STUDIA PRAWNICZE. Prawo konstytucyjne

Transkrypt

1 ..

2 STUDIA PRAWNICZE Prawo konstytucyjne

3 W sprzedaży: B. Banaszak KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Komentarze Becka M. Zubik (wprow.) KONSTYTUCJA III RP W TEZACH ORZECZNICZYCH TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO I WYBRANYCH SĄDÓW, wyd. 2 Zbiory Orzecznictwa Becka A. Szmyt (red.) LEKSYKON PRAWA KONSTYTUCYJNEGO Leksykony Prawnicze M. Chmaj WOLNOŚĆ ZRZESZANIA SIĘ W POLSCE Akademia Prawa L. Garlicki (wprow.) KONSTYTUCJA RP, wyd. 10 Teksty Ustaw Becka

4 Prawo konstytucyjne Bogusław Banaszak prof. dr hab. Uniwersytet Wrocławski 6. wydanie zaktualizowane WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2012

5 Propozycja cytowania: Banaszak, Prawo konstytucyjne, Nb. 88, wyd. 6, Warszawa 2012 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C. H. Beck 2012 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN ISBN ebook

6 Przedmowa Minione lata polskiego członkostwa w UE skłaniają do uregulowania najważniejszych spraw z nim związanych na poziomie konstytucyjnym, tak jak uczyniło to z czasem większość państw członkowskich. W tej kwestii panuje zgoda wśród wszystkich liczących się sił politycznych. Jest jednak pewien problem utrudniający zmianę Konstytucji. O ile konsensus panuje co do tego, że przynajmniej takiej zmiany należy dokonać, to już co do szczegółów jest znacznie gorzej. Dlatego nieodzowne zmiany dokonuje się przy pomocy ustaw zwykłych (wyjątkiem jest nowelizacja Konstytucji stymulowana wprowadzeniem Europejskiego Nakazu Aresztowania). Konieczność omówienia najważniejszych z nich oraz dokonanych w ostatnich latach istotnych zmian ustrojowych i dotyczących niektórych praw i wolności jednostki leżała u podstaw przygotowania szóstego wydania Prawa Konstytucyjnego. Życzliwe przyjęcie nieco zmienionej formuły zastosowanej w wydaniu piątym skłoniło mnie do jej kontynuacji obecnie. Dobrym zbiegiem okoliczności nowe wydanie ukazuje się w roku piętnastego jubileuszu obowiązującej Konstytucji. Mam nadzieję, że zawarte w nim oceny i propozycje staną się przyczynkiem do dyskusji nad aktualnością jej unormowań. Wrocław, sierpień 2012 r. Bogusław Banaszak

7

8 Spis treści Przedmowa... V Wykaz skrótów... XIX Wykaz literatury... XXIII Rozdział I. Podstawowe wiadomości o prawie konstytucyjnym i ustroju państwowym Przedmiot i pojęcie prawa konstytucyjnego... 1 I. Przedmiot regulacji normatywnej... 1 II. Pojęcie prawa konstytucyjnego... 2 III. Prawo konstytucyjne w systemie prawa Nauka prawa konstytucyjnego... 7 I. Przedmiot i zadania nauki prawa konstytucyjnego... 7 II. Nauka prawa konstytucyjnego a inne dyscypliny nauk prawnych... 8 III. Metody badań Metoda prawno-dogmatyczna Metoda prawno-porównawcza Ustrój państwowy I. Pojęcie ustroju państwowego Ustrój polityczny Ustrój społeczno-gospodarczy II. Forma państwa III. Instytucje ustrojowe IV. Zasady ustroju Transformacja ustrojowa w Polsce I. Istota transformacji ustrojowej II. Fazy procesu transformacji ustrojowej Reforma dotychczasowego ustroju Okres przejściowy Okres stanowiący przygotowanie do uchwalenia nowej Konstytucji Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia nowej Konstytucji Mała Konstytucja Trudności z uchwaleniem nowej Konstytucji Uchwalenie nowej Konstytucji... 26

