ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN

Transkrypt

1

2 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN

3

4 TOMASZ MARCYSIAK ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN SZKIC SOCJOLOGICZNY WYŻSZA SZKOŁA BANKOWA W TORUNIU Toruń 2015

5 Recenzent dr hab. Wojciech Knieć, prof. UMK w Toruniu Korekta Agata Czaja Redakcja techniczna, skład Lucyna Tkaczyk Projekt okładki, fotografie Dariusz Bareya Copyright by Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydanie I, Toruń 2015 ISBN Nakład: 200 egz. Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu ul. Młodzieżowa 31 a, Toruń wydawnictwo@wsb.torun.pl Druk ukończono w 2015 r. Druk i oprawa: SOWA sp. z o.o. tel. (22)

6 SPIS TREŚCI WSTĘP... 9 Wybór metody badań i kwestie metodologiczne Od wiedzy potocznej do konstruktywizmu społecznego WIEŚ W PERSPEKTYWIE BADAŃ SPOŁECZNYCH POLSKA WIEŚ W OKRESIE TRANSFORMACJI I POSTRANSFORMACJI Stabilizacja demokracji i wprowadzenie zasad wolnorynkowych W kierunku integracji europejskiej Polska wieś w strukturach Unii Europejskiej Wieś polska w epoce posttransformacyjnej POLSKA WIEŚ W ŚWIETLE BADAŃ SPOŁECZNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM MONOGRAFII Tradycja badań monograficznych w Polsce lat temu w Maszkienicach lat temu w Żmiącej Emigranci z Babicy monografia problemowa WSIE CEKCYŃSKIE I ICH MIESZKAŃCY ŻYCIE CODZIENNE Tożsamość lokalna i więzi społeczne Praca, gospodarka i rolnictwo Dywersyfikacja tradycyjnych źródeł dochodów Czynniki sprzyjające rozwojowi turystyki Władza, instytucje, organizacje obywatelskie

7 UCZNIOWIE WIEJSKICH SZKÓŁ PODSTAWOWYCH I ICH DEFINICJA SYTUACJI Między wsią a miastem z perspektywy wiejskiej szkolnej ławki Czas po szkole Za co lubisz swoją wieś? Czego nie lubisz w swojej wsi? Co byś zmienił? Szkoła Wszyscy dla wszystkich aspiracje edukacyjne. 138 O tożsamości, czyli Wirgiliusz i inne fajne chłopki Samoocena, usposobienie i talenty Moda Największe marzenie od szczęśliwej rodziny do pokoju na świecie Podsumowanie ORGANIZACJA I REFLEKSJE Z PRZEBIEGU BADAŃ ZAKOŃCZENIE LITERATURA ANEKSY

8 Nauka może pomóc w znalezieniu kierunku postępowania, w określeniu ideału, do którego zmierzamy po omacku. Emile Durkheim 1 1 [Durkheim 1999: 45]

9 WSTĘP Książka stanowi podsumowanie wyników projektu badawczego, którego celem było zilustrowanie życia społecznego mieszkańców wybranej gminy wiejskiej, przy wykorzystaniu socjologicznej metody badań jakościowych: wywiady pogłębione standaryzowane, narracyjne, konkurs, pamiętniki, obserwacja uczestnicząca. Zasadniczym celem było uzyskanie odpowiedzi na pytanie o kierunek, przyczyny (sprawstwo) oraz skalę zmian na polskiej wsi w kontekście ważnych zmian politycznych (transformacja ustrojowa, wejście do Unii Europejskiej). Wybór padł nie przypadkowo na wieś Iwiec, a potem całą gminę Cekcyn. Wybrano ten region nie tylko dlatego, że położony jest w sercu Borów Tucholskich i mimo niskiej jakości gleb rolnictwo wciąż jest tam widocznym źródłem utrzymania większości mieszkańców, ale głównie z powodu odległości wsi od większych aglomeracji miejskich, co miało determinować strategie zawodowe rozłożone między niedochodowym, ale własnym, drobnym gospodarstwem, a najemną pracą w oddalonych o wiele kilometrów zakładach pracy. Wszystko to kwalifikuje ten region do grupy miejsc o dużym zapotrzebowaniu na programy wyrównujące szanse rozwojowe gmin wiejskich. Innymi słowy Cekcyn to typowa gmina wiejska o charakterze peryferyjnym, z niemalże podręcznikowymi problemami cechującymi izolowane społeczności wiejskie. Po pierwsze jednak, był to eksperyment poznawczy, do którego inspiracje czerpałem z tradycji badawczych polskich prekursorów badań monografii życia społecznego, przede wszystkim od Franciszka Bujaka. W moim przekonaniu eksperymentem społecznym było jawne wtopienie się w codzienność, przełamywanie braku zaufania ludzi do obcego i cierpliwe oczekiwanie na możliwość przekroczenia zagrody, progu domu, odkrycie strony albumu z rodzinnych zbiorów, czy też zaproszenie na dłuższą pogawędkę. W ogromnej większości udało się przełamać nieufność i zdobyć zaufanie nawet tych, którzy od samego początku mówili nie mam czasu lub nowy tu jestem, nic nie wiem, choć radość z zebranego materiału empirycznego mąciły niekiedy uwagi i komentarze tych, którzy (jak sądzę) nie rozumieli mojej roli.

10 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN Po drugie, książka ta jest próbą zidentyfikowania siebie w roli uczestnika badań terenowych, obserwatora, któremu jednak trudno się nie angażować w ludzkie sprawy. Jak to robić, nie będąc przy okazji wścibskim? Zadaje sobie często to samo pytanie. Jak miał ponoć powiedzieć Jean-Paul Sartre lepiej żeby ludzie bardziej angażowali się w życie codzienne niż w pisarstwo. Nie ma tu więc jednoznacznej odpowiedzi, po prostu trzeba wiedzieć, kiedy odejść od płotu, skończyć rozmowę, podziękować za poświęcony czas, choć temat wydaje się dopiero zapoczątkowany a historia w powijakach. Czy to już socjologia zaangażowana jeszcze nie wiem, ale na pewno już nie gabinetowa. Zarzut (choć wypowiedziany w koleżeńskiej wymianie opinii na temat celu badań i sposobie ich realizacji), że to miejsce i ludzie porządkują tu proces badawczy, uważam za celny, jednak wymagający odpowiedzi. Przygotowanie scenariusza wywiadu nie jest tak trudne, jak właściwy dobór respondentów. Co jednak oznacza dobór właściwy? A jeśli to formalni liderzy mają mniej do powiedzenia, niż pastuszek wpatrujący się w nieregularną plamę gąsek skubiących trawę przy stawie? Kto jest we wsi outsiderem, nowym, natchnionym innowatorem, duchowym spowiednikiem, tego nigdy nie wiadomo, dopóki się nie wtopi w lokalne konteksty. A że ktoś nam wskaże lidera opinii, to niczego nie oznacza, może tylko tyle, że udało mu się przed badaczem odegrać swoją rolę. Zdarza się także, że ludzie kłamią, chcąc dobrze wypaść w badaniu i udzielić prawidłowych (według nich) odpowiedzi, lub udają kogoś innego. Choć wyposażony w narzędzie badawcze, scenariusz wywiadu, byłem zawsze przygotowany na zmianę, nieoczekiwany zwrot w temacie badania. I to zaczęło być niezwykle interesujące: oczekiwanie na nową, nieznaną historię. Trzyletnie z okładem badania terenowe przekonały mnie o wartości, jaką niesie za sobą nawet siedzenie na ławce pod ewangelickim krzyżem i niezobowiązujące czekanie na to, aż ktoś sam podejdzie, zainteresuje się obcym, oswoi badacza i opowie historię swojego życia, historię miejsca, w którym przyszło się nam spotkać lub chociaż niewinną z pozoru plotkę. Tak, to najczęściej przypadkowi ludzie i niezaplanowane sytuacje nie tyle porządkowały proces badawczy, co nieustannie wpływały na jego modyfikację. I tak to operatem wyboru następnego respondenta był często przypadek. Kto oglądał film lub czytał książkę o Foreście Gumpie, zapewne pamięta to, co mówiła jego mama: Życie jest jak pudełko czekoladek. Nigdy nie wiadomo, co ci się trafi 1. To tak jak w moich badaniach: scenariusz był drugoplanowy, a pierwszoplanową rolę ogrywał respondent. Zatem moją uwagę przyciągało nieustannie życie codzienne, powszedniość, bo jak pisze Peter Berger niezwykłość socjologii polega na tym, że jej perspektywa ukazuje nam w nowym świetle ten sam świat, w którym spędzamy całe życie [Berger 1995: 28]. 1 Forrest Gump (1994), reż. Robert Zemeckis 10

