This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Zaburzenia białek regulatorowych cyklu komórkowego: Rb, p21 i p16 w raku krtani* WSTĘP Alterations of cell cycle regulating proteins: Rb, p21 and p16 in laryngeal cancer Wioletta Pietruszewska 1, Marcin Durko 1, Józef Kobos 2 1Katedra i Klinika Otolaryngologii UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. T. Durko 2Zakład Patologii Wieku Rozwojowego Katedry Biomedycznych Podstaw Pielęgniarstwa UM w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. med. J. Kobos Summary In cell cycle, most of the regulatory actions occur at the so-called restriction point (R) in the late G1 phase. Tumor suppressor genes; Rb, p53 and p21 are among the most important of the agents suppressing transition through R point. Changes in the expression of Rb (retinoblastoma) gene correlate with the presence of Rb protein and they are believed to be an early event in carcinogenesis. This issue seems to be not plainly defined in laryngeal cancer. P21 with p16, cyclin D1 and Rb genes that play a critical role in the regulation of the G1-S transition of the cell cycle, are frequently altered in several neoplastic entities. Our purpose was to investigate the possible prognostic value of p21, p16 and Rb proteins in patients with laryngeal cancer. 67 patients with laryngeal cancer was multi-variously analysed. Paraffin-embedded tissue sections were immunohistochemically stained with a monoclonal antibody raised against p21, p16 and Rb proteins using standard immunohistochemistry techniques. Low intensity ( 10%, 7/67) of p21 protein expression was significantly correlated with histological grading (p < 0,01) and overall and disease free survival (p < 0,05). We did not observed any correlation between p21 expression and T, N and M status and local or nodal recurrences. Absence of p16 protein expression was observed in 35/67 (52,2%) cases and was significantly correlated with N status (p = 0,03) and nodal recurrences (p = < 0,01). By univariate analysis expression of p16 protein was related with quicker relapse. Rb protein was absent in 7/67 cases (10,4%) and was related to T3 and T4 primary tumour size (p < 0,05). We did not observed any correlation between Rb and other clinocopathological features (p > 0,05). Our study has identified p21 protein expression as important biological marker which may indicate the progression of laryngeal squamous cell carcinoma. P16 protein has a prognostic value in assessment of disease free survival. Based on this findings it can be deduced that investigation of Rb, p16 and p21 proteins makes it easier to understand the process of cancerogenesis in laryngeal cancer and to establish its prognostic value further research and observations need to be attempted. Hasła indeksowe: białko Rb, białko p21, białko p16, białko p53, rak krtani, cykl komórkowy, czynnik prognostyczny Key words: Rb protein, p16 protein, p21 protein, p53 protein, laryngeal cancer, cell cycle, prognostic factor Otolaryngol Pol 2007; LXI (6): by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi Nowotwory złośliwe pozostają trzecią, po urazach i chorobach układu krążenia, przyczyną zgonów w Polsce i stanowią istotny problem społeczny. Transformacja nowotworowa jako złożony i wieloetapowy proces jest rezultatem zmian w wielu genach, których produkty biorą udział we wzroście, różnicowaniu i śmierci komórki. Każda komórka przechodzi pewien cykl przemian metabolicznych doprowadzających do podziału, zwanych cyklem komórkowym. Wyróżnia się w nim cztery fazy: G1, S, G2 i M. Cykl *Praca finansowana z funduszu prac własnych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr i Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów. 951