9 VIII Spis treści Rozdział II. Konstytucja i inne źródła prawa konstytucyjnego Pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego Konstytucja I. Pojęcie konstytucji II. Geneza konstytucji pisanej i jej rozwój Uwagi ogólne Uniwersalne czynniki warunkujące powstanie konstytucji Szkoła prawa natury Koncepcja umowy społecznej Teoria podziału władzy Koncepcja suwerenności ludu Racjonalizm Liberalizm i egalitaryzm Czynniki warunkujące rozwój konstytucji Wojny napoleońskie Rozwój kapitalizmu Wiosna Ludów Pozytywizm prawniczy Wzorce krajów demokratycznych Wpływ standardów prawa międzynarodowego III. Cechy szczególne konstytucji Najwyższa moc prawna Nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa Uchwalanie konstytucji Zmiana konstytucji Pojęcie zmiany konstytucji Zmiana całkowita Zmiana częściowa (nowelizacja) Tryb zmiany Metody techniczno-legislacyjne Zasada stabilności konstytucji a zmiany konstytucji Szczególna nazwa konstytucji Treść konstytucji Forma i systematyka konstytucji IV. Funkcje konstytucji Funkcja prawna Funkcja stabilizacyjna (petryfikująca) Funkcja programowa (dynamiczna) Funkcja integracyjna Funkcja organizatorska Funkcja wychowawcza V. Normy konstytucyjne Norma konstytucyjna a przepis (postanowienie) konstytucji Niepisane normy konstytucyjne... 65

10 Spis treści IX 3. Klasyfikacja norm konstytucyjnych Normy materialne Normy proceduralne Normy organizacyjne Hierarchia norm konstytucyjnych VI. Wykładnia konstytucji VII. Stosowanie konstytucji Pojęcie stosowania konstytucji Bezpośrednie (samoistne) stosowanie konstytucji Precedens i zwyczaj konstytucyjny Gwarancje zgodności prawa z konstytucją (gwarancje konstytucji) I. Pojęcie gwarancji zgodności prawa z konstytucją II. Podstawowe systemy kontroli konstytucyjności prawa System pozaparlamentarny System kontroli sprawowanej przez głowę państwa System jurysdykcyjny System kontroli sprawowanej przez sądy powszechne System kontroli sprawowanej przez sądy konstytucyjne System parlamentarny System kontroli sprawowanej przez parlament in pleno System kontroli sprawowanej przez specjalne organy wewnątrzparlamentarne III. Trybunał Konstytucyjny Pozycja ustrojowa i zasady funkcjonowania Skład i struktura Zgromadzenie Ogólne Prezes Trybunału Kompetencje TK i postępowanie przed nim Orzekanie w przedmiocie konstytucyjności i legalności norm prawnych Orzekanie w sprawach skarg konstytucyjnych Rozpatrywanie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działalności partii politycznych Sygnalizowanie luk i uchybień w prawie Rozstrzyganie w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP Ustawa o zmianie Konstytucji Akty prawa międzynarodowego jako źródła prawa konstytucyjnego I. Stosunek prawa międzynarodowego do prawa krajowego II. Umowa międzynarodowa jako źródło prawa w RP

11 X Spis treści III. Międzynarodowe prawo zwyczajowe i ogólne zasady prawa międzynarodowego jako źródło prawa w RP Akty prawa UE I. Charakter prawa UE II. Rola prawa unijnego w systemie prawnym państw członkowskich III. Konstytucja RP a prawo unijne IV. Implementacja prawa UE Ustawa I. Pojęcie i cechy ustawy Najwyższa po Konstytucji moc prawna Uchwalanie przez parlament (zasada wyłączności ustawodawczej parlamentu) Specjalna procedura uchwalania Charakter ogólny II. Procedura ustawodawcza Stadia procesu ustawodawczego w państwach demokratycznych Inicjatywa ustawodawcza Postępowanie w parlamencie Podpisanie lub promulgacja ustawy Ogłoszenie ustawy Proces ustawodawczy w Polsce Inicjatywa ustawodawcza Postępowanie w Sejmie Postępowanie w Senacie Rozpatrywanie przez Sejm stanowiska Senatu Promulgacja podpisanie ustawy przez Prezydenta RP Ponowne rozpatrywanie przez Sejm ustawy, której podpisania odmówił Prezydent i usuwanie niezgodności ustawy z Konstytucją Ogłoszenie ustawy Rozporządzenie Akty prawa miejscowego I. Akty organów samorządu terytorialnego II. Akty wojewody i organów administracji niezespolonej Akty o charakterze wewnętrznym Inne źródła prawa konstytucyjnego I. Prawo naturalne Stanowisko głoszące nadrzędność prawa naturalnego nad konstytucją Stanowisko odrzucające nadrzędność prawa naturalnego nad konstytucją II. Prawo zwyczajowe

