnoustrojowych. Do najczęściej występujących czynników miejscowych zalicza się choroby przyzębia, zabiegi chirurgiczne oraz utratę zębów, zaś do czynników ogólnoustrojowych m.in. wiek, płeć, zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, sposób odżywiania oraz stosowanie niektórych leków [4, 5, 12-14]. Proces utraty masy kostnej nie dotyczy w jednakowym stopniu istoty zbitej i gąbczastej, albowiem istota gąbczasta będąc ośmiokrotnie bardziej aktywną i reaktywną metabolicznie, w większym stopniu ulega zanikowi. Stwierdzono, że zmiany osteoporotyczne w istocie gąbczastej występują około 10 lat wcześniej w porównaniu z istotą zbitą [3]. Zmiany zanikowe w obrębie wyrostka zębodołowego są wynikiem zaburzenia równowagi pomiędzy czynnością osteoblastów i osteoklastów. Zmiany te przebiegają inaczej w szczęce i w żuchwie. W szczęce rozpoczynają się od blaszki zbitej zewnętrznej w kierunku do wewnątrz, natomiast w żuchwie odwrotnie [8]. Systemy radiografii cyfrowej są przydatne w ilościowej i jakościowej ocenie beleczkowania i gęstości kości. Badania in vitro wykazują wysoką zgodność pomiędzy wynikami otrzymanymi dzięki radiografii cyfrowej a rzeczywistymi zmianami występującymi w kości. Nawet niewielkie zmiany uwapnienia kości są wykrywane dzięki mierzalnym różnicom w poziomach szarości przypisanym obszarom obrazu [2, 3, 19]. W piśmiennictwie nie znaleziono badań dotyczących możliwości oceny gęstości tkanki kostnej w miejscu brakującego zęba w zależności od użytkowania stałego uzupełnienia protetycznego. Cel pracy Celem pracy było określenie zależności płci i wieku z gęstością optyczną kości w miejscu brakującego zęba uzupełnionego protetycznie mostem i bez uzupełnienia protetycznego. Materiał i metody Materiał badawczy stanowiły 234 zdjęcia zębowe pochodzące z archiwum Zakładu Rentgenodiagnostyki Stomatologicznej i Szczękowo-Twarzowej UM w Lublinie z lat , wykonane techniką izometrii Cieszyńskiego u pacjentów w wieku od 17 do 79 lat (średnie wieku 52,0 lat). Wszystkie zdjęcia wykonano aparatem do zdjęć wewnątrzustnych Planmeca Intra z lampą rentgenowską o parametrach 70kV i 8mA i zarejestrowano w systemie radiografii cyfrowej Digora (Soredex, Finlandia). Do badania kwalifikowano zdjęcia rtg pacjentów nieobciążonych chorobami tarczycy, przytarczyc, nerek, wątroby, cukrzycą, osteoporozą, reumatoidalnym zapaleniem stawów i nie stosujących hormonalnej terapii zastępczej. Poza tym nie brano pod uwagę zdjęć pacjentów, którzy użytkowali ruchome uzupełnienia protetyczne. Ponad połowę badanych (60%) stanowiły osoby powyżej 50 r.ż. oraz kobiety (65,4%). W związku z tym, że na różnicę gęstości kości może mieć wpływ menopauza, zastosowano wieloczynnikową analizę wariancji, przekształcając wiek w zmienną jakościową 50 plus dychotomizacja względem wartości 50 lat pacjenci w wieku 50 lat i więcej (tab. 1, ryc.1). Materiał badawczy podzielono na dwie grupy. Pierwsza grupa obejmowała zdjęcia, w obrębie których widoczne były stałe uzupełnienia protetyczne (mosty). Drugą grupę stanowiły zdjęcia, na których widoczne były braki jednego lub kilku zębów bez uzupełnień protetycz- 563

3 T. K. Różyło i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 1. Rozkład płci i dychotomizowanego wieku Płeć M K Ogółem Wiek 50 plus poniżej 50 lat 50 lat i więcej Razem liczba % z kolumny 30,5% 37,4% % z wiersza 35,8% 64,2% % z całości 12,4% 22,2% 34,6% liczba % z kolumny 69,5% 62,6% % z wiersza 43,1% 56,9% % z całości 28,2% 37,2% 65,4% liczba % z całości 40,6% 59,4% Ryc. 1. Rozkład wieku w całej badanej grupie. 564

