Ogólne zasady żywienia dla osób starszych

Transkrypt

1 Ogólne zasady żywienia dla osób starszych Ogólne zasady żywienia dla osób starszych Ogólne zasady żywienia dla osób starszych Wstęp Starzenie się organizmu stanowi nieodwracalny proces zachodzący przez całe dorosłe życie. Na jego stopień zaawansowania mają wpływ czynniki genetyczne i środowiskowe, kojarzone m.in. z takimi wyznacznikami jak: jakość wody i powietrza, jakość żywności, higiena osobista czy stosowanie substancji szkodliwych dla organizmu. Niezależnie jednak od tego, które spośród wymienionych czynników dominują u danej jednostki, zachodzące zmiany zawsze przekładają się na sposób żywienia oraz na stan odżywienia ludzi starszych. Dzieje się tak, ponieważ z wiekiem następuje nie tylko stopniowe ograniczenie sprawności fizycznej ale przede wszystkim znacznie zwiększa się ryzyko zapadalności na choroby przewlekłe [1, 2]. Ponadto, obecnie żyjemy zdecydowanie dłużej niż poprzednie pokolenia, a co za tym idzie coraz więcej osób wymaga szczególnej opieki. Pomoc instytucjonalna nie zawsze jest w stanie jej zapewnić, a zmiany w ochronie zdrowia, zawiłe procedury medyczne czy kosztowne hospitalizacje sprawiają, że ciężar opieki długoterminowej przenosi się do domów chorych osób i spada na rodziny oraz osoby z najbliższego otoczenia [3]. Patofizjologia Zmiany fizjologiczne, zachodzące podczas starzenia się organizmu, są uwarunkowane genetycznie, wobec czego nie mamy na nie wpływu. Jednak proces ten może być przyspieszony lub opóźniony przez czynniki środowiskowe, na które w znacznej mierze możemy wpływać. U ludzi w starszym wieku częściej występują również choroby przewodu pokarmowego, którym towarzyszą dolegliwości, powodujące ograniczenie spożycia pokarmów takie jak: choroba refluksowa żołądkowo-przełykowa, przewlekłe zapalenie żołądka, parodontoza, nowotwory (przełyku, żołądka, trzustki, jelita grubego), kamica pęcherzyka żółciowego i inne [4]. Zmniejsza się również wydzielanie soków trawiennych i spowalnia perystaltyka jelit, co w konsekwencji powoduje nasilenie niestrawności, występowanie naprzemienne biegunek czy zaparć lub chociażby utratę apetytu. Dieta osób w wieku podeszłym powinna być zatem modyfikowana w taki sposób, żeby zapewnić odpowiednią podaż substancji odżywczych i przede wszystkim nie dopuścić do rozwoju negatywnych skutków nieprawidłowego żywienia [5]. Istotny jest również fakt, że ponad 70% ludzi powyżej 65. roku stosuje leki, których substancje czynne mogą niekorzystnie wpływać na łaknienie czy powodować zaburzenia smaku, a wchodząc w interakcje z niektórymi składnikami żywności 1

2 zmniejszać ich wchłanianie. Charakterystyczną cechą zachodzącą w organizmie osoby starej jest zmniejszenie aktywności gruczołów ślinowych, a w konsekwencji ilości wydzielanej śliny. Z kolei zanik kubków smakowych bezpośrednio wiąże się z pogorszeniem percepcji smaku, co w połączeniu z małą ilością śliny skutkuje suchością w jamie ustnej, obniżającą skutecznie atrakcyjność spożywanych pokarmów. Zmiany w obrębie jamy ustnej u ludzi starszych są również konsekwencją przewlekłych stanów zapalnych (np. dziąseł). Ubytki uzębienia czy nieprawidłowe protezowanie mogą być przyczyną upośledzenia żucia i połykania, a to może ograniczać wybór pokarmów i zwiększać ryzyko niedożywienia [6]. Tabela 1. Starzenie się organizmu i ich wpływ na stan odżywienia [7]. Przyczyna: Skutek: Zmiany fizjologiczne: Zmiany patologiczne: Spadek zapotrzebowania energetycznego Spadek aktywnoś ci Fizycznej Zmniejszona masa komórkowa (mięśnie, mózg, wątroba) Mniejsze zapotrzebowanie na pokarm Nadwaga, Otyłość Zmiany w przewodzie pokarmowym Niepełne uzębienie Suchość jamy ustnej (xerostomia) Podwyższony próg odczuwania smaku Obniżenie wchłaniania jelitowego Zmniejszenie wydzielania soków trawiennych Zwolnienie perystaltyki jelit Gorsze wykorzystanie składników pokarmu Anemia, Osteoporoza, Zespół upośledzonego wchłaniania Biegunka Zaparcia Zmieniony metabolizm Tkankowy Zwolnienie procesów anabolizmu Zwiększony katabolizm białek Upośledzona zdolność do zwiększania syntezy białka Zmniejszone zużycie energii Słabsze wykorzystanie tkankowe Niedożywienie (Malnutrition) Cachexia Sarcopenia Regulacja centralnego układu nerwowego Zmniejszenie impulsacji aferentnej do ośrodków głodu i sytości oraz pragnienia w podwzgórzu Uczucie sytości Zmniejszone odczuwanie pragnienia Odwodnienie 2

