VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw

Transkrypt

1 Justyna Fijałkowska * VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw Wstęp W warunkach dokonującego się obecnie bezprecedensowego tempa przemian społeczno-gospodarczych coraz wyraźniej ujawniają się trudności w pomiarze i kompletnym oraz wiarygodny odzwierciedleniu rezultatów działań przedsiębiorstw. Dokonania przedsiębiorstw są rozumiane w różnorodny sposób: od najprostszego ujęcia dokonanie jako wynik finansowy do pojmowania dokonań w bardzo szerokim rozumieniu, obejmującym całokształt rezultatów działania przedsiębiorstw, zarówno w kontekście finansowym jak i pozafinansowym. Rachunkowość powinna służyć odzwierciedleniu sytuacji finansowej i pozycji przedsiębiorstwa na rynku. Powinna więc mierzyć dokonania przedsiębiorstwa. Prawidłowy pomiar w rachunkowości przesądza o bieżących i przyszłych sukcesach przedsiębiorstw, jest pomocny przy ocenie i kontroli. Stanowi on również podstawę do podejmowania decyzji ekonomicznych. Obecnie musi on być poszerzony o pomiar związany z niematerialnymi aspektami funkcjonowania przedsiębiorstwa. Brak odpowiedniego pomiaru dokonań przedsiębiorstw oznacza brak kontroli wewnętrznej niemierzonych elementów i niemożność efektywnego zarządzania nimi, ani brania ich pod uwagę przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych dotyczących przedsiębiorstwa jako całości. Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie ewolucji podejść do pomiaru dokonań przedsiębiorstw oraz zaprezentowanie jednej z metod ewaluacji osiągnięć przedsiębiorstw, z założenia odpowiadającej wymogom Nowej Ekonomii, jaką jest Value Added Intellectual Coefficient (VAIC ). W artykule tym skoncentrowano się na zaprezentowaniu charakterystyki tej metody oraz algorytmu jej wyliczania. Podjęto również próbę oceny tej metody z punktu widzenia jej prawidłowości i przydatności. * Dr, Katedra Rachunkowości i Finansów MŚP, Instytut Finansów, Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny, Uniwersytet Łódzki, justyna.fijalkowska@uni.lodz.pl, ul. P.O.W. 3/5, Łódź

2 64 Justyna Fijałkowska W artykule zastosowano metodę normatywną, zgodnie ze stwierdzeniem Ijiri ego [Ijiri, 1975, s. 78], że celem podejścia normatywnego jest podkreślenie tych obszarów, gdzie najbardziej potrzebne są zmiany i w których są one wykonalne. Przyjęto, że obecnie konieczne jest usprawnienie systemu pomiaru dokonań przedsiębiorstw i stąd kwestia ta powinna być traktowana jako jeden z podstawowych obszarów zainteresowania praktyki gospodarczej. 1. Pomiar dokonań przedsiębiorstw a rachunkowość Przedmiotem pomiaru w rachunkowości jest działalność gospodarcza (zdarzenia gospodarcze) oraz wyniki finansowe. Rachunkowość mierzy więc sytuację majątkową jednostki. W tym celu konieczne jest ustalenie, czy dane zdarzenie gospodarcze prowadzi do powstania któregoś z elementów majątku lub źródeł finansowania, czyli czy spełnia definicję uznania w systemie rachunkowości, a następnie dokonywany jest pomiar jego wartości na podstawie zasad wyceny. Rachunkowość mierzy również dokonania jednostki, czyli stopień realizacji postawionych przed przedsiębiorstwem celów ekonomicznych. Często dokonania utożsamia się z efektami, rezultatami, wynikami przedsiębiorstwa. Można wyróżnić trzy fazy rozwoju koncepcji pomiaru wyników [Michalak, 2007], [Michalak, 2008], odpowiadające fazom rozwoju rachunkowości zarządczej: 1) faza pierwsza pomiar wyników przy wykorzystaniu pojedynczych mierników finansowych; jest to pomiar dokonań powszechny w początkowym okresie rozwoju systemu kapitalistycznego, charakteryzującym się prostymi formami organizacyjno-prawnymi jednostek ekonomicznych oraz masową produkcją jednorodnych wyrobów; na tym etapie rachunkowość koncentrowała się głównie na pomiarze wyniku finansowego przedsiębiorstwa oraz na wyliczaniu podstawowych wskaźników finansowych, dotyczących głównie rentowności i realizacji budżetów, 2) faza druga pomiar wyników z zastosowaniem wskaźników finansowych; jest to okres industrialny charakteryzujący się zaawansowanym rozwojem kapitalizmu, większym międzynarodowy przepływem kapitału, większym znaczeniem rynków kapitałowych, powiększaniem rozmiarów przedsiębiorstw, wzrostem wymagań klientów; rachunkowość w tej fazie koncentruje się na pomiarze efektywności inwestowanego kapitału oraz na płynności finansowej