2 W. Pietruszewska i inni komórkowy podlega bardzo skomplikowanej regulacji, a prawidłowość jego przebiegu jest kontrolowana i gwarantowana w czasie trwania co najmniej dwóch punktów restrykcyjnych: na granicy faz G1 i S oraz G2 i M. W pierwszym odbywa się kontrola integralności genomu a wykrycie uszkodzeń DNA powoduje uruchomienie systemów naprawczych i zatrzymanie cyklu do momentu naprawy defektów DNA. W drugim punkcie następuje kontrola prawidłowości kondensacji i segregacji materiału genetycznego oraz powstawania wrzeciona podziałowego przed mitozą [1, 3 5). Regulacja cyklu komórkowego ma miejsce dzięki złożonym interakcjom między aktywatorami i supresorami cyklu. W kontroli prawidłowości przebiegu cyklu jednymi z najważniejszych pozostają białka P53, Rb, P16 i P21 [3, 4, 9]. Wejście komórki w cykl podziałowy znajduje się pod kontrolą kompleksów cyklin z cyklinozależnymi kinazami (CDK). Jest on negatywnie kontrolowany przez specyficzne inhibitory cyklinozależnych kinaz, które są sklasyfikowane w 2 grupach: INK4a i CIP/KIP w zależności od ich funkcji i cech strukturalnych. Rodzina INK4a zawiera białka P: P15, P16, P18 i P19, które głównie hamują CDK4 i CDK6. Rodzina CIP/KIP zawiera białka: P21 (WAF/CIP1), P27 (KIP1) i P57 (KIP2). Białka te posiadają konserwatywną N-końcową domenę i hamują wiele kinaz przez związanie się z różnymi kompleksami cyklinacyklinozależna kinaza (cyklina D/CDK4 lub CDK6; cyklina E/CDK2 i cyklina A/CDK2). Gen Rb działa jako główny inhibitor cyklu komórkowego poprzez wiązanie kompleksu transkrypcyjnego E2F, co zatrzymuje cykl przed rozpoczęciem fazy S. Kompleks cykliny D z cyklinozależną kinazą CDK4 powoduje fosforylację Rb, hamuje jego aktywność i uwalnia kompleks E2F umożliwiając komórce przejście do fazy S. Jednak inhibitory cyklu takie jak białka P21 i P16 dezaktywują cyklinozależne kinazy (CDK) a białko P53 może zatrzymać cykl komórkowy lub wywołać apoptozę w odpowiedzi na uszkodzenia DNA [13, 14]. Białka p21, p16, cyklina D1 i Rb odgrywają krytyczną rolę w regulacji przejścia między fazą G1 i S cyklu komórkowego i są często zmienione w wielu nowotworach różnego pochodzenia. Ich analiza zarówno z zastosowaniem metod molekularnych, jak i immunohistochemicznych dostarcza wiele informacji o ich funkcjonowaniu i umożliwia określenie fenotypu komórek nowotworowych. Celem pracy była ocena ekspresji białek Rb, p21, p16 i p53 zaangażowanych w regulację cyklu komórkowego w raku krtani i ustalenie ich znaczenie w rokowaniu u chorych na raka krtani. MATERIAŁ I METODY Badania uwzględniające cechy kliniczne i patomorfologiczne, przeprowadzono u 67 chorych na raka krtani w wieku od 38 do 76 lat, diagnozowanych i leczonych chirurgicznie w Klinice Otolaryngologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, u których okres obserwacji był co najmniej 5-letni (tab. I). Do badanej grupy włączono tylko chorych, u których udało się ustalić szczegółowy okres przeżycia. Stopień zaawansowania nowotworu oceniono, zgodnie z zaleceniami WHO, wg klasyfikacji TNM, natomiast stopień dojrzałości histologicznej guza oceniając grading. W postępowaniu leczniczym częściowe operacje krtani wykonano u 15 chorych (22,4%) a całkowite usunięcie krtani u 52 chorych (77,6%). U 40 chorych (59,7%) jednocześnie przeprowadzono operacje na węzłach chłonnych szyi tj. operacje selektywne u 34 chorych (50,7%), operacje radykalne i zmodyfikowane u 6 chorych (8,9%), natomiast u 4 chorych (5,9%) po jednej stronie szyi wykonano operację selektywną, a po drugiej radykalną. Do pooperacyjnego napromieniania jako leczenia uzupełniającego zakwalifikowano 39 chorych (58,2%). W ocenie patomorfologicznej we wszystkich przypadkach stwierdzono raka płasko- Tabela I. Charakterystyka badanej grupy chorych na raka krtani (N = 67) Cecha Liczba Odsetek chorych Płeć: Kobiety Mężczyźni ,9% 88,1% Punkt wyjścia procesu nowotworowego 1. nadgłośnia 2. głośnia 3. podgłośnia ,25% 49,25% 1,5% Wielkość guza w krtani T1 T2 T3 T ,9% 8,9% 32,8% 46,2% Przerzuty w regionalnych węzłach chłonnych N0 N1 N2 N ,2% 10,4% 20,9% 7,5% Przerzuty odległe M0 M ,0% 0% Wznowa miejscowa Obecna (1) Brak (0) ,5% 92,5% Wznowa węzłowa Obecna (1) Brak (0) ,4% 83,6% Stopień zróżnicowania histologicznego (grading) G1 G2 G ,9% 62,7% 25,4% 952