3 Odnosząc się do zmian zachodzących na poziomie organizmu osoby starszej można przyjąć, że dostarczanie pokarmów o określonym składzie jakościowym, konsystencji, w odpowiednich proporcjach i ilościach zminimalizuje ryzyko zaburzeń związanych z odżywianiem. Oprócz wyżej wymienionych zmiennych należy podkreślić także prawidłowe zasady przyrządzania, podawania oraz spożywania samych posiłków, ponieważ może się to bezpośrednio przekładać na poprawę samopoczucia, a co za tym idzie jakości życia starszych pacjentów [8]. Organizm seniora, a wybrane składniki pokarmowe Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, World Health Organization) różnica pomiędzy osobą starszą, a młodą w podaży białka jest niezdefiniowana. Istotne jest jednak źródło jego pochodzenia. Średnio aktywna osoba wymaga 1,0-1,5 g/kg białka dziennie zawierającego wszystkie aminokwasy, a co najmniej połowę powinno stanowić białko zwierzęce [9]. Dla wieku podeszłego zaleca się ograniczenie spożycia tłuszczów, jednak całkowita ich eliminacja mogła by doprowadzić do czerpania energii potrzebnej do prawidłowego funkcjonowania organizmu ze spalania białek. Tłuszcze niezbędne są również jako swoisty rozpuszczalnik witamin grupy A,D,E,K i powinny być pochodzenia roślinnego, ze względu na zaburzenia wydzielania soku żołądkowego i enzymów trawiennych [10]. Około 55-60% zapotrzebowania energetycznego w diecie pokrywają węglowodany, gdzie najbardziej pożądanymi są cukry złożone, a także błonnik niezbędny dla prawidłowej perystaltyki jelit. Za najmniej korzystne uważa się spożywanie cukrów prostych ponieważ powodują one zwiększoną syntezę triglicerydów a także odkładanie ich w wątrobie i tkance tłuszczowej. Stanowczo powinny zrezygnować z nich zatem nie tylko osoby starsze ale wszyscy ludzie otyli oraz chorzy na cukrzycę [11]. Przyswajalność witamin i składników mineralnych u osób starszych ulega często ograniczeniu w stosunku do osób w średnim przedziale wiekowym. Dlatego, po 60 r. ż. w uzasadnionych przypadkach, zaleca się zwiększenie ich spożycia. Zmiany zachodzące w efektywności wchłaniania witamin oraz składników mineralnych mogą być wynikiem starzenia organizmu, jak i występowania chorób oraz stosowania leków. Obowiązujące normy zalecanego spożycia witamin i składników mineralnych zostały opracowane dla osób zdrowych. Ważne jest dlatego uwzględnienie osób chorych, zwłaszcza w wieku senioralnym, gdzie zapotrzebowanie to może ulec wyraźnemu zwiększeniu [12,13]. Ogólne zalecenia dietetyczne dla osób w podeszłym wieku Osoby w podeszłym wieku borykają się na co dzień z różnymi problemami zdrowotnymi, co znacznie utrudnia opracowanie uniwersalnych zaleceń żywieniowych dla tego okresu życia. Niezwykle ciężko jest stworzyć model żywienia akceptowany przez tak niejednorodną grupę ludzi, gdzie jednocześnie byłby optymalny pod względem ekonomicznym, smakowym i zwyczajowym oraz pozwalałby na realizację 3

4 wszystkich przesłanek racjonalnego żywienia. Zalecenia żywieniowe propagowane wśród ludzi z grup szczególnego ryzyka, w tym osób starszych, zdaniem Roszkowskiego [14,15] można sprowadzić do kilku najważniejszych zasad, według których seniorzy powinni: spożywać codziennie różnorodne produkty spożywcze; zwiększyć spożycie niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, skrobi i błonnika pokarmowego; zmniejszyć spożycie tłuszczu, cholesterolu, cukru i soli; kontrolować masę ciała; ograniczać spożycie alkoholu; zwiększyć aktywność fizyczną. Ponadto praktyczne zalecania powinny obejmować takie wskazania jak: zwiększenie gęstości odżywczej posiłków, czyli proporcji składników odżywczych do energii (spożywanie przetworów mlecznych odtłuszczonych, chudego mięsa, drobiu, wędlin i ryb, jeśli nie ma przeciwwskazań przetworów zbożowych z pełnego ziarna, ciemnego pieczywa); stosowanie do smarowania pieczywa miękkich margaryn zawierających zwiększoną ilość niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT), a do krótkiego smażenia i do sałatek olejów roślinnych; unikanie potraw i produktów ciężko strawnych, na przykład potraw długo smażonych, bigosu, grzybów; unikanie przejadania się; codzienne spożywanie warzyw i owoców, najlepiej w postaci surowej; częstsze, regularne spożywanie posiłków (4 5), ale w małej objętości; wypijanie większej ilości płynów; odnajdywanie przyjemności w jedzeniu; propagowanie aktywnego trybu życia dostosowanego do indywidualnych możliwości. Proponowane zalecenia mogą ulec zmianie w zależności od wieku, stanu zdrowia osoby starszej i rodzaju zalecanej diety. Sposób odżywiania osób w starszym wieku, jak podkreśla wielu autorów [16,17] często nie odpowiada racjonalnym zasadom i prowadzi do niedoboru składników odżywczych, zarówno w diecie, jak i w organizmie. Konieczne jest podejmowanie takich działań, które zmieniłyby zachowania dotyczące: regularności spożywania posiłków, urozmaicenia diety czy sposobu przygotowywania potraw [18]. Właściwe odżywianie nie tylko chroni przed chorobą, ale również wpływa na subiektywne poczucie dobrobytu. Wszelkiego rodzaju niedobory żywieniowe odciskają swe piętno na wydolności fizycznej i psychicznej człowieka, a niedożywienie potęguje podatności na choroby [19]. Jedną z najbardziej znamiennych cech postępującej starości jest utrata zdolności adaptacyjnych. Żywienie zatem nie może być dodatkowym czynnikiem stresującym, a zalecenia dietetyczne powinny być kierowane do konkretnego pacjenta. Wskazówki te powinny uwzględniać stan zdrowia, sprawność 4