12 Spis treści XI Rozdział III. Demokratyczne państwo prawne Geneza państwa prawnego Pojęcie demokratycznego państwa prawnego Rozdział IV. Konstytucyjne zasady ustroju społeczno-gospodarczego Charakter ustroju społeczno-gospodarczego Prawa socjalne Zasada społecznej gospodarki rynkowej Elementy systemu społecznej gospodarki rynkowej I. Wolność gospodarcza Pojęcie wolności działalności gospodarczej w obecnej Konstytucji Ograniczenie swobody działalności gospodarczej Ograniczenie prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne II. Własność Pojęcie własności w obecnej Konstytucji Własność jako zasada ustroju społeczno-gospodarczego Własność jako prawo podmiotowe Solidarność i współpraca partnerów Konstytucyjne znaczenie zasady społecznej gospodarki rynkowej Finanse publiczne Rozdział V. Zasada zwierzchnictwa narodu Pojęcie władzy suwerennej Teorie patrymonialne Teorie suwerenności ludu Teorie suwerenności narodu Teorie suwerenności państwa Teoria suwerenności prawa Teorie suwerenności organu państwowego Teoria marksistowska Konstytucyjna zasada suwerenności narodu Demokracja I. Demokracja Pojęcie demokracji Rodzaje demokracji II. Demokratyczne sposoby podejmowania decyzji Głosowanie Jednomyślność Większość Większość względna Większość bezwzględna (absolutna) Większość kwalifikowana Losowanie

13 XII Spis treści III. Wolność prasy i środków społecznego przekazu przesłanką demokracji IV. Wolna gra sił politycznych przesłanką demokracji Pluralizm polityczny Opozycja Partie polityczne i grupy interesów I. Pojęcie partii politycznej i systemu partyjnego Geneza partii politycznych Pojęcie partii politycznej Pojęcie systemu partyjnego System monopartyjny System partii hegemonicznej System partii dominującej System dwupartyjny System wielopartyjny II. Prawna regulacja partii politycznych III. Grupy interesów (lobbies) Demokracja bezpośrednia i jej instytucje I. Pojęcia podstawowe Pojęcie i geneza demokracji bezpośredniej Referendum i jego rodzaje Plebiscyt Weto ludowe Inicjatywa ludowa Konsultacja ludowa Zgromadzenie ludowe II. Instytucje demokracji bezpośredniej w Polsce Zasada ogólna Obywatelska inicjatywa ustawodawcza Referendum ogólnokrajowe Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa Referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej Referendum konstytucyjne Referendum lokalne Demokracja przedstawicielska I. Pojęcie reprezentacji II. Prawo wyborcze Wybory i prawo wyborcze Funkcje wyborów Rodzaje wyborów Pojęcie prawa wyborczego Źródła prawa wyborczego Instrumentalizacja prawa wyborczego Zasady prawa wyborczego

14 Spis treści XIII 2.1. Zasada powszechności Czynne prawo wyborcze Bierne prawo wyborcze Zasada równości Zasada bezpośredniości Zasada tajności Zasada proporcjonalności Zasada wolnych wyborów Pojęcie i rodzaje systemów wyborczych Pojęcie systemu wyborczego Rodzaje systemów wyborczych Organizacja wyborów Zarządzenie i termin wyborów Podział na okręgi i obwody wyborcze Organy przeprowadzające wybory Spisy wyborców Zgłoszenie kandydatów/list Rejestracja kandydatów/list Głosowanie Ustalanie wyników wyborów Ustalanie wyników głosowania Ustalanie wyników wyborów Wybory do Sejmu Wybory do Senatu Wybory do Parlamentu Europejskiego Wybory Prezydenta Wybory samorządowe Weryfikacja wyborów Uzupełnianie składu organów przedstawicielskich podczas kadencji Obsadzanie mandatów bez głosowania Status przedstawiciela Mandat przedstawicielski Immunitet parlamentarny Zasada niepołączalności mandatu (incompatibilitas) Prawa przedstawiciela Obowiązki przedstawiciela Rozdział VI. Gwarancje praw i wolności oraz status prawny jednostki Obywatelstwo I. Pojęcie obywatelstwa Przynależność państwowa Obywatelstwo II. Prawna regulacja obywatelstwa III. Obywatelstwo polskie