3 nabłonkowego rogowaciejącego. Wznowę miejscową procesu nowotworowego stwierdzono u 5 chorych (krtań, okolica tracheostomy) w czasie od 12 do 26 miesięcy od operacji. Odległe w czasie przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych stwierdzono u 11 chorych w okresie od 6 do 68 miesięcy po operacji guza pierwotnego. Drugi nowotwór odnotowano u 5 chorych (7,4%) (rak szyjki macicy, rak żołądka, rak płuca, rak pęcherza moczowego). Okres obserwacji chorych wynosił od 5 do 9,8 lat od rozpoznania i chirurgicznego leczenia raka krtani. Przeżycie 5-letnie stwierdzono u 42 chorych (62,7%). Materiał do badań histochemicznych stanowiły wycinki raków krtani utrwalone w 10% zbuforowanej formalinie i zatopione w bloczki parafinowe. Badania immunohistochemiczne przeprowadzono wg metody immunoperoksydazowej z zastosowaniem monoklonalnych przeciwciał skierowanego przeciwko antygenom: p16 (INK4a) (mouse monoclonal antibody p16 INK4a/MTS1, Chemicon, MAB88057), p21 (NCL- WAF-1, Novocastra), Rb (Anti-Human Retinoblastoma Gene Product of Dako) i awidynowo-biotynowoperoksydazowego systemu detekcji ABC (Novocastra). Obecność białek w raku krtani określono ilościowo, obliczając indeks będący odsetkiem komórek z odczynem dodatnim do całkowitej liczby ocenianych komórek nowotworowych pod powiększeniem 400- krotnym. Za wynik dodatni przyjęto obecność brunatnego odczynu w komórkach nowotworowych. Cechy kliniczne i histopatologiczne zestawiono z ekspresją białek, która przy wartościach 10% była traktowana jako jej zahamowanie. Prawdopodobieństwo całkowitego i wolnego od nowotworu czasu przeżycia w różnych grupach określono metodą Kaplana-Meiera estymacji funkcji przeżywalności. Różnice prawdopodobieństwa czasu przeżycia w różnych grupach oceniono za pomocą testów log-rank lub chi-kwadrat. Wartości p<0,05 przyjęto za znamienne statystycznie. Analizę wykonano za pomocą pakietu statystycznego STATISTICA PL 6.1. Zaburzenia białek regulatorowych cyklu komórkowego: Rb, p21 i p16 w raku krtani Tabela II. Zależności między poziomem białek p16, p21 i Rb a cechami klinicznymi i histopatologicznymi u chorych na raka krtani (N = 67) Cecha Białko Rb Białko p16 Białko p21 Wielkość guza pierwotnego p < 0,05 ZN* ZN* Przerzuty do węzłów chłonnych ZN* p=0,03 ZN* Stopień zróżnicowania histologicznego guza ZN* ZN* p < 0,01 Wznowa miejscowa p < 0,05 ZN* ZN* Wznowa węzłowa ZN* p < 0,01 ZN* Całkowity czas przeżycia chorych ZN* ZN* p < 0,05 Czas przeżycia wolny od wznowy ZN* p < 0,05 p < 0,05 *ZN zależność nieznamienna statystycznie WYNIKI Zahamowanie ekspresji białka p21 stwierdzono w 25 przypadkach (37,3%). Średni odsetek komórek z obecną reakcją wynosił 21,2% (odchylenie standardowe: 15,39; zakres: 0 51). Odczyn umiejscowiony był w jądrze komórkowym pod postacią drobnych ziarnistości. Zahamowanie ekspresji było znamiennie związane z niskim zróżnicowaniem histologicznym nowotworu (G3) (p<0,01) oraz całkowitym i wolnym od wznowy czasem przeżycia chorych (p<0,05) (ryc. 1). Nie stwierdzono zależności między ekspresją badanego białka a pozostałymi cechami klinicznymi (p>0,05) (tab. II). Brak ekspresji białka Rb stwierdzono w 7 przypadkach (10,4%), w pozostałych średnia ekspresja wynosiła 44% (odchylenie standardowe: 32,2%, zakres: 10 90). Stwierdzono