5 fizyczną, niezależność i zaradność. Realizacja powinna przebiegać tylko przy pełnej akceptacji osoby starszej, gdzie szczególną uwagę należy poświęcić zaleceniom dietetycznym odnoszącym się do chorób przewlekłych, w których błędy żywieniowe nie wywołują natychmiastowej reakcji organizmu [20]. Skawina dr n. med. Ireneusz Piśmiennictwo: 1. Hryniewiecki L.: Żywienie ludzi w wieku starczym i podeszłym. Nowa Klinika 1998; 12: Wiśniewska-Roszkowska K.: Starość jako zadanie. IWPAX, Warszawa Maria Rogiewicz M, Agnieszka Paczkowska A.: Trudne sytuacje psychologiczne. [w:] Przewlekle chory w domu. Pod red. Krakowiak P., Krzyżanowski D., Modlińska A.,Wydanie II, zmienione i rozszerzone, Gdańsk Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Bień B.: Niedożywienie swoiste niedobory w starości. Gerontol Pol 1995;3: Dzieniszewski J, Szponar L, Szczygieł B, Socha J.: Podstawy naukowe żywienia w szpitalach. Warszawa: Wyd. IŻŻ; str Szczerbińska K., Piórecka B., Żychowicz A.: Nowy Model Promocji Zdrowego Stylu życia Osób Starszych. Instytut Zdrowia Publicznego Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Kraków 2008, Opracowano na podstawie: Kocemba J., śyczkowska J. Osobnicze i populacyjne starzenie się człowieka. (w) J. Kocemba, T. Grodzicki (red.): Zarys gerontologii klinicznej, Wyd. MCKP UJ, Kraków, Kwolek A. Rehabilitacja Medyczna T. 2. Wrocław: Urban & Partner; 2009; Protecting the health of the elderly. A. Revue of WHO Activities. WHO Kopenhaga Kocemba J.: Starzenie się człowieka. [w:] Geriatria z elementami gerontologii ogólnej. (red.): Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A., Via Medica, Gdańsk Całyniuk B, Muc-Wierzgoń M, Niedworek E, Dul L, Bielaszka A, Kardas M i wsp. Sposób żywienia osób po 65 roku życia zamieszkujących na terenie wybranych miast Śląska. Cz. 1. Zawartość energii i podstawowych składników pokarmowych w diecie. Żyw Człow i Metab 2008; 5: Kałużna J, Bagan A, Brzozowska A. Ocena udziału witamin i składników mineralnych z suplementów w diecie osób starszych. Rocznik PZH 2004; 55(1): Duda G., Saran A.: Polskie rekomendacje dotyczące spożycia witamin i składników mineralnych przez osoby w starszym wieku. Farmacja Współczesna2008; 1: Roszkowski W.: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Grzymisławski., Gawęcki J. (red.). PWN, Warszawa 2011; Roszkowski W.: Żywienie osób starszych. [w:] Hasik J., Gawęcki J. (red.). Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 2000; Szajkowski Z.: Ocena zawartości Mg, Ca i P w całodziennych racjach pokarmowych osób w wieku emerytalnym na podstawie badań ankietowanych i analitycznych. Nowiny Lekarskie 2001; 70: Słowińska M.A., Wądołowska L.: Wskaźniki biochemiczne krwi a model żywienia osób starszych. Przegląd Lekarski 2003; Sheiham A., Steele J.G., Marcenes W., Finch S., Walls A.W.G.: The relationship between oval health status and Body Mass Index among older people: a national survey of older people in Great Britain. British Dental Journal 2002; 192: Ziemlański Ś.: Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce. Inst. Danone Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia, Warszawa Jabłoński E., Kaźmierczak U.: Odżywianie się osób w podeszłym wieku. Gerontologia Polska tom 13, nr 1,

6 6