15 XIV Spis treści 1. Podstawowe zasady ustawodawstwa o obywatelstwie polskim Nabycie obywatelstwa polskiego Przez urodzenie Przez nadanie obywatelstwa Przez uznanie za obywatela Przez repatriację Przez przywrócenie obywatelstwa Utrata obywatelstwa polskiego Prawa i wolności jednostki I. Pojęcia podstawowe Prawa człowieka Prawa obywatelskie Wolności Prawa i wolności konstytucyjne Prawa i wolności osobiste Prawa i wolności polityczne Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne Prawa i wolności podstawowe Prawa podmiotowe Publiczne prawa podmiotowe II. Geneza praw jednostki III. Koncepcje statusu jednostki Koncepcje prawnonaturalne Koncepcja liberalna Koncepcja statusu jednostki w socjalnym państwie prawnym Koncepcja statusu jednostki w nauce społecznej Kościoła katolickiego IV. Zakres obowiązywania konstytucyjnych praw i wolności jednostki Zakres podmiotowy Ograniczenia praw i wolności w Konstytucji i w prawie międzynarodowym Ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności Ograniczenia praw i wolności w prawie międzynarodowym Konflikty między prawami i wolnościami Horyzontalne obowiązywanie praw i wolności V. Ochrona praw i wolności jednostki Zagrożenia i naruszenia praw i wolności jednostki Pojęcie i formy ochrony praw i wolności jednostki Gwarancje praw i wolności jednostki VI. Konstytucyjne prawa i wolności w Polsce i ich ochrona Konstytucyjna regulacja praw i wolności Ochrona konstytucyjnych praw i wolności

16 Spis treści XV VII. Obowiązki konstytucyjne Pojęcie obowiązków konstytucyjnych Obowiązki prawne jednostki w prawie międzynarodowym Normatywne znaczenie obowiązków konstytucyjnych Zakres obowiązywania konstytucyjnych obowiązków jednostki Zakres podmiotowy Granice obowiązków konstytucyjnych Konflikty między obowiązkami konstytucyjnymi Gwarancje realizacji obowiązków konstytucyjnych Gwarancje prawne (instytucjonalne) Gwarancje pozaprawne Konstytucyjne obowiązki jednostki Obowiązki spoczywające na każdym podlegającym władzy RP Obowiązki spoczywające na obywatelach Rozdział VII. Zasada podziału władz Koncepcja podziału władz i czynniki warunkujące jej realizację Aspekt funkcjonalny (przedmiotowy) Aspekt organizacyjny (podmiotowy) Aspekt personalny Systemy rządów I. Rodzaje odpowiedzialności Odpowiedzialność polityczna Odpowiedzialność konstytucyjna (prawna) II. Systemy rządów System prezydencki System parlamentarny System prezydencko-parlamentarny (system półprezydencki, system prezydencjalny) System komitetowy (system rządów zgromadzenia ) System rządów w Polsce Pojęcie organu państwowego i typologia organów Rozdział VIII. Organy państwowe w RP i ich kompetencje Władza ustawodawcza I. Geneza i ewolucja parlamentu II. Struktura parlamentu III. Funkcje parlamentu Funkcja ustawodawcza Funkcja kontrolna Funkcja kreacyjna IV. Modyfikacje funkcji parlamentu w wyniku procesów integracyjnych w Unii Europejskiej V. Kadencja parlamentu