4 2010, 63, 9 Gęstość optyczna kości Ryc. 2. Sposób wykonywania pomiarów na zdjęciu rentgenowskim z obecnym mostem. Ryc. 3. Sposób wykonywania pomiarów na zdjęciu rentgenowskim z brakiem zęba bez uzupełnienia protetycznego. nych, zarówno stałych, jak i ruchomych. W obydwu grupach pomiędzy zębami sąsiadującymi z brakiem zębowym, bądź między zębami filarowymi w przypadku stałych uzupełnień protetycznych, wyznaczano styczną do szczytu wyrostka zębodołowego, a następnie prostą prostopadłą do tej linii w połowie jej długości. Na tej prostej prostopadłej wyznaczono punkty referencyjne, w odległości 2, 4 i 6 mm od szczytu wyrostka zębodołowego, w których mierzono gęstość kości (ryc. 2, 3). Tą samą metodą wyznaczono punkty kontrolne w uzębionej części wyrostka zębodołowego. Wykreślano styczną do wyrostka zębodołowego pomiędzy korzeniami sąsiadujących zębów, a następnie prostą prostopadłą do tej linii w połowie jej długości. Na tej linii wyznaczano punkty kontrolne w odległości 2, 4 i 6 mm od szczytu wyrostka zębodołowego (ryc. 2, 3). W wyznaczonych punktach mierzono gęstość optyczną kości wyrażoną w niemianowanych jednostkach zawierających się w granicach od 0 do 255, które odpowiadają skali szarości zdjęcia. Wartość 0 oznacza obszary, w których nie doszło do osłabienia wiązki promieniowania rentgenowskiego, natomiast przeciwny kraniec skali (255) odpowiada obszarom, w których wiązka promieniowania została w całości pochłonieta przez badany obiekt. Pośrednie wartości skali szarości odzwierciedlają stopień osłabienia promieniowania jonizującego przez badane stuktury. Obliczano różnicę gęstości kości pomiędzy miejscem z pełnym uzębieniem a brakiem zęba. W celu stwierdzenia istotnych statystycznie różnic gęstości w zależności od płci i wieku zastosowano test post-hoc HSD Tukeya (tzw. test istotnej uczciwej różnicy). Poziom istotności wynosił 0,05. Ponadto zastosowano wieloczynnikową analizę wariancji ANOVA. Obliczeń dokonano w pakiecie statystycznym Statistica for Windows nr licencji AXFP 903D Wyniki Różnica średnich gęstości optycznej kości pod stałymi uzupełnieniami protetycznymi była niższa niż gęstość kości w przypadku nieuzupełnionych protetycznie braków zębowych w odpowiadających sobie punktach pomiarowych i zależała od odległości punktu pomiaru od szczytu wyrostka zębodołowego (tab. 2). Istnieje istotne statystycznie zróżnicowanie gęstości (p=0,003) 565

5 T. K. Różyło i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 2. Różnice gęstości optycznej kości w poszczególnych punktach pomiaru Odległość od brzegu wyrostka zębodołowego Średnia Bł. std. -95% +95% miejsca z uzupełnieniami protetycznymi (n=122) 2 mm 27,8 2,7 22,4 33,2 4 mm 25,4 2,6 20,3 30,6 6 mm 23,2 2,2 18,8 27,6 miejsca bez uzupełnień protetycznych (n=122) 2 mm 2,3 2,0-1,7 6,3 4 mm -0,4 1,9-4,1 3,4 6 mm -3,1 1,8-6,7 0,5 T a b e l a 3. Analiza zależności różnic gęstości optycznej kości od odległości punktu pomiaru i płci dla pacjentów z uzupełnieniami protetycznymi Efekt Analiza wariancji dla powtarzanych pomiarów. Dekompozycja efektywnych hipotez SS Stopnie MS F p Wyraz wolny , ,0 96,30 0,000000* płeć 773, ,7 0,37 0,55 Błąd , ,6 Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego *płeć 1499, ,5 6,78 0,001* 247, ,5 1,12 0,33 Błąd 26528, ,5 * zależności istotne statystycznie. od odległości punktu pomiaru do szczytu wyrostka zębodołowego. Największą średnią różnicę (17,8) odnotowano w odległości 2 mm, a najmniejszą (23,2) w odległości 6 mm od szczytu wyrostka zębodołowego. Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności płci oraz gęstości kości w obydwu badanych grupach oraz odległości punktu pomiarowego od brzegu wyrostka zębodołowego (tab. 3-5). Stwierdzono relatywnie wyższą średnią gęstość kości we wszystkich punktach pomiaru u kobiet (w stosunku do pomiarów kontrolnych), ale różnice te nie były istotne statystycznie. W obu grupach niezależnie od płci była taka sama prawidłowość różnica gęstości malała wraz z odległością od szczytu wyrostka zębodołowego. Różnica gęstości (pomiędzy obszarami badanymi a kontrolnymi) u mężczyzn i u kobiet we wszystkich trzech punktach pomia- 566