znamiennie większy polimorfizm komórek i jąder w przypadkach z wysoką ekspresją białka Rb (p=0,03). Obserwowano zależność między wielkością guza pierwotnego a nasileniem odczynu białka i w bardziej zaawansowanych guzach ekspresja białka była niska, podobnie jak w przypadkach występowania wznowy miejscowej procesu nowotworowego (p<0,05). Nie stwierdzono zależności między obecnością białka Rb a cechą N, obecnością wznowy węzłowej i czasem przeżycia chorych (p>0,05) (tab. II). Ekspresja białka p16 obecna była w komórkach nowotworowych pod postacią drobnych ziaren w jądrze i była ona wzmożona w perłach rogowych a nie w pojedynczych komórkach, czy grupach komórek aktywnie proliferujących. Zahamowanie ekspresji tego białka stwierdzono w 35 przypadkach (52,2%). Stwierdzono znamienne zależności między zahamowaną ekspresją białka a obecnością przerzutów do węzłów chłonnych i wznowy węzłowej (p=0,03, p<0,01) a jej brak obserwowano znamiennie częściej u chorych z przerzutami N2 i N3. Nie stwierdzono powyższych zależności w odniesieniu do stopnia zróżnicowania histologicznego i całko- 953

4 W. Pietruszewska i inni Całkowity czas przeżycia chorych Całkowity czas przeżycia chorych 105% 95% 85% 75% 65% 55% 45% Lata 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 p>0,05 Ryc. 1. Całkowity i wolny od wznowy czas przeżycia chorych na raka krtani w zależności od ekspresji białek p21 i p16 (N=67) witego czasu przeżycia chorych. Natomiast czas przeżycia wolny od wznowy nowotworu był istotnie krótszy u chorych, u których doszło do zahamowania ekspresji białka p16 (p<0,05) (tab. II). Stwierdzono istotne dodatnie zależności między zahamowaniem ekspresji białek p21 i Rb (p=0,01) oraz między brakiem ekspresji białek p21 i p16 (p<0,01). DYSKUSJA p<0,05 białko p21, dodatnia ekspresja białko p21, zahamowana ekspresja Białko P16 - brak ekspresji Białko P16 -obecna ekspresja 0,4 Czas (w latach) Raki płaskonabłonkowe głowy i szyi są grupą nowotworów podobnych histologicznie, ale o różnej etiologii i cechach biologicznych związanych z Czas przeżycia wolny od wznowy Czas przeżycia wolny od wznowy 100% 30% Lata 0,55 Czas (w latach) pierwotnym umiejscowieniem. Pomimo doskonalenia diagnostyki i nowych możliwości leczenia czas przeżycia pozostaje relatywnie niski w ciągu ostatnich lat. Mechanizmy wywołujące karcynogenezę w płaskonabłonkowych nowotworach głowy i szyi są podobne do tych w innych guzach litych. Obecnie akceptuje się pogląd, że rak zapoczątkowany jest przez kumulujące się mutacje genetyczne, co doprowadza do selekcji klonu komórek nowotworowych. Jedną z najważniejszych cech komórek nowotworowych jest występowanie mutacji w genach związanych z cyklem komórkowym, w którym większość czynności regulatorowych występuje w tzw. punkcie restrykcyjnym w fazie G1. Z tego punktu cykl komórkowy przebiega dalej, jeśli nie stwierdza się % 80% 70% 60% 50% 40% 1,05 1,00 0,95 0,90 0,85 0,80 0,75 0,70 0,65 0,60 p<0,05 p=0,01 białko p21, dodatnia ekspresja białko p21, zahamowana ekspresja Bialko P16 - obecna ekspresja Białko P16 - brak ekspresji

5 tu uszkodzeń. Geny supresorowe jak P21, P53, Rb i P16 są jednymi z najważniejszych, które hamują przejście przez punkt R. Nadaktywacja genu Rb, która jest konsekwencją mutacji w jego obszarze pozbawia cykl podwójnej kontroli i może doprowadzić do niekontrolowanej proliferacji charakterystycznej dla komórek nowotworowych. Białko Rb ma również zdolności do wiązania się z innymi białkami, co powoduje powstanie kompleksu z białkiem P53 i mdm2, które odgrywają istotną rolę w regulacji apoptozy [9, 14]. Zmiany ekspresji genu Rb zlokalizowanego w chromosomie 13q14 związane są z obecnością mutacji występujących stosunkowo często w rakach płaskonabłonkowych i uważa się je za wczesne stadium