11 WSTĘP Po trzecie, nadal czuję w sobie tą samą radość i ciekawość, która rozbudziła się pod wpływem pierwszej (mojej) socjologicznej lektury Zaproszenie do socjologii Petera Bergera, gdzie autor choć nie dając na tacy metod obserwacji, wyjawia czytelnikowi, że tajemnice społeczne kryją się za fasadami domów, a pragnienie przenikania tych tajemnic jest ścisłym odpowiednikiem ciekawości socjologa [Berger 1995: 37]. Stąd moje zainteresowanie wsią, kulturą wiejską, społecznym światem, którego płynność rozpatrywać można na wiele sposobów dokonując na przykład porównań na dychotomicznej skali między tradycją a nowoczesnością, naturą a techniką, wolnością wyboru a uzależnieniem od konsumpcji. Istotny dla mojej obserwacji jest także szerszy kontekst przemian jakie dokonują się aktualnie w Polsce i które mają niebagatelny wpływ na obszary wiejskie i polską wieś. Lucjan Kocik zwracał uwagę na proces zaniku tradycyjnych form życia oraz systemu wartości związanych z chłopskim rolnictwem opartym na autarkicznej wspólnocie rodziny, zagrody i przyrody [Kocik 2000]. Stwierdza następnie, że w efekcie integracji Polski ze strukturami Unii Europejskiej, polska wieś i rolnictwo będą musiały się zmierzyć z zachodnim trendem koncentracji i intensyfikacji produkcji. Przeobrażeniom, jakie dokonywały się w Europie Zachodniej od połowy XX wieku, towarzyszył dynamiczny rozwój społeczeństwa miejskiego, którego efektem było wyludnianie się wsi i zanik jej kulturowej odrębności [Kocik 2000: 271]. Nie ma jednak żadnych wątpliwości, uważa Krzysztof Gorlach, że obszary wiejskie ulegają zasadniczym i daleko idącym zmianom. Na zmiany te wpływają m.in. nowi aktorzy niezwiązani zawodowo z rolnictwem, nowe formy użytkowania ziemi, przestrzeni i krajobrazu, postrzeganie nowej roli przyrody, która pełni już nie tylko funkcje produkcyjne, ale też funkcje estetyczne i wypoczynkowe [Gorlach 2004: 155]. Zatem problemy, którymi zajmuje się socjolog wsi należą nadal do najtrwalszych i najpowszechniejszych zjawisk w historii rodzaju ludzkiego [Bukraba-Rylska 2008: 529]. Stąd też, zdaniem autorki Socjologii wsi polskiej, socjolog wsi powinien przyjąć postawę ofensywną wobec socjologii ogólnej [Tamże]. Bukraba-Rylska uważa również, że zbyt skromnie wykorzystuje się dziś dla potrzeb diagnozy społecznej monografie i pamiętniki. A przecież tylko poprzez długotrwałe badania terenowe można równocześnie śledzić scenę i kulisy [Bukraba-Rylska 2008: 25 za: Kwaśniewicz 1993, 1999] i weryfikować dane ilościowe zbierane na podstawie opinii i postaw respondentów, które często mają charakter jedynie deklaratywny. Metoda monograficzna daje przede wszystkim możliwość opisu i analizy czynników aktywizujących zbiorowości lokalne, które mogą być nawet nieuświadamiane przez mieszkańców gminy. Doskonale ten przykład ilustruje Lucjan Adamczuk, który opisał procesy zachodzące w badanych przez niego Lipcach Reymontowskich. Ujawnia między innymi w jaki sposób świadome i planowe działania kształtują i utrwalają więzi 11

12 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN społeczne. Jak pisze Adamczuk: Lipce, dzięki swoim poczynaniom w sferze kultury i życia społecznego, stają się atrakcyjne. Tworzy się tu dla mieszkańców szansa zaspokojenie wielu potrzeb kulturalnych i społecznych, szansa bycia kimś, człowiekiem o określonej twarzy [Adamczuk 2003: 71]. Celem niniejszej pracy jest analiza życia społecznego, jego sceny i kulis, w kontekście specyficznych więzi społecznych i kultury odrębnej od miejskich wzorców i wartości zakorzenionych w specyficznej relacji człowieka i środowiska. Istnieje zawsze obawa, że interpretacja rzeczywistości, oparta wyłącznie na przekazie ustnym wybranej grupy informatorów, w efekcie ukaże obraz społeczny stworzony z emocjonalnej narracji aktorów. Tu jednak pojawia się ta szczególna rola badacza, który może wypowiedzi zestawiać, porównywać lub ponownie wracać do tych samych respondentów i miejsc. Czyż bowiem nie jest fascynującym obraz żywy, dynamiczny, otwarty na nowe dane, fotografie, dokumenty, które nigdy nie ujrzałby światła zza starej komody, gdyby nie dociekliwość i cierpliwość badacza terenowego? Trzy lata terenowych badań, podczas których przeprowadzono setki godzin wywiadów, to długi okres, ale i tak, w moim przekonaniu niewystarczający, by w pełni ujawnić społeczną duszę danej społeczności. Iwiec jest przykładem wsi, która, gdyby zamknąć badania po niespełna trzech latach, jawiła by się jako miejsce o postępującej marginalizacji i degradacji, tak gospodarczej, jak i społecznej. Tymczasem pojawienie się nowego lidera, który korzystając z demokratycznej sposobności, jaką dają wybory samorządowe, zdobywa jednym głosem przewagi funkcję formalnego przywódcy pokazuje, że istnieje potencjał, kapitał i możliwości endogennej reaktywacji. Dlatego waśnie hołduję badaniom długotrwałym, rozłożonym w czasie i wnikającym powoli w tkankę społeczną wsi. Wieś jak widać przeżywa swoje kłopoty, ale jednak wciąż istnieje i fascynuje nieodkrytymi jeszcze miejscami i nieopisanymi nadal historiami. WYBÓR METODY BADAŃ I KWESTIE METODOLOGICZNE Podobnie jak potrzebujemy lornetki, by zobaczyć oddalony od nas obiekt, tak też potrzebujemy sposobów czasami zaskakująco prostych aby pojąć napływ doświadczeń trwających przez dłuższy czas 2. Robert Merton Nie ma idealnego modelu badań terenowych, choć, jak uważa Michael Angrosino, tylko długoterminowe zaangażowanie badacza i cierpliwe zagłębianie się w życie badanych, pozwala na opis porządku społecznego leżącego u podstaw 2 [Merton 2002: 546]. 12