6 2010, 63, 9 Gęstość optyczna kości T a b e l a 4. Wyniki dwuczynnikowej ANOVA dla powtarzanych pomiarów (pacjenci bez uzupełnień protetycznych) Efekt SS Analiza wariancji dla powtarzanych pomiarów. Dekompozycja efektywnych hipotez Stopnie MS F p swobody Wyraz wolny 122, ,4 0,1 0,7 Płeć 3994, ,8 3,6 0,1 Błąd , ,0 Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego *Płeć 1752, ,4 17,9 0,0* 138,9 2 69,4 1,4 0,2 Błąd 10782, ,0 * zależności istotne statystycznie. T a b e l a 5. Wyniki ANOVA z powtarzanymi pomiarami dla różnic gęstości w zależności od istnienia uzupełnień i płci Efekt Analiza wariancji dla powtarzanych pomiarów. Dekompozycja efektywnych hipotez SS df MS F p Wyraz wolny , ,6 63,9 0,0* Płeć 672, ,7 0,4 0,5 istnienie uzupełnienia 93952, ,3 57,7 0,0* płeć* istnienie uzupełnienia 4187, ,4 2,6 0,1 Błąd , ,4 Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego* płeć Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego* istnienie uzupełnienia Odległość od szczytu wyrostka zębodołowego* płeć* istnienie uzupełnienia 3243, ,5 20,0 0,0* 358, ,0 2,2 0,1 15,9 2 8,0 0,1 0,9 24,8 2 12,4 0,2 0,9 Błąd 37310, ,1 * zależności istotne statystycznie. 567

7 T. K. Różyło i in. Czas. Stomatol., T a b e l a 6. Wielowymiarowa analiza wariancji różnic gęstości względem wieku, płci oraz istnienia uzupełnienia Efekt Wielowymiarowe testy istotności. Dekompozycja efektywnych hipotez Test Wilksa F Efekt df Błąd df p Wyraz wolny 0,85 13, ,000* 1 50plus 0,98 1, ,246 2 płeć 0,98 1, ,238 3 istnienie uzupełnienia 0,89 8, ,000* 50plus * płeć 0,96 2, ,039* 50plus * istnienie uzupełnienia 0,99 0, ,450 płeć* badanie 0,98 1, ,244 rowych była pod mostami istotnie wyższa niż w przypadku braku uzupełnień (u mężczyzn p<0,0006 i u kobiet p<0,000001) (ryc. 4). Analizując wyniki badań pod kątem wieku pacjentów, stwierdzono, że wiek mężczyzn nie miał wpływu na wyniki pomiarów, natomiast u kobiet zauważono mniejszą gęstość optyczną kości po 50 r.ż., co może być związane z występowaniem u nich menopauzy (tab. 6). Istotna statystycznie (p<0,04) interakcja zdychotomizowanego wieku i płci najlepiej widoczna jest dla pomiarów w odległości 4 mm i 6 mm od szczytu wyrostka zębodołowego. W przypadku pierwszego punktu pomiarowego, wiek nie wpływał na różnice gęstości u mężczyzn, zaś u kobiet po 50. roku życia różnica stawała się mniejsza. W odległości 6 mm po przekroczeniu 50. roku życia u mężczyzn różnice gęstości są większe, natomiast u kobiet ponownie ich wartość się zmniejsza. Dyskusja Ryc. 4. Średnie różnice gęstości w zależności od punktu pomiaru i płci. Wyniki badań in vitro Christgau i wsp. [2, 3] wykazały wysoką zgodność pomiarów gęstości optycznej kości otrzymanych metodą radiografii cyfrowej z rzeczywistą gęstością kości. Na podstawie zależności między zawartością wapnia w kości żuchwy a gęstością optyczną kości cytowani autorzy wykazali, że nawet niewielkie zmiany uwapnienia kości są uchwytne w badaniu metodą radiografii cyfrowej. Różyło-Kalinowska i wsp. [18] porównując zdjęcia cyfrowe i analogowe, stwierdzili wyższość tych pierwszych ze względu na bardziej wiarygodny pomiar w porównaniu z subiektywną oceną wzrokową. Dlatego cytowani 568