transformacji nowotworowych. Potwierdzono znaczenie obecności mutacji genu Rb w powstawaniu przerzutów w węzłach chłonnych szyi w raku krtani [4, 12, 13, 15]. Regulacja przejścia z G1 do S jest ściśle kontrolowana przez białka tzw. szlaku Rb, w którym uczestniczą białka: p16, Rb i cyklina D1. Ostatnie badania sugerują, że kompleksy cykliny D1 z cyklinozależymi kinazami 4 i 6, mają wpływ na fosforylację Rb do aktywnej formy. Ta hiperfosforylacja prowadzi do dysocjacji Rb z kompleksu z czynnikiem transkrypcyjnym E2F i zahamowaniu replikacji DNA [4]. Wyjaśnia to, dlaczego fosforylacja białka Rb jest traktowana jako kluczowa w cyklu komórkowym. Wyniki obecnych badań podkreślają, że kontrola cyklu komórkowego jest nieprawidłowa w większości przypadków raka płaskonabłonkowego krtani i gardła dolnego. Nasza analiza wskazuje na związek pomiędzy poziomem białka Rb i wielkością guza pierwotnego, obecnością wznowy miejscowej i dużym polimorfizmem komórek nowotworowych w ocenie histologicznej. Volasec i wsp. [14] w swoich badaniach wskazują, że utrata ekspresji białka Rb w rakach płaskonabłonkowych wskazuje na ścisły związek z wielkością guza T i rzadkość inaktywacji genu Rb może być ważniejsza w rozwoju raków płaskonabłonkowych niż sądzono wcześniej. Podkreślają oni również główną rolę białka cykliny D1 w regulacji cyklu komórkowego w raku głowy i szyi. Jej nadekspresja jest opisywana jako będąca w stanie hamować ekspresję białka Rb. W naszych badaniach uważamy, że poziom białka Rb określany metodami immunohistochemicznymi pozostaje wiarygodną techniką dla skriningu statusu funkcjonalnego genu Rb. Możliwym jest, że inne czynniki poza inaktywującymi mutacjami i delecjami mogą wpłynąć na ekspresję białka Rb i tak w niektórych warunkach nadekspresja tego białka może być Zaburzenia białek regulatorowych cyklu komórkowego: Rb, p21 i p16 w raku krtani spowodowana niefunkcjonalną mutacją. Ponadto antygeny wirusowe i inne czynniki wewnątrzkomórkowe mogą inaktywować hamującą drogę Rb powodując nadekspresję tego białka. Niektórzy autorzy twierdzą, że wartościowym jest badanie białka Rb w stosunku do jego ufosforylowania. Sartor i wsp. [13] stwierdzili, że próbki wskazujące tylko hiperfosforylację Rb były zaklasyfikowane jako te posiadające nieaktywne Rb. Jedną z dróg inaktywacji genu Rb jest utrata heterozygotyczności. Yoo i wsp. [15] próbuje zidentyfikować miejsce minimalnej utraty regionu Rb z zastosowaniem polimorficznych mikrosatelitarnych markerów kompatybilnych do długiego ramienia chromosomu 13, a następnie porównanie tych wyników ze statusem immunohistochemicznym białka Rb. Stwierdzono niezbyt częstą inaktywację genu Rb pomimo częstej utraty chromosomu q. Powoduje to, że uważa się, że inne locus genu 13q14 może być związane z supresją nowotworów głowy i szyi. Rassidacis i wsp. [12] twierdzą, że utrata ekspresji białka Rb, często z powodu delecji w genie Rb, powoduje wzrost apoptozy guza i może uczulać komórki nowotworowe na chemioterapię w anaplastycznych wielkokomórkowych chłoniakach (ALCL Anaplastic Large Cell Lymphoma). Jest to również pozytywnym wyjaśnieniem dla lepszego czasu przeżycia obserwowanego u pacjentów z całkowicie negatywnym Rb w ALCL. Utrata ekspresji genu P21 została stwierdzona, jako współistniejąca ze złym rokowaniem w raku płuca, sutka, prostaty i żołądka. Stwierdzono, że poziom białka P21 jest związany z agresywnością procesu nowotworowego i było postulowane, aby stał się niezależnym czynnikiem rokowniczym w wybranych guzach litych. Doniesienia dotyczące raka krtani są nadal kontrowersyjne. W naszym badaniu zarówno całkowity jak i wolny od nowotworu czas przeżycia zależał od ekspresji białka p21, co potwierdza wyniki badań innych autorów [8]. Istnieją również doniesienia, które