13 WSTĘP danego społeczeństwa [Angrosino 2010: 27-28]. Na początku kursu z metod badań jakościowych przypominam studentom podstawowe cele jakie stawia sobie socjologia, po czym stwierdzam, że najlepiej weryfikować je w terenie. W podręcznikach dla studentów socjologii czytamy, że socjologia to nauka analizująca zachowania społeczne człowieka, organizacje społeczne i interakcje, jakie zachodzą miedzy ludźmi [Babbie 2007: 12, Turner 1998: 8, Giddens 2006: 27]. Jak mówił Peter Berger w Zaproszeniu do socjologii 3, socjolog jest to osoba, intensywnie, stale, bezczelnie zainteresowana poczynaniami ludzi ( ) i przedmiotem jego najwyższego zainteresowania jest świat ludzi, ich instytucje, ich historia, ich namiętności [Berger 1995: 25]. Zatem można powiedzieć, że celem badań socjologicznych jest rozumienie społeczeństwa, a najcenniejszym materiałem empirycznym dla socjologów jest życie kulturalne innych ludzi. W równym stopniu ważny jest zatem wybór metody i celu badań, jak i teoretyczne natchnienie. Tu z pomocą przychodzi myśl Stanisława Ossowskiego, który uważa, że dzieła pisarzy okresu presocjologicznego mogą być bardziej wnikliwe niż wielu współczesnych autorów. Zachęca na przykład do szukania natchnienia w dziełach Emila Durkheima (Ossowski 2001: 112). Pierwszy kierownik katedry socjologii, założonej w 1895 roku na uniwersytecie w Bordeaux, Emile Durkheim, z początkiem XX wieku zaproponował poszerzenie spektrum zainteresowania socjologii z idei na rzeczy (fakty społeczne). Uważał, w przeciwieństwie do swego rodaka Augusta Comte a, że pierwszą i najbardziej podstawową zasadą jest rozpatrywać fakty społeczne jak rzeczy [Durkheim 2000: 42]. Fakty społeczne to wierzenia, skłonności, praktyki grup społecznych itp. Uważał, że fakt społeczny można poznać po sile zewnętrznego przymusu, jaki wywiera lub jest w stanie wywrzeć na jednostki [Durkheim 2000: 37]. Może to być na przykład zbiorowy nacisk narzucający ludziom koncentrację w miastach [Tamże: 40]. Durkheim postuluje, by socjolog pewnie stąpał po świecie społecznym i poprzez kierowanie swojej uwagi na rzeczy potrafił odróżnić potoczne wyobrażenia od obiektywnych faktów [Tamże: 64]. Czym jednak metoda socjologiczna będzie się różnić od metod stosowanych przez przyrodników? Praca socjologa różni się zasadniczo od pracy przyrodnika, choćby tym, że dla tego drugiego przedmioty i fakty są niezależne od ludz- 3 Świadomie i z satysfakcją cytuję w swojej pracy autorów podręczników dla studentów pierwszego roku i dla tych wszystkich, którzy socjologię traktują jako rozrywkę intelektualną. Czynię to wbrew (niestety licznym) tym, którzy są święcie oburzeni faktem cytowania podręcznikowych definicji zwłaszcza podczas poważnych konferencji naukowych, które jak wiemy dzielą się często na: nudne, beznadziejne i co najwyżej do zniesienia. To właśnie te podręczniki dostarczają szeregu prostych metafor, które czynią socjologię atrakcyjną w odbiorze dla czytelników, którym nie dane było poznać czaru epickich wykładów ze wstępu lub wprowadzenia do socjologii, która obecna jest przecież w niemal każdym programie studiów. 13

14 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN kiego działania i doświadczenia. Dla socjologa natomiast pewne własności danych przedmiotów lub faktów są zależne od ludzkiego doświadczenia, gdyż zmieniają się zależne od tego, kto i kiedy je doświadcza [Znaniecki 2001: 257]. Jak wyjaśnia dalej Znaniecki najistotniejszą, ogólną cechą przedmiotów i faktów, badanych przez humanistę, jest właśnie to, że są one czyjeś, czyli że istnieją w działaniu i doświadczeniu pewnych ludzi i posiadają te właściwości, które im owi działający i doświadczający ludzie nadają w czynnościach i doznaniach [Znaniecki 2001: 258]. Tę zasadę Znaniecki nazwał współczynnikiem humanistycznym przedmiotów i faktów badanych przez humanistę [Tamże]. Niniejsza praca poświęcona jest przemianom zachodzącym na wsi. Tymczasem, jak uważa Bukraba-Rylska, na pojęcie wsi składają się wspólnota, lokalność i rolnictwo [Bukraba-Rylska 2008: 61]. To wszystko tworzy specyficzną świadomość grupową, która zawiera poczucie odrębności, wspólne wzory kulturowe. Grupę tworzą nie tylko zewnętrzne cechy, jak liczebność i przestrzeń, ale przede wszystkim wspólne doświadczenia. Dlatego, jak pisał kontynuator myśli Znanieckiego Józef Chałasiński: Grupy społeczne nie istnieją poza jednostkami, lecz tylko w doświadczeniach składających się na nie jednostek. Grupę stanowią indywidualne doświadczenia, których przedmiotem są wspólne wartości społeczno-kulturalne oraz specyficzne przeżycia, które nazwaliśmy świadomością wspólnoty. Dlatego też nie można badać grup społecznych wyłącznie od zewnątrz, od ich obiektywnej strony ludnościowej, przestrzennej, kulturalnej, lecz równocześnie w doświadczeniach jej członków [Chałasiński 1931: 37 Drogi awansu społecznego rolników za: Turowski 1993: 75]. Niewątpliwą zasługę w podejściu do badań problemów społecznych należy przyznać Herbertowi Blumerowi, który był kontynuatorem dziedzictwa pierwszej szkoły chicagowskiej [Woroniecka 2007: XXI]. Jednym z elementów programu badawczego Blumera jest właśnie interesująca nas kwestia dostępności cudzego doświadczenia, która daje możliwość przeniknięcia do świata widzianego oczyma badanych, a nie samego badacza [Tamże: XXIV]. Przyjęcie metody interakcjonizmu symbolicznego Blumera ma jeszcze jedną ważną zaletę. Blumer nie rozstrzyga o tym, że interakcjonizm jest najlepszą metodą, ale jest doskonałym sposobem na prowadzenie nieskrepowanej eksploracji obszarów ludzkich działań zbiorowych, wynikających z nowych doświadczeń badanych osób. Najważniejsza przy tym jest dokładność, z jaką badacz oddziela swój punkt widzenia od punktu widzenia badanego. W ten sposób socjolog uzyskuje dostęp do faktów osadzonych w świecie empirycznym [Tamże: XXVIII]. Jak pisze Irena Madaj Interakcyjne podejście zakłada badanie problemów społecznych z punktu widzenia uczestników życia społecznego tak jak ludzie je widzą, definiują, jak radzą sobie z nimi oraz jakie działania grupowe podejmują z nadzieją na ich zbiorowe rozwiązanie [Madaj 1995: 32]. Perspektywa interakcyjna stała się podstawą badań małych społeczności. Wynikiem było natomiast określenie poziomu dominacji rozwiązywania problemów spo- 14