3 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw 65 i dla dokonywania pomiaru wykorzystuje szeroką skalę systemu wskaźników finansowych, wielowskaźnikowych pomiarów dokonań, takich jak system Altmana czy DuPonta, 3) faza trzecia pomiar wyników z wykorzystaniem mierników zdywersyfikowanych; jest to etap globalizacji rynków, bardzo dużej mobilności kapitału, szybkiego przepływu informacji, skomplikowanych i zmiennych struktur organizacyjnych, krótkiego życia produktów, dużych wymagań ze strony klientów; sukces przedsiębiorstw opary jest na umiejętności gromadzenia, wykorzystywania i kodyfikacji wiedzy; w fazie tej można wyróżnić trzy nurty pomiaru dokonań przedsiębiorstw, odpowiadające różnemu rozumieniu celów funkcjonowania przedsiębiorstw, a mianowicie: koncepcje pomiaru wartości dla akcjonariuszy (np. ekonomiczna wartość dodana EVA, wartość dla akcjonariuszy SHV, zysk ekonomiczny), koncepcje pomiaru wartości dla interesariuszy (np. zbilansowana karta wyników, piramida wyników, model EFQM), koncepcje pomiaru zasobów niematerialnych kapitału intelektualnego (wśród nich metoda VAIC ). Tradycyjne miary, które były w centrum zainteresowania menedżerów w przeszłości dotyczyły głównie wyników finansowych jednostki w formie np. wyniku finansowego netto, wyniku finansowego brutto, EBIT, wskaźników rentowności (ROE, ROA, ROS), kwoty przepływów pieniężnych czy przychodów ze sprzedaży. Z zastosowaniem tych miar związane jest wiele wad i ograniczeń. Zawężają one pojęcie dokonań przedsiębiorstw, pomijają w ocenie wiele istotnych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstw i nie są adekwatne do oceny strategicznej dokonań jednostki w ujęciu całościowym. Nie zaspokajają one również potrzeb informacyjnych ani wewnętrznych, ani zewnętrznych interesariuszy organizacji. Prawidłowy pomiar dokonań przedsiębiorstw uzależniony jest między innymi od tego, co zostanie zdefiniowane jako cele ich funkcjonowania. W dzisiejszych realiach ekonomicznych z pewnością jedynym wskaźnikiem sukcesu organizacji biznesowej nie jest wysokość generowanego zysku. Menedżerowie zauważają, że konieczne jest tworzenie i powiększanie wartości dla interesariuszy. Ważne jest odpowiednie inwestowanie kapitałów coraz częściej odnoszące się do inwestowania w zasoby niematerialne, w tym często w zasoby ludzkie, technologie informatyczne, w badania i rozwój przesądzające o wize-