17 XVI Spis treści VI. Liczba parlamentarzystów VII. Regulamin Sejmu i Regulamin Senatu VIII. Formy zrzeszania się parlamentarzystów IX. Organizacja i funkcjonowanie Sejmu Organy Sejmu Funkcjonowanie Sejmu Kompetencje Sejmu X. Organizacja, funkcjonowanie i kompetencje Senatu Zasady konstytucyjne Organy Senatu Funkcjonowanie Senatu Kompetencje Senatu XI. Zgromadzenie Narodowe Władza wykonawcza I. Systemy sprawowania Monokratyczny Dualistyczny System gabinetowy Geneza Kształt współczesny System kanclerski System resortowy System prezydencjalny System departamentalny System dyrektorialny II. Prezydent RP Pozycja Prezydenta w systemie organów państwa Kompetencje Prezydenta Tradycyjne funkcje głowy państwa Wydawanie aktów prawnych Kompetencje Prezydenta związane z funkcjonowaniem parlamentu Kompetencje Prezydenta związane z funkcjonowaniem rządu Kompetencje Prezydenta związane z funkcjonowaniem sądów Odpowiedzialność Prezydenta III. Rada Ministrów Skład, zasady organizacji i funkcjonowania Kompetencje Rady Ministrów Pozycja ustrojowa Prezesa Rady Ministrów Ministrowie Odpowiedzialność RM i jej członków Odpowiedzialność polityczna Odpowiedzialność konstytucyjna Odpowiedzialność karna

18 Spis treści XVII 37. Sądy I. Pojęcie władzy sądowniczej i pojęcie wymiaru sprawiedliwości II. System organów wymiaru sprawiedliwości Sąd Najwyższy Sądy powszechne Sądy administracyjne Sądy wojskowe Współpraca sądów i trybunałów z Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej III. Trybunały Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu IV. Krajowa Rada Sądownictwa V. Konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwości Zasada niezawisłości sędziowskiej Zasada niezależności sądów Zasada jednolitości sądów Zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego Prokuratura i Instytut Pamięci Narodowej I. Prokuratura II. Instytut Pamięci Narodowej Organy kontroli państwowej i ochrony prawa I. Pojęcie kontroli II. Najwyższa Izba Kontroli III. Rzecznik Praw Obywatelskich IV. Rzecznik Praw Dziecka V. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji VI. Narodowy Bank Polski Prezes NBP Rada Polityki Pieniężnej Zarząd NBP Rozdział IX. Samorząd Pojęcie samorządu Pojęcie i istota samorządu terytorialnego Samorząd terytorialny w Polsce I. Organy samorządu terytorialnego i ich kompetencje Gmina Powiat Województwo II. Zrzeszenia jednostek samorządu terytorialnego III. Nadzór nad samorządem terytorialnym

19 XVIII Spis treści 1. Nadzór nad działalnością samorządu gminnego Nadzór nad działalnością samorządu powiatu Nadzór nad działalnością samorządu województwa Samorządowe kolegia odwoławcze Samorząd zawodowy Indeks rzeczowy

20 Wykaz skrótów 1. Akty normatywne EKPCz... Konwencja z r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) EKSL... Europejska Karta Samorządu Lokalnego z r. (Dz.U. Nr 124, poz. 607) IPNU... ustawa z r. o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 ze zm.) Karta NZ... umowa międzynarodowa z r. Karta Narodów Zjednoczonych, statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości i Porozumienie ustanawiające Komisję Przygotowawczą Narodów Zjednoczonych (Dz.U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90 ze zm.) KC... Kodeks cywilny KK... Kodeks karny Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i ze sprost.) KPA... Kodeks postępowania administracyjnego KWyb... Kodeks wyborczy ManPosU... ustawa z r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 7, poz. 29 ze zm.) MKU... ustawa konstytucyjna z r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym (Mała Konstytucja) (Dz.U. Nr 84, poz. 426 ze zm.) MPPOiP... umowa międzynarodowa z r. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) NIKU... ustawa z r. o Najwyższej Izbie Kontroli (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 82 ze zm.) ObPolU... ustawa z r. o obywatelstwie polskim (Dz.U. z 2012 r. poz. 161) PartPU... ustawa z r. o partiach politycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 155, poz. 924)