15 WSTĘP łecznych w obrębię struktur formalnych i zinstytucjonalizowanych lub dominacji działań zmierzających do rozwiązania lokalnego problemu wewnątrz wspólnoty sąsiedzkiej [zob. Madaj 1995: 33-34]. Jeśli więc chcemy uchwycić doświadczenia i interakcje w ich naturalnym kontekście, najbliżej nam do metod jakościowych. W badaniach tego rodzaju dużą wagę przykłada się do kontekstu i pojedynczych przypadków jako czynników wyjaśniających dane zagadnienie [Flick 2010: 14]. Niezwykle interesującym dla badaczy terenowych jest fakt, że z czasem sami stają się częścią procesu badawczego. Pojawia się tu jednak kilka problemów, na które warto zwrócić uwagę. Wybierając metody jakościowe i pracę terenową, upodabniamy się poniekąd do turystów, których John Urry nazywa nowoczesnymi pielgrzymami poszukującymi autentyczności odmiennej od własnej codzienności [Urry 2007: 25]. Nas też fascynuje prawdziwe życie innych, ale w przeciwieństwie do turystów nie korzystamy z platform obserwacyjnych, podestów i szlaków turystycznych. Choć mimo wszystko wdzieramy się w cudze życie, czasem tylko negocjując, kiedy nas do niego zaproszą. Jest takie japońskie przysłowie: Zanim wejdziesz do wioski poznaj jej zwyczaje. To przysłowie niemal w pełni oddaje postawę badacza, który musi uzbroić się nie tylko w narzędzia badawcze, ale i w cierpliwość. W języku japońskim występuje pojęcie nintai, które oznacza cierpliwość. Taki napis Japończycy zwykli wieszać w miejscach, w których cierpliwość jest kluczem do sukcesu. Dzieje się tak w salach treningowych (dojo), gdzie praktykuje się sztuki walki. Tam cierpliwość towarzyszy drodze w dochodzeniu do mistrzostwa. Jeśli badacz terenowy dąży do mistrzostwa w swoim fachu, nintai powinno stać się jego wizytówką. nintai to nie tylko cierpliwość, ale także wytrzymałość, wytrwałość i samozaparcie, czyli pojęcie to opisuje wszystkie te cechy, jakimi powinien cechować się badacz terenowy, który musi być uważny. Powracanie do tego samego miejsca badań pozwala na odkrywanie nowych faktów, odmiennych sytuacji i kontekstów. Przykładem może tu być ksiądz z parafii w Iwcu, z którym zaplanowałem przeprowadzenie jednego z pierwszych wywiadów. Początkowo nic z tego nie wyszło, kilka zdawkowych zdań i udana z jego strony próba odroczenia konieczności dzielenia się swoją opinią z obcym. Po trzech latach tak początkowo zdystansowany do badaczy proboszcz okazał się sympatycznym i chętnym do podyskutowania rozmówcą, jak widać jednak według swoich zasad. Nie nazwał tego nintai, ale tak to odczytuję: bądź cierpliwy, a przyjdzie czas by porozmawiać. W swoich badaniach często zdarza mi się definiować stan umysłu japońskimi słowami lub zasadami. Tak się dzieje, kiedy brakuje mi świeżości w spojrzeniu na te same zjawiska, kiedy nagle urywa się wątek lub zbytnio koncertuję się na potrzebie zapisania wszystkiego. Wówczas przydatna jest zasada Shoshin, która oznacza umysł poczatkującego. W ten sposób wzbogacam badanie terenowe o komponent filozoficzny. 15

16 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN Czuję się czasem jak mnich, który z miską czeka przy drodze aż mu dobrzy ludzie wrzucą trochę ryżu lub jałmużnę. Dla mnie ryżem jest słowo i zgoda na rozmowę. Na badania jakościowe składają się także notatki, transkrypcje z wywiadów, opisy i interpretacje [Flick 2010: 14]. Istnieje przy tym duża pokusa nadinterpretowania zebranego materiału empirycznego. Trudno jest bowiem bezrefleksyjnie wyzbyć się własnego doświadczenia wchodząc za każdym razem w nową sytuację. Dlatego ważną rolę w przyjętej metodologii badań stanowi hermeneutyka lub przyjęcie postawy hermeneutycznej, która pomaga w zapobieganiu popełniania błędów w rozumieniu. Zdaniem Jacka Wojtysika, naczelna zasada hermeneutyki głosi, że nasze rozumienie tekstu zależy od bogactwa przeżyć, z jakim do niego przystępujemy; tekst zaś zmienia nas tak, że po spotkaniu z nim stajemy się inni, niż byliśmy [Wojtysiak 2014: 96]. Zadaniem hermeneutyki jest pokonywanie duchowego dystansu między ludźmi, kulturami, epokami historycznymi wyjaśnia Marek Szulakiewicz. Dla mnie zwłaszcza między ludźmi. Po lekturze Szulakiewicza zacząłem traktować hermeneutykę jako swego rodzaju postawę badawczą, której główną zasadą jest interpretacja sensu i znaczeń, jakie nadają ludzie w swoich codziennych doświadczeniach w kontakcie z innymi ludźmi, przyrodą, kulturą. Kiedy badacz koncentruje się na odróżnieniu sensu innego od naszego, a który dostrzegany jest przez innego człowieka, można wówczas mówić o rozumieniu [zob. Szulakiewicz 2004: 281]. Zatem, wracając do Znanieckiego, doświadczenie człowieka, jego punkt widzenia, należy traktować jako składową obszerniejszego obrazu, który tworzy badacz [por. Znaniecki 2001: 261]. Dlatego też można uznać, że w swoim badaniu przyjąłem postawę etnograficzną. Pozostaję bowiem otwarty na miejsca, wydarzenia, ludzi i chcę zobaczyć świat z perspektywy osoby, która się z niego wywodzi, jak mówi Kathy Charmez insidera [Charmez 2009: 33]. Tworzenie obrazu świata wspólnie z badanym może być zajęciem niezwykle inspirującym, a zarazem płodnym poznawczo. Z tą tylko różnicą, że badacz wnosi do swojej wersji teoretyczne wykształcenie i narzędzia metodologiczne [Tamże]. Obraz tworzony przez badacza Charles Wright Mills nazwał wyobraźnią socjologiczną, która pozwala zdać sobie sprawę z tego, jak jednostki, w zamęcie swojego codziennego doświadczenia, często nabywają fałszywej świadomości swojego położenia społecznego [Mills 2007: 52]. Mills wymienia wiele pożytków płynących z wyobraźni socjologicznej. Jednym z nich jest idea jednostki zdolnej do zrozumienia własnego doświadczenia i uchwycenia własnego losu wyłącznie poprzez ulokowanie siebie w okresie, w którym żyje, zdolnej rozpoznać własne szanse życiowe tylko poprzez uświadomienie sobie szans wszystkich jednostek znajdujących się w tym samym położeniu [Mills 2007: 52]. W tym też sensie interesują nas biografie naszych rozmówców, ich historie, opinie i poglądy, które będą stanowić element zrozumienia badanego społeczeń- 16