nie stwierdzają tej zależności [11, 16]. Jednakże badania molekularne dotyczące regionu, w którym występuje p21 są nadal prowadzone. Prezentowane powyżej wyniki wskazują, że ocena ekspresji białka p21 w raku krtani może być pomocna w wyborze chorych z niską ekspresją tego białka w ocenie immunohistochemicznej, u których powinno być podjęte bardziej agresywne leczenie jak np. adiuwentowa chemoradioterapia. W nawiązaniu do wcześniejszych badań Pruneli i wsp. [11] w raku krtani stwierdziliśmy, że poziom białka p21 był istotnie związany ze stopniem zróżnicowania histologicznego i był zmniej- 955

6 W. Pietruszewska i inni szony w niskozróżnicowanych rakach. Wskazuje to na fakt, że białko p21 może być związane z procesem różnicowania komórek. W dostępnej literaturze dotyczącej zależności między białkiem p21 i p53 nie ma zgodności co do wpływu tych białek na progresję guza. Kilka badań potwierdza, że ekspresja p21 jest związana z drogą zależną od p53, ale również może być od p53 niezależna. To wskazuje, że ocena białek p21 i p53 wydaje się konieczna, ale niewystarczająca do oceny progresji i powstawania przerzutów raka krtani. Nasze badania potwierdzają, że białko p21 jest istotnym markerem biologicznym, który może wskazywać na progresję raka płaskonabłonkowego krtani. Powyższe badania wskazują, że rozregulowanie ekspresji białka p16 jest częste w raku krtani i jest zwykle związane z obecnością zmian genetycznych. Mutacje homo- i heterozygotyczne delecje oraz hipermetylacja promotora są najczęstszymi zmianami genetycznymi związanymi z inaktywacją genu supresorowego p16 [1, 3, 6]. W obecnych badaniach inaktywacja p16 była obecna w połowie guzów krtani. To wskazuje, że p16 może być głównym czynnikiem inaktywacji w raku krtani, co potwierdzono również w raku płuca [10]. Podkreśla się, że zmiany genetyczne w obrębie p16 nie tylko mają wpływ na wczesny rozwój raka krtani, ale również na jego dalszą progresję. Nie potwierdzono tego w innych badaniach dotyczących raków głowy i szyi [10]. Większość zmian genetycznych i epigetycznych powodowało zmniejszenie lub brak ekspresji białka p16. Kliniczne znaczenie badania ekspresji p16 pozostaje nadal kontrowersyjne. Niski poziom tego białka stwierdzono u chorych z gorszym prognozowaniem w nowotworach płuca, żołądka, głowy i szyi oraz sutka, ale nie w rakach odbytnicy i trzustki [2, 5]. W naszych badaniach utrata białka p16 była stwierdzona w połowie przypadków i była istotnie związana z wielkością guza pierwotnego, obecnością przerzutów w węzłach chłonnych szyi, wznową węzłową i krótszym czasem przeżycia wolnym od wznowy. Te parametry uważa się za czynniki wskazujące na złe rokowanie w raku krtani. Jednak niektórzy badacze nie znajdują prognostycznego znaczenia białka p16 w przeżyciu chorych. Wszystkie badania sugerują natomiast, że utrata białka p16 może wpływać na wieloetapową karcynogenezę głowy i szyi [17]. W podsumowaniu należy podkreślić, że zmiany w ekspresji białek związanych z cyklem komórkowym są częste w raku krtani. Z badanych powyżej białko p21 może być kandydatem na czynnik prognostyczny decydujący o czasie przeżycia chorych. Białko p16 wskazuje natomiast na możliwość wystąpienia przerzutów do węzłów chłonnych szyi i wznowy węzłowej oraz prawdopodobieństwo krótszego czasu przeżycia wolnego od wznowy nowotworu u chorych na raka krtani. Tak więc w przypadkach zahamowanej ekspresji białka p16 w guzie pierwotnym wskazane jest podjęcie elektywnego leczenia szyi lub zastosowania radioterapii na lożę szyi. Analiza cyklu podziałowego badana różnymi metodami skutkuje w chwili obecnej brakiem koncensusu i możliwości aplikacji klinicznej [4, 13, 15]. Jednakże, możliwość przewidywania progresji raka krtani i próby dotyczące oceny wartości prognostycznej