8 2010, 63, 9 Gęstość optyczna kości autorzy uznają pomiar gęstości za dodatkowe, łatwe do zastosowania narzędzie w diagnostyce i ocenie leczenia. Różyło-Kalinowska i wsp. [19] badając zmiany mineralne w obrębie wierzchołków korzeni zębów objętych zmianami zapalnymi wykazali, że poprzez zastosowanie pomiarów radiodensytometrycznych można wykryć zmiany mineralizacji, których nie widać na konwencjonalnych zdjęciach rentgenowskich. Wyniki te oparte zostały na porównaniu gęstości kości okolicy okołowierzchołkowej zębów z grupy kontrolnej (bez klinicznych objawów zapalenia) z zębami ze zmianami okołowierzchołkowymi. Wiedząc, że zdjęcie rentgenowskie jest zdjęciem sumacyjnym, na którym nakładają się na siebie grubsze beleczki istoty gąbczastej graniczące z warstwą zbitą, warstwa zbita oraz cieńsze beleczki wewnątrzkostne Różyło-Kalinowska [15-17, 20] wykonała cyfrową analizę obrazu rentgenowskiego ubytków istoty gąbczastej i blaszki zbitej żuchwy w modelu in vitro. Autorka stwierdziła, że cyfrowa analiza obrazu rentgenowskiego pozwala na wiarygodne stwierdzenie obecności rozrzedzenia tkanki kostnej gąbczastej o wymiarze powyżej 5 mm, a także, że możliwe jest wykrycie ubytków o średnicy 3 i 4 mm za pomocą niektórych parametrów pomiaru gęstości optycznej. Dalsze wyniki badań wykazały, że tkanka kostna zbita ma istotny wpływ na powstawanie obrazu rentgenowskiego, a zmniejszenie jej ilości powoduje znaczne obniżenie wszystkich parametrów gęstości optycznej. Uchwytna była już zmiana osteolityczna o głębokości 2 mm i średnicy 1,5 mm. Ze względu na istnienie bardzo wysokich ujemnych korelacji liniowych między głębokością ubytku a gęstością optyczną istoty zbitej stwierdzono, że pomiar gęstości optycznej jest bardzo czułym i przydatnym narzędziem do oceny zmian osteolitycznych zachodzących w tkance kostnej zbitej. Wiek pacjenta i związana z tym różna czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego mają wpływ na procesy metaboliczne szczęki i żuchwy [1, 6, 9-11]. Taguchi i wsp. [21] badając kobiety z osteoporozą wykazali, że gęstość mineralna kości żuchwy jest skorelowana ze stanem gęstości kości kręgosłupa i kończyn. Odnośnie zmniejszonej gęstości kości u kobiet po 50 r.ż. doszli do podobnych wniosków, jak prezentowane w niniejszej pracy. Jacobs i wsp. [7] w swojej pracy oceniali wpływ hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) na masę kostną żuchwy. Badania te potwierdziły pozytywny wpływ HTZ odnotowując wzrost gęstości mineralnej kości w miejscach objętych oceną. Wpływ na jakość i ilość tkanki kostnej mają również czynniki miejscowe. Jako najważniejsze wymienia się zanik wyrostka zębodołowego i choroby przyzębia, co potwierdza Von Wowern i wsp. [22, 23] w swoich pracach, których przedmiotem była zależność szybkości i stopnia zaniku kostnego w czasie. Cytowani autorzy mierzyli na przestrzeni ok. 3 lat zanik kości w obrębie żuchwy w zależności od użytkowanych protez częściowych, diety oraz utraty zębów własnych. We wnioskach stwierdzili, że duże znaczenie ma rodzaj i czas użytkowania uzupełnień protetycznych, a zwłaszcza ich wybalansowanie podczas ruchów artykulacyjnych i okluzji, a także dieta i nawyki pacjenta. W piśmiennictwie nie znaleziono doniesień, z którymi można bezpośrednio skonfrontować wyniki własne w zakresie oznaczenia gęstości optycznej tkanki kostnej wyrostka zębodołowego u pacjentów użytkujących stałe uzupełnienia protetyczne i u osób z brakującymi zębami nieuzupełnionymi protetycznie. 569

9 T. K. Różyło i in. Czas. Stomatol., Wnioski 1. Gęstość optyczna kości wyrostka zębodołowego była wyższa w przypadku braków zębowych nie odtworzonych stałymi uzupełnieniami protetycznymi niż pacjentów użytkujących stałe uzupełnienia protetyczne w każdym z badanych punktów. 2. Chociaż u kobiet we wszystkich punktach pomiaru średnia gęstość kości była wyższa niż u mężczyzn, to różnice te nie były istotne statystycznie. 3. U kobiet po 50 roku życia gęstość optyczna w badanych regionach była znamiennie mniejsza w porównaniu z kobietami poniżej 50 r. ż., co można wiązać z występowaniem u kobiet menopauzy. Piśmiennictwo 1. Benson B W, Prihoda T, Glass B: Variations in adult cortical bone mass as measured by a panoramic mandibular index. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1991, 71: Christgau M, Hiller K-A, Schmalz G, Kolbeck C, Wenzel A: Accuracy of quantitative digital subtraction radiography for determining changes in calcium mass in mandibular bone: an in vitro study. J Periodont Res 1998, 33, 3: Christgau M, Hiller K-A, Schmalz G, Kolbeck C, Wenzel A: Quantitative digital subtraction radiography for the determination of small changes in bone thickness. An in vitro study. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1998, 85, 4: Duda M: Wypełnianie ubytków kostnych po usunięciu zębów materiałami kościozastępczymi celem zapobiegnięcia zanikowi wyrostka zębodołowego przed implantacją. Opis przypadku. As Stomat 2005, 3, 5: Gedrange T, Mai R, Konig Jr B, Allegrini M, Rivellino F, Koczorowski R, Fanghanel J, Allegrini Jr S: A review of bone grafting materials used to preserve or minimise loss of the post-extraction alveolar ridge. Dent Forum 2008, 36, 1: Hildebolt C F, Bartlett T Q, Brunsden B S: Bitewing based on alveolar bone densitometry: Digital imaging resolution requirements. Dentomaxillofac Radiol 1994, 23: Jacobs R, Schote A, Steenberghe D, Naert I: Jaw bone resorption in osseointegrated implant-supported overdentures. Impl Res 1999, 3: Kaczmarek U: Morfologiczne i czynnościowe zmiany jamy ustnej związane z fizjologicznym procesem starzenia się ustroju. Wrocł Stomat 1992, Klemetti E, Kolmakov S, Kroger H: Pantomography in assessment of the osteoporosis risk group. J Dent Res 1994, 102: Klemetti E, Vainio P, Lassila V, Alhava E: Cortical bone mineral density in the mandible and osteoporosis status in postmenopausal women. Scand J Dent Res 1993, 101: Kribbs P J: Comparison of mandibular bone in normal and osteoporotic women. J Prosthet Dent 1990, 63: Knychalska-Karwan Z: Przyczynek do badań nad hydroksyapatytem. Mag Stomat 1997, 10, Konopka T: Sterowana regeneracja tkanek przyzębia w ocenie klinicznej. Mag Stomat 2002, 12: Misch C E, Dietsch-Misch F, Misch C M: A modified socket seal surgery with composite graft approach. J Oral Implantol 1999, 25, 4: Różyło-Kalinowska I: Cyfrowa analiza obrazu rentgenowskiego ubytków blaszki zbitej trzonu żuchwy w modelu in vitro. Czas Stomat 2005, LVIII, 4: Różyło-Kalinowska I: Cyfrowa analiza obrazu rentgenowskiego ubytków istoty gąbczastej żuchwy w modelu in vitro. Czas Stomat 2005, LVIII, 5:

10 2010, 63, 9 Gęstość optyczna kości 17. Różyło-Kalinowska I: Możliwości diagnostyczne przy zastosowaniu zaawansowanego oprogramowania do obróbki obrazów cyfrowych w radiologii stomatologicznej. Twój Mag Med Stom 2003, 8, 2: Różyło-Kalinowska I, Jurkiewicz-Mazurek M, Jaroszewicz E, Burdan F: Możliwości diagnostycznego zastosowania opcji pomiarów gęstości optycznej w radiografii cyfrowej. Mag Stomat 2009, 19, 5: Różyło-Kalinowska I, Jurkiewicz-Mazurek M, Marchut T: Badania radiodensytometryczne w ocenie korzeni zębów objętych zmianami zapalnymi okołowierzchołkowymi. Czas Stomat 2002, LV, 10: Różyło-Kalinowska I, Michalska A, Burdan F: Optimization of analysis of skeletal ossification of laboratory animals by means of digital radiography software options. Annales UMCS 2003, 58, 2: Taguchi A, Tanimoto K, Suei Y, Otani K, Wada T: Oral signs as indicators of possible osteoporosis in older women. Oral Surg Oral Med Oral Radiol Endod 1995, 80: Von Wovern N, Klausen B, Kollenrup G: Osteoporosis a risk factor in periodontal treatment. J Prosth Dent 1994, 65: Von Wovern N, Storm T, Olgaard K: Bone mineral content by photon absorptiometry of mandible compared with that of forearm and lumbar spine. Calcif Tissue Int 1998, 42: Adres autorów: Lublin, ul. Karmelicka 7 Tel.: Fax: rozylo.kalinowska@am.lublin.pl Paper received 23 September 2010 Accepted 15 November