17 WSTĘP stwa. Lub, jak mówi Graham Gibbs, dążymy do rozszyfrowania tego, w jaki sposób ludzie tworzą świat wokół siebie, co robią lub co im się przydarza [Gibbs 2011: 13]. Fakty społeczne Durkheima, współczynnik humanistyczny Znanieckiego i wyobraźnia socjologiczna Millsa to jedynie sposób podejścia do materiału empirycznego. Robert Merton nie nazywa tego teorią socjologiczną lecz ogólnymi dyrektywami, które nie zawierają żadnych hipotez. Podstawową funkcją takich dyrektyw, zdaniem Mertona, jest dostarczanie ogólnych ram, które mają dopiero pomóc w formułowaniu hipotez [Merton 2002: ]. W badaniach empirycznych może zdarzyć się (i zapewne często się zdarza) sytuacja, w której po rozpoczęciu badań cele ulegają zmianom. Tak jak było w przypadku badań prowadzonych przez Roberta Mertona nad rolą środków masowego komunikowania w kształtowaniu wzorów wpływu jednych ludzi na innych. Badania przeprowadzono pod koniec lat 40. XX wieku w 11 tysięcznym miasteczku Southtown na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Było to studium o charakterze eksploracyjnym. W wywiadach pogłębionych wzięło udział 86 osób reprezentujących różne warstwy społeczno-ekonomiczne. Metron stwierdza, że pierwotna analiza materiału empirycznego okazała się całkowicie jałowa i dopiero wprowadzenie nowych pojęć (określających osoby wywierające wpływ) oraz powtórna analiza tych samych danych, doprowadziły do owocnych rezultatów [Merton 2002: ]. Sugeruje przy tym, że nawet po przyjęciu takich kryteriów formalnych, jak: wykształcenie, dochód, przynależność organizacyjna itd., nie dostarczają one trafnych wskaźników (w tym przypadku pozwalających wyodrębnić osoby wywierające istotny wpływ na innych). Merton uważa, że niezbędna jest, oprócz prowadzenia systematycznych wywiadów, także bezpośrednia obserwacja [Merton 2002: 454]. I takie właśnie wskazówki metodologiczne przyjęliśmy za wyjściowe w naszych badaniach eksploracyjnych w wybranej wsi, a później gminie: wywiad i obserwacja, rozłożone w dłuższym okresie czasu. Interesuje mnie jeszcze jedna kwestia. Jak często, i czy w ogóle, badani czytają i odnoszą się do rezultatów badań zinterpretowanych przez badaczy? Z jednej strony mamy recenzentów naukowych, z drugiej zwykłych czytelników, lecz czy są w nich sami bohaterowie? Można sobie wyobrazić sytuację, w której po przeczytaniu raportu lub innego materiału z badań, respondenci wyrażają swoje zdziwienie sposobem interpretacji przez badacza ich wypowiedzi. Dlatego w badaniach przyjęto zasadę zaczerpniętą z metod gromadzenia danych opisanych przez Kathy Charmaz w przewodniku po analizie jakościowej Teoria ugruntowana. Charmaz w swej koncepcji metodologii teorii ugruntowanej twierdzi, że zastosowanie metody wywiadu intensywnego, który nazywa też ukierunkowaną rozmową, dostarcza danych konstruowanych jednocześnie przez badacza i badanego. Uczestnik badania może w trakcie wywiadu wyrażać 17

18 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN swoje poglądy, wcielić się w rolę eksperta, a nawet wskazać badaczowi, jak należy intepretować omawiane doświadczenia [Chermaz 2009: 39-51]. W tym celu badacze mieli jasne instrukcje, by nie tylko przytakiwać rozmówcy, ale także parafrazować jego wypowiedzi lub prosić o dokładniejsze wyjaśnienie danego problemu. W obawie przed popełnieniem błędów w interpretacji danych z wywiadu przyjęliśmy sugestię konstrukcjonizmu, by wypowiedzi nie traktować jako prawdziwych lub fałszywych sprawozdań z rzeczywistości, ale jako odzwierciedlenie perspektywy usytuowanej w czasie i miejscu [Silverman 2009: 139]. W badaniach cekcyńskich przyjęto także jeszcze inny margines błędu modyfikację scenariusza wywiadu ze względu na cechy badacza. Wywiad, jak mówi Noorman Denzin, jest rozmową sztuką zadawania pytań i słuchania. W wywiadzie swobodnym prowadzonym przez różnych badaczy (w tym wypadku studentów) rzeczywistość tworzona jest przez co najmniej dwoje ludzi, którzy tworzą wspólnie kontekst udzielanym odpowiedziom. Na wywiad mogą mieć wpływ osobiste cechy ankietera, klasa i płeć, a w naszych badaniach także miejsce zamieszkania, wiek, doświadczenie zawodowe i poglądy [zob. Denzin 2010, t. 2: 5-6]. Idealną sytuacją byłoby wykorzystanie wyników badań do działań reformatorskich. Tak się jednak nie dzieje zbyt często, gdyż wyniki ilustrowane liczbą, procentem i wykresem wydają się być dla odbiorców (w moim przekonaniu mylnie) bardziej czytelne i porównywalne. Tymczasem, jak już wyjaśniał ideę i zalety wywiadu Stanisław Rychliński: Wywiad ujawnia w sposób najprostszy poglądy i postawy, nastroje i uprzedzenia w nim panujące, opinie, z którymi muszą liczyć się wszelkie zamierzenia reform [Rychliński 2001: 61]. Niestety projekt ten nadal nie spełnia oczekiwań reprezentatywności, jaki stawiali badaniom monograficznym polscy prekursorzy tej metody: Jerzy Topolski, Bogusław Gałęski i Zbigniew T. Wierzbicki, który na przykład sugerował losowy dobór wsi położonych co 100 km od siebie wzdłuż przecinających kraj wzdłuż i wszerz osi geograficznych [za Bukraba-Rylska 2004: 163]. Prozaicznym i wciąż tym samym od lat powodem są ograniczone środki finansowe. Gdyby jednak tylko tym się kierować, reprezentatywne monografie socjologiczne wsi musiałby jeszcze poczekać w długiej kolejce po grant, a na to z kolei szkoda czasu. Badania rozpoczęliśmy od poszukania uczestników, ale przede wszystkich takich, do których będziemy mogli jeszcze wrócić. Celem badań było także stworzenie listy liderów opinii, osób, które mogą być naszymi informatorami przez cały trzyletni okres badań. Wybrano prowadzanie studium oparte na wywiadzie także z innego powodu: wydobycie na światło czegoś, co jest ukryte, a doświadczane wyłącznie przez badanych, czego nie wiemy z braku wiedzy 18