powinny uwzględniać nie tylko geny i białka związane z cyklem komórkowym, ale również proces angiogenezy w guzie i reakcje w macierzy pozakomórkowej, które umożliwiają dalszą ocenę biologii guza i mogą przynieść dalsze aplikacje kliniczne tych badań. PIŚMIENNICTWO 01. Bazan V, Zanna I, Migliavacca M, Sanz-Casla MT, Maestro ML, Corsale S, i wsp. Prognostic significance of p16ink4a alterations and 9p21 loss of heterozygosity in locally advanced laryngeal squamous cell carcinoma. J Cell Physiol 2002; 192(3): Belinsky SA, Nikula KJ, Palmisano WA. Aberrant methylation of p16(ink4a) is an early event in lung cancer and a potential biomarkers of early diagnosis. Proc Natl Acad Sci USA 1998; 95: Bertram JS: The molecular biology of cancer. Mol Aspects Med 2000; 21: El-Naggar AK, Lai S, Clayman GL, Zhou JH, Tucker SA, Myers J, i wsp. Expression of p16, Rb, and Cyclin D1 gene products in oral and laryngeal squamous carcinoma: biological and clinical implications. Human Pathol 1999; 30(9): Feakins RM, Nickols CD, Bidd H, Walton SJ. Abnormal expression of prb, p16, and cyclin D1 in gastric adenocarcinoma and its lymph node metastases: relationship with pathological features and survival. Human Pathol 2003; 34(12): Gruttgen A, Reichenzeller M, Junger M. Detailed gene expression analysis but not microsatellite marker analysis of 9p21 reveals differential defects in the INK4a gene locus in the majority of head and neck cancers. J. Pathol 2002; 194: Hirvikoski P, Virtaniemi J, Kumpulainen E, Johansson R, Kosma VM. Supraglottic and glottic carcinomas. clinically and biologically distinct entities? Eur J Cancer 2002; 38(13): Jeannon JP, Soames J, Lunec J, Awwad S, Ashton V, Wilson JA. Expression of cyclin-dependent kinase inhibitor p21(waf1) 956

7 Zaburzenia białek regulatorowych cyklu komórkowego: Rb, p21 i p16 w raku krtani and p53 tumour suppressor gene in laryngeal cancer. Clin 15. Yoo GH, Xu HJ, Brennan JA, Westra W, Hruban RH, Koch W, i Otolaryngol 2000; 25(1): wsp. Infrequent inactivation of the retinoblastoma gene despite 09. Michalides RJ. Cell cycle regulators: mechanisms and their frequent loss of chromosome 13q in head and neck squamo- role in aethiology, prognosis, and treatment of cancer. J Clin us cell carcinoma. Cancer Res 1994; 54(1): Pathol 1999; 52: Yuen PW, Chow V, Choy J, Lam KY, Ho WK, Wei WI. 10. Miracca EC, Kowalski LP, Nagai MA. High prevalence of p16 Clinicopathological significance of p53 and p21 expression in genetic alterations in head and neck tumours. Br J Cancer the surgical treatment of laryngeal carcinoma. Anticancer Res 1999; 81(4): ; 20(6C): Pruneri G, Pignataro L, Carboni N, Buffa R, Di Finizio D, 17. Yuen PW, Man M, Lam KY, Kwong YL. Clinicopathological Cesana BM, i wsp. Clinical relevance of expression of the of p16 gene expression in the surgical treatment of head and CIP/KIP cell-cycle inhibitors p21 and p27 in laryngeal cancer. neck squamous cell carcinomas. J Clin Pathol 2002; 55(1): J Clin Oncol 1999; 17(10): Rassidakis GZ, Lai R, Herling M, Cromwell C, Schmitt-Graeff A, Medeiros LJ. Retinoblastoma protein is frequently absent or phosphorylated in anaplastic large-cell lymphoma. Am J Adres autora: Pathol 2004; 164(6): Wioletta Pietruszewska 13. Sartor M, Steingrimsdottir H, Elamin F, Gaken J, Katedra i Klinika Otolaryngologii UM w Łodzi Warnakulasuriya S, Partridge M, i wsp. Role of p16/mts1, ul. Kopcińskiego 22 cyclin D1 and RB in primary oral cancer and oral cancer cell Łódź lines. British J Cancer 1999; 80(1/2): tel Volasek M, Bracko M, Gale N. Distribution and prognostic significance of cell cycle proteins in squamous carcinoma of Pracę nadesłano: r. the larynx, hypopharynx and adjacent epithelial hyperplastic lesions. J Laryngol Otol 2003; 117(4):