19 WSTĘP lub co sądziliśmy wcześniej już zanikło 4. Robert Park traktował miasto jak laboratorium badawcze. Przekonywał swoich studentów, by bezpośrednio doświadczali miejskiego życia w różnych miejskich enklawach. Jak cytują za Johnem MacKinneyem, Chava Frankfort-Nachmias i David Nachmias: Wejdźcie i usiądźcie w holu luksusowego hotelu lub na schodach prowadzących do zrujnowanych domów; usiądźcie na sofach hotelu Gold Coast lub na chwiejących się krzesłach w slumsach; pójdźcie na koncert do Orchesrta Hall lub na przedstawienie do Star and Garter Burlesk. Mówiąc krótko, panowie 5, ubrudźcie własne tyłki prowadząc prawdziwe badania [cyt. za Nachmias 2001: 300]. Namówieni w podobny sposób moi studenci ruszyli w teren, gdzie nie było luksusowych hoteli i koncertów na miarę Duke`a Ellingtona czy Elli Fitzgerald, nie było także slumsów. Były natomiast gospodarstwa rolne i agroturystyczne, dożynki, festiwale muzyki elektronicznej i koncerty disco polo, festyny ludowe i domowe ciasto, a nawet szandar 6 i dwustuletnie drewniane domy. Mimo bogatego materiału empirycznego (transkrypcje z wywiadów i obserwacji) czuliśmy pewin niedosyt, brak spojrzenia z innej perspektywy, z placu zabaw, szkoły. W trakcie badań pojawił się pomysł wykorzystania metody dokumentów osobistych i zorganizowania konkursu pamiętnikarskiego. W efekcie wymiany pomysłów powstał zeszyt (dziennik) z miejscami do wypełniana. Dziennik został rozdany dzieciom z informacją, że mogą go wypełniać anonimowo. Przeznaczony był dla dzieci z klas 4-6 z trzech wiejskich szkół podstawowych działających na terenie gminy Cekcyn: z Cekcyna, Iwca i Zielonki. Z blisko 200 uczniów uczęszczających w badanym okresie do klas 4-6, w badaniu wzięło udział 125 osób. Dzięki tej metodzie chcieliśmy poznać sposób, w jaki opisują dzieci swoje życie codzienne, aspiracje edukacyjne i plany na przyszłość, co myślą o swojej okolicy i jak wartościują swoje otoczenie. Spodziewaliśmy się dużej dozy fikcji, a otrzymaliśmy szczery, często prosty obraz codziennych problemów. Jak się również okazało, to doświadczenie było również cenne dla naszych badanych. Wielu z nich w uwagach końcowych prosiło o ponowną szansę na opisanie swojego tygodnia z życia, a my wiemy, że nie możemy zawieść tych oczekiwań. Tak rodzi się zaufanie, rodzaj więzi, która pozwala nam na bardziej wnikliwe poznanie przeżyć, a z drugiej strony zachowuje bezpieczny dystans, jakim jest pióro i papier. Uczniowie wypełniali dziennik przez ponad tydzień, od piątku do piątku. Obok pytań o codzienne zajęcia na każdy dzień tygodnia, przygotowano po kilka dodatkowych. Udało się w ten sposób zachęcić uczniów do mówienia o szkole, rodzinie, marzeniach. 4 Tak było na przykład w przypadku zjawiska zwanego kurendą, które wciąż jest praktykowane we wsiach cekcyńskich i służy przekazywaniu komunikatu lub ważnej dla mieszkańców informacji, od drzwi do drzwi. 5 Ja oczywiście zachęcałem w podobny sposób także panie. 6 Szandar regionalne danie z ziemniaków, cebuli i opcjonalnie grzybów. To rodzaj ziemniaczanej zapiekanki, którą można skosztować wyłącznie w domowych kuchniach. 19

20 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN Jak się potem okazało, zebrane informacje doskonale uzupełniały wypowiedzi dorosłych mieszkańców. W badaniach terenowych najważniejsza jest reakcja na zaistniałą sytuację. Dotyczy to także wyboru metody badawczej. Jak pisze Lucjan Kocik to metoda powinna dostosowywać się do przedmiotu, a nie na odwrót, gdyż metodycznie czyste zbieranie danych nie jest konieczną, ani wystarczającą gwarancją uzyskania wyników rzetelnych pod względem naukowym [Kocik 2000: 16]. Plan badawczy zależy także od celu jaki stawia sobie badacz. Dokładnie to rozstrzyga na przykład Stanisław Rychliński w Lustracjach społecznych. Napisany przestępnym językiem podręcznik Rychlińskiego zawiera szereg cennych wskazówek dla organizatorów badań terenowych, które choć pochodzą z lat 40. ubiegłego wieku są nadal zaskakująco trafne i aktualne. Szczególnie ponadczasowe znaczenie odnaleźć można w diagnozie Rychlińskiego, który stwierdza, że W chwili obecnej wieś jest na rozdrożu 7. Brak jej czynników społecznie ją koordynujących, umożliwiających jakąś szerszą akcję zespołową ku podniesieniu kulturalnemu i materialnemu. ( ) Instytucje, wzorowane na organizacjach miejskich, odznaczają się formalizmem, brakiem bezpośredniości i żywotności społecznej w środowisku im obcym. Wieś polska nie ma swojego życia kulturalnego, żyje odpryskami kultury miejskiej [Rychliński 2001: 14]. Szukając przyczyn osłabienia spójności terytorialnej Rychliński stwierdza, że w coraz silniejszym stopniu więzi duchowe, wiążące ludzi, ustępują więzom rzeczowym [Tamże]. Czytając Rychlińskiego wydaje się, jakby autor Lustracji przewidywał nie tylko problemy wsi powojennej, ale także współczesnej, na przemiany której największy wpływ ma dziś kultura i wzory masowej konsumpcji, przenikające na obszary wiejskie z miast. Trochę jednak problem demonizując, Rychliński uważa, że miasto staje się bezosobowym martwym mechanizmem, a kultura miejska pozbawiona pierwiastków współdziałania, skomercjalizowana rozrywka, przelotność kontaktów, nie wdrażają do wysiłków zbiorowych, wręcz przeciwnie, odosobniają, oddalają jednostki od siebie [Rychliński 2001: 15]. Analiza Rychlińskiego jest aktualna do dziś z kilku powodów. Po pierwsze wieś nadal jest na rozdrożu. A to z powodu uprzemysłowienia produkcji rolniczej i prób koncentracji ziemi uprawnej, a to z powodu dynamicznej zmiany funkcji wsi z produkującej żywność na sypialnię powoli powstającej w Polsce klasy średniej (nawet tej na kredyt). Inaczej mówiąc, wieś nieodwracalnie przestaje być wsią wspólnotową, a staje się osiedlem lub dzielnicą. Wieś i jej mieszkańcy wciąż zestawiani są w opozycji do mieszkańców miast, choćby ujawnia- 7 Przedruk wykonano na podstawie książki wydanej w 1947 roku, w trzy lata po śmierci Stanisława Rychlińskiego. Praca ta jest kontynuacją wydanej w 1932 roku monografii Badanie środowiska społecznego i była napisana z myślą o końcu wojny i tym działaniom, jakie będzie trzeba wdrożyć przy naprawie krzywd wojennych obejmujących między innymi: tworzenie nowych stosunków społecznych i odtwarzaniu zerwanych społecznych więzi [ze Wstępu do Lustracji społecznych autorstwa Barbary Szatur-Jaworskiej, w: Rychliński 2001: I-IV]. 20

21 WSTĘP jąc dane na temat różnicy w poziomie czytelnictwa. Z badań publikowanych przez Bibliotekę Narodową wynika, że mieszkańcy dużych miast (50%) czytają więcej niż mieszkańcy wsi (34%) 8. W innym przypadku CBOS informuje, że dochody i wydatki mieszkańców wsi są mniejsze niż przeciętne dochody i wydatki mieszkańca Polski. Z tego raportu wynika, że wciąż istniej przekonanie o tym, że mieszkańcy wsi mają mniejsze szanse na osiągnięcie godziwego poziomu życia w porównaniu z ludźmi mieszkającymi w mieście [Kowalczuk 2015: 8]. Lustracje Rychlickiego nie straciły zatem wiele na swym znaczeniu, choć samo pojęcie lustracji społecznej nie przyjęło się do naukowego języka, mimo iż Rychliński wróżył temu terminowi nawet nazwę dla przyszłego zawodu lustratora społecznego [zob. Rychliński 2001: 28]. Może o tym zaważył także fakt zakwalifikowania lustracji jako metody badawczej umiejscowionej między monografią a reportażem, a może to, że propagator tego pojęcia nie doczekał nawet końca wojny [zob. Rychliński 2001: 23]. Uważam jednak język Rychlińskiego i jego namiętność publicystyczną, stosowaną w przekazie naukowym, za bardzo dobrą cechę, która przybliża wyniki badań naukowych szerszej publiczności. Jak sam pisze w ostatnim rozdziale Lustracji: Ogłaszane drukiem wyniki powinny mieć charakter dokumentacji reportażowej, z całą jej lekkością i dynamiką ujęcia oraz z umiejętnym zastosowaniem chwytów syntetyzujących ( ) Wszelka sztuczna poza naukowości jest szkodliwa rzecz musi być dostępna dla każdego o wykształceniu szkoły powszechnej [Rychliński 2001: 102]. Dziś poziom wykształcenia jest zdecydowanie wyższy niż przed ponad półwieczem, ale też i stopień zagmatwania naukowej syntezy wznosi się niekiedy na swój Olimp, pozostając dostępny jedynie wąskiemu gronu specjalistów. Podstawą zbierania materiału empirycznego tej pracy jest wywiad swobodny. Mimo wielu interesujących publikacji, w metodyczny sposób opisujących cechy dobrego wywiadu, zalecenia Rychlińskiego są nie tyle aktualne, co w zupełności wystarczające, szczególnie kiedy zespół badaczy złożony jest (tak jak w moim przypadku) ze studentów, dla których praca terenowa stanowi praktykę zawodową i najlepszy sposób na kształtowanie kultury umysłu łączącej wiedzę akademicką z własnym doświadczeniem zdobywanym równolegle z teorią. Poza tym, odwołując się do metodycznych wskazówek Rychlińskiego, przekonuję, że nie należy zaniedbywać dorobku polskich badaczy, choć nie jest to łatwe, skoro na półkach księgarń w atrakcyjnej oprawie dominują podręczniki takich autorów, jak: Denzin, Lincoln, Angrosino, Gibbs, Babbie, Silverman, Flick czy Charmaz. Tymczasem, jak przed laty pisał Franciszek Bujak więcej cenimy i lepiej znamy twórczość naukową obcą niż własną narodową [Bujak 1976 Nauka i Społeczeństwo, Wybór pism. cyt. za. Bukraba-Rylska 2008: 530]. Doświadczenia pokazały, że w szczególny sposób ujawnia się wówczas zdol- 8 [Dostęp: ] 21

22 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN ność badaczy do przyjęcia postawy wykraczającej poza własne poglądy i ugruntowane idee. To zaś przyczynia się doskonale do poszerzenia pola własnych poglądów i wyczula zmysły badaczy na nowe wątki, które niespodziewanie pojawiają się w trakcie badań terenowych. To może być zdjęcie przodków w pruskich mundurach, zbiór przedmiotów codziennego użytku gromadzonych pokoleniami w piwnicach lub oddanie symbolicznej pamięci na mogile ewangelickich założycieli wsi, które historycznie zmieniły swoją strukturę, ale wciąż mają wyraźne korzenie. Oczywiście gromadzenie wszystkiego, co wpadnie w ręce badaczy może doprowadzić do stworzenia zbytecznego archiwum, choć stwierdzenie zbyteczne archiwum może się okazać dla kolejnego zespołu badawczego dopiero punktem wyjścia. Za najważniejsze przesłanie Rychlińskiego uważam postulat przyjęcia uczącej postawy badawczej, niemal zawsze świeżej wobec nowego celu i problemu badawczego, ale i elastycznej, w której badacz ze względu na specyfikę środowiska, w którym przyszło mu prowadzić wywiady, będzie zmuszony do gromadzenia materiału empirycznego w długim okresie czasu. Dotyczy to na przykład społeczności, które są nieufne wobec obcych i każdego badacza traktują jak intruza, nawet nie starając się znaleźć różnicy miedzy nim a akwizytorem dywanów 9. Jak powtarzam za Rychlińskim i w moim zespole badawczym: Jest to bardzo ludzkie, bardzo naturalne i nie ma się czego wstydzić. Chodzi tylko o to, byśmy rozumieli, że jesteśmy omylni, że wszyscy są omylni, zwłaszcza w dziedzinie spraw społecznych, które są dla nas tak bezpośrednio osobiście ważne [Rychliński 2001: 30]. Uzbrojeni w nowoczesną aparaturę rejestrującą głos oraz alternatywnie ołówki i papier, ruszamy w teren. Czując niepewność obcego i badawczą ciekawość graniczącą z wścibskością, wchodzimy w pierwsze, nowe interakcje. Zaczynamy od spaceru, zakupów w sklepie, obiadu w miejscowej restauracji i wizyty u mechanika samochodowego pod byle pretekstem dopompowania opony w rowerze. Poznajemy otoczenie, estetykę wiejskiej zagrody, symbolikę ogrodowych konstrukcji, ocieramy się o przeszłość mijając przydrożną bożą mękę. Najtrudniej jest zacząć. Wracamy jak alpiniści do obozu na skalnej półce i jeszcze raz przypominamy sobie o tym, że najważniejszy jest respondent, informator, nawet przelotny rozmówca, w ostatniej kolejności badacz, mając przede wszystkim na uwadze wskazówkę Rychlińskiego, który szczególną uwagę przywiązywał do delikatności w nawiązywaniu kontaktów zwłaszcza u osób ubogich: ( ) robotnik na ogół niedobrze się czuje w swoim ciasnym, zatłoczonym mieszkaniu, którego wstydzi się przed obcym. Poczucie istnienia wielu 9 Zawsze badaczowi terenowemu groziło, że mógł być poczytany za wywiadowcę urzędu skarbowego lub władz administracyjnych [Rychliński 2001: 102]. 22

23 WSTĘP zewnętrznych różnic może jeszcze pogłębić ową wstydliwość w stosunku do inteligenta 10 [Rychliński 2001: 77]. OD WIEDZY POTOCZNEJ DO KONSTRUKTYWIZMU SPOŁECZNEGO W gminie Cekcyn funkcjonuje ponad 30 różnego rodzaju punktów oferujących usługi turystyczne, a rozwój usług turystycznych należy do priorytetów samorządu lokalnego. Świadczą o tym chociażby inwestycje w infrastrukturę okalającą Wielkie Jezioro Cekcyńskie. W ciągu jednego roku powstały tu dwie okazałe konstrukcje drewniane, jedna przecinająca fragment jeziora, a druga służąca za taras widokowy od strony cekcyńskiego amfiteatru. W gminie nie ma dużego ośrodka turystycznego, przeważają gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne. Na spotkania organizowane przez samorząd, poświęcone ogólnie mówiąc rozwojowi turystyki w gminie, przychodzi regularnie najwyżej 1/6 właścicieli. Czy innym nie zależy na nowej wiedzy, alternatywnych pomysłach, informacji o dodatkowych środkach na rozwój działalności turystycznej? Trudno odpowiedzieć jednoznacznie. Ale wiele o tutejszych właścicielach mówią nasze obserwacje. Większość z nich nie poleca usług konkurencji, nie proponuje dodatkowych atrakcji poza tym, do czego stali klienci już przyzwyczaili się, czyli łowienia ryb, wypraw na grzyby i przejażdżek rowerem. Choć są to i pozytywne wyjątki. Aktywność mieszkańców nie tylko tego sektora usług jest minimalna. Podobnie zachowują się właściciele gospodarstw rolnych. Na spotkanie informacyjne dotyczące nowej perspektywy finansowej na lata przyszło zaledwie 40 rolników. Także nieliczna zazwyczaj reprezentacja mieszkańców uczestniczy w zebraniach z sołtysem swojej wsi lub z wójtem gminy. Jak mówił Ludwik Krzywicki, to idea poprzedza zmianę społeczną, więc jeśli myślimy o zmianie, to najpierw należy jej potrzebę wzbudzić w mieszkańcach. Podstawą teoretyczną dla działań związanych z tworzeniem nowych miejsc pracy, alternatywnych źródeł dochodu licznych i rozdrobnionych gospodarstw rolnych, innowacyjnych rozwiązań w promocji atrakcji turystycznych na obszarach wiejskich badanej gminy, jest konstruktywizm społeczny. Wacław Idziak (badacz, popularyzator i animator tworzenia wiosek tematycznych) wyjaśnia, że rzeczywistość jest w pewnym sensie produktem społecznym i tworzy się w procesie nazywania, interpretowania i negocjacji, a zmiana zaczyna się od zmiany myślenia i zmiany w narracji [Idziak 2015: 65]. To jest właśnie główna zasada konstruktywizmu społecznego. Wg teorii konstruktywizmu społecznego zmiana dokonuje się poprzez uczenie się w działaniu, wspólne projektowanie innowacji itp. Nowe miejsca pracy, nowe rozwiąza- 10 Użyte tu słowo inteligent w stosunku do początkujących badaczy, dla moich studentów wybrzmiało niezwykle motywująco. 23

24 ŻYCIE SPOŁECZNE W GMINIE CEKCYN nia w wykorzystaniu istniejących zasobów, mogą się pojawić poprzez tworzenie nowych połączeń i partnerstw, jak sugeruje Idziak: połączeń funkcji rolniczych i pozarolniczych, partnerstwa typu wieś-miasto, wieś-uczelnia, wieś-artyści, wieś-przedsiębiorcy [Idziak 2015: 65]. Pierwszym jednak krokiem jest poznanie kontekstu społecznego badanego obszaru poprzez rozłożone w czasie pogłębione badania jakościowe, których celem jest stworzenie podstawy do dalszych działań, podstawy, której fundamentem będzie potoczna wiedza mieszkańców, ich doświadczenia i sposoby definiowania rzeczywistości społecznej. Zagadnienie to, z perspektywy socjologicznej, doskonale omówili już Peter Berger i Thomas Lukcmann. Autorów Społecznego tworzenia rzeczywistości w szczególności interesował mechanizm decydujący o tym, jak z subiektywnych zjawisk społecznych powstaje zobiektywizowana sfera faktów. Ich zdaniem fakty społeczne ulegają uprzedmiotowieniu (obiektywizacji) poprzez doświadczenie jednostki [Niżnik 1982: 13]. Podstawą metody Bergera i Luckamnna było więc badanie wiedzy potocznej i doświadczeń życia codziennego. Analizą społecznego tworzenia rzeczywistości zajmuje się socjologia wiedzy, której zadaniem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie: Jak jest możliwe, że subiektywne znaczenia stają się obiektywnymi faktami? [Berger, Luckmann 1983: 47-48]. Berger i Luckman twierdzą, że przeciętny człowiek posługuje się wiedzą na temat świata społecznego, która pochodzi nie tylko z doświadczenia, czy nauki, ale także z kontekstu społecznego. Innymi słowy, każda wspólnota może mieć własny sposób definiowania, wyjaśniania czy interpretowania rzeczywistości społecznej. Jak piszą: co jest oczywiste dla tybetańskiego mnicha, może nie być oczywiste dla amerykańskiego biznesmena [Berger, Luckmann 1983: 25]. Różnice w interpretowaniu świata w tym przypadku wydają się oczywiste. Uważam jednak, że socjologiczna analiza kontekstów może być także skuteczną metodą, pomocną w wyjaśnianiu różnic między członkami lokalnych społeczności, którzy nie są aż tak oddaleni od siebie geograficznie i społecznie, jak tybetański mnich i amerykański biznesmen. Intersujący dla socjologa może być zatem świat ludzi z dwóch sąsiednich wiosek, gdzie każda z osobna gromadzi i przekazuje kolejnym pokoleniom odmienną wiedzę czerpaną z codziennego doświadczenia. Życie codzienne, jako interpretowana przez ludzi rzeczywistość, z którą wiążą oni subiektywne znaczenia, jawi się w formie spójnego świata. Tę właśnie rzeczywistość my socjologowie czynimy przedmiotem naszych analiz [Berger, Luckmann 1983: 49]. Żeby zatem wyjaśnić w jaki sposób ludzie rozumieją świat, nie potrzeba metody naukowej, a metody opisowej, ujawniającej krok po kroku myśli i znaczenie działań członków społeczeństwa. Dlatego Berger i Luckman uważają, że najodpowiedniejszą metodą wyjaśnienia podstaw wie- 24

25 WSTĘP dzy życia codziennego jest analiza fenomenologiczna 11 [Tamże: 50]. Rzeczywistość życia codziennego Luckman postrzega jako uporządkowaną, a porządek ten jest układany przez aktorów, w ich świadomości. Ludzie bowiem interesują się bardziej tym co im najbliższe, codzienne. Jak zauważa Luckman, dla mechanika najbliższym światem będzie jego warsztat samochodowy, a nie fabryka i laboratorium Forda w Detroit, choć to, co tam powstaje, może mieć wpływ na jego życie [Tamże: 53-54]. Zastając człowieka w jego rutynie dnia codziennego badacz ma większe szanse na ujawnienie potocznej świadomości i sensu, jakie nadaje się codziennym działaniom. Należy jednak brać pod uwagę fakt, że nawet kiedy badaczowi uda się przeprowadzić wywiad, obserwację w domu, w warsztacie, w fabryce, na polu, czy w jakimkolwiek miejscu, które dla naszego respondenta stanowią rzeczywistość codzienną, zawsze pozostanie obcym i w tym sensie respondent będzie przed obcym odgrywał swoją rolę. Obcy zaś, czyli badacz społeczny, w pierwszej kolejności powinien odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób kulturowe wzory życia zbiorowego ujawniają się w potocznym myśleniu jednostki będącej członkiem grupy [Schütz 2012: 214]. Alfred Schütz uważa, że kulturowe wzory życia zbiorowego (zwyczaje, tradycje, prawa, nawyki, obrzędy, moda) są odmienne dla badającego je socjologa i aktora, członka badanej grupy społecznej. Socjolog, jak pisze Schütz jest niezaangażowanym, beznamiętnym, naukowym obserwatorem życia [ ] Badacz próbuje obserwować, opisywać i klasyfikować świat społeczny w sposób tak dokładny, jak jest to tylko możliwe ( ) [Tamże]. Jest to oczywiście postulat słuszny, jednak niemożliwy do spełnienia. Jak bowiem badacz społeczny może stanąć najbliżej rzeczywistości życia codziennego w sytuacjach, w którym człowiek dokonuje racjonalnych wyborów, działa z własnej woli i podejmuje decyzje, bez zaangażowania? Sama jego obecność, zainteresowanie, obietnica powrotu po kolejne dane, fotografie, rozmowę już jest zaangażowaniem i ingerencją. W tym sensie postulat Schütza, choć wydaje się być słusznym, to jednak jest niemożliwy do spełnienia, ale wart przypomnienia i zwrócenie uwagi, by choć przybliżyć się do stanu obiektywnej neutralności. Wiedza aktora nie musi być spójna i uporządkowana, to socjolog poprzez interpretację danych tę wiedzę porządkuje, zestawia i tworzy najpierw szkic, potem całościowy obraz świata społecznego, mając jednocześnie stale na uwadze interpretowanie tego świata przez aktorów. Nawet wówczas opis, czy raport, nie będzie się składał wyłącznie z cytatów, wypowiedzi, a zostanie wpisany w zespół właściwie dobranych kategorii pojęciowych przypisanych socjologii, antropologii czy psychologii społecznej. Tak jak dla rzeźbiarza i drwala pień znaleziony na polu ma inne znaczenie, tak i badacze będą odmienne znaczenia przypisywali działaniom społecznym. 11 Głównym reprezentantem socjologii fenomenologicznej był Alfred Schütz. 25