4 66 Justyna Fijałkowska runku przedsiębiorstwa na rynku, o jego rozwoju i sukcesie. Takie inwestycje dają możliwość uzyskiwania przewagi konkurencyjnej i zapewniają długookresowy sukces finansowy przedsiębiorstw [Canibano i inni, 2000], [Nakamura, 1999], [Goldfinger, 1997]. Inwestycje te wiążą się z dużymi nakładami, które często powodują obniżenie bieżącego wyniku finansowego (tradycyjnie traktowanego jako wskaźnik dokonań przedsiębiorstwa), jednak przyczyniają się do długoterminowych zysków przedsiębiorstwa. Stąd, poza analizą danych dotyczących bieżącego wyniku finansowego i wiążących się z nim podstawowych wskaźników, konieczne staje się dziś poszerzenie sposobu pomiaru dokonań przedsiębiorstw. Wraz z koncepcją zarządzania wiedzą i kapitałem intelektualnym zauważa się, że tradycyjny zestaw miar dokonań powszechnie stosowany w przedsiębiorstwach, odnoszący się do dwóch wyżej wymienionych faz, jest niewystarczający dla poprawnej oceny wpływu technologii i zasobów ludzkich na dokonania organizacji [Yang, 2004]. Odpowiedni pomiar determinuje efektywne zarządzanie, stąd jest niezmiernie istotny dla przedsiębiorstw. Tradycyjny pomiar dokonań przedsiębiorstw z wykorzystaniem jedynie miar finansowych, jako podstawa oceny przedsiębiorstwa i zarządzania nim, jest więc przedmiotem krytyki w literaturze przedmiotu [np. Johnson, 1987], [Kaplan, 2002]. Prawidłowy pomiar w rachunkowości przesądza o bieżących i przyszłych sukcesach przedsiębiorstw, jest pomocny przy ocenie i kontroli, stanowi podstawę podejmowania racjonalnych decyzji ekonomicznych. Jak podkreślają Kaplan i Norton [Kaplan, Norton, 2002] w nowej ekonomii nie wystarcza już pomiar tradycyjnych, wyłącznie fizycznych aspektów ekonomicznych procesów, zarówno na poziomie makro- jak i mikroekonomicznym. To, co staje się istotne to włączenie do systemu rachunkowości, a tym samym i pomiaru, niematerialnej części ekonomii, zwłaszcza tej części związanej z zasobami intelektualnymi i ludzkimi. Konieczne staje się zastosowanie metod szerzej ujmujących działalność przedsiębiorstwa i umożliwiających bardziej kompletny pomiar jego dokonań. Obecny rozwój koncepcji pomiaru rezultatów działań przedsiębiorstw poszerza więc zakres pomiaru o zastosowanie miar kwantytatywnych, lecz niefinansowych (np. miary ilości) oraz o oceny jakościowe (opisowe, narracyjne, takie jak satysfakcja klientów, jakość produktów czy usług). Przegląd literatury przedmiotu dostarcza nam wiele metod pomiaru dokonań przedsiębiorstw: jedno z podejść bazuje na ekonomicznej koncepcji funkcji produkcji [Lim, Dallimore,

5 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw ], inne metody wykorzystują głownie kombinację finansowych i niefinansowych mierników, które wspólnie mają za zadanie nakreślać osiągnięcia przedsiębiorstwa. Do takich metod należy Balanced Scorecard [Kaplan, Norton, 1992], Intangible Assets Monitor [Sveiby, 1997], Nawigator Skandii [Edvinsson, Malone, 1997]. Metody te były często krytykowane za trudności z dostępem do danych dla ich przygotowania. Są one w zasadzie przydatne tylko tym, którzy są wewnątrz przedsiębiorstwa (zarząd) i mają wolny dostęp do wewnętrznej informacji. Inwestorzy, analitycy i inni zewnętrzni użytkownicy informacji przedsiębiorstw, na podstawie danych ujawnianych przez przedsiębiorstwa, nie są w stanie z metod tych skorzystać. Ponadto metody te są pracochłonne, dostarczają informacji złożonych i opisowych, trudnych więc do interpretacji i do dokonywania porównań. Jako odpowiedź na te niedoskonałości wspomnianych metod zostało zaproponowane podejście do pomiaru dokonań przedsiębiorstw bazujące na wyliczaniu wskaźnika Value Added Intellectual Coefficient (VAIC ). 2. VAIC jako metoda pomiaru dokonań Metoda Value Added Intellectual Coefficient (VAIC ) została opracowana przez Alena Pulica, profesora Uniwersytetu w Zagrzebiu i w Graz, współzałożyciela austriackiego Intellectual Capital Reserach Centre. Metoda ta ma z założenia na celu pomiar efektywności kluczowych zasobów w przedsiębiorstwie. Została ona również wykorzystana do pomiaru efektywności regionów w Chorwacji. Pulic [Pulic, 2000] wychodzi z założenia, że tradycyjna rachunkowość skoncentrowana była na kontroli kosztów, obecnie jednak konieczne jest by nadać wyższą rangę analizie procesu tworzenia wartości. Podkreśla on, że aby zarządzać wartością musi ona podlegać wycenie. Logiką biznesu w dzisiejszym świecie jest wzrost i długoterminowe tworzenie wartości. Tradycyjne wskaźniki sukcesu biznesu, takie jak przychody, dodatnie przepływy pieniężne, zysk, udział w rynku czy przywództwo rynkowe, nie dostarczają wystarczającej informacji o tym, czy przedsiębiorstwo rzeczywiście tworzy wartość dla akcjonariuszy/właścicieli, czy też nie. Pulic zaznacza, że jedynie wtedy, gdy przedsiębiorstwo tworzy większą wartość, niż wartość zasobów, które są zainwestowane, można mówić o logice kontynuowania danej działalności i o tworzeniu wartości dodanej. Umiejętność tworzenia wartości przez przedsiębiorstwo stała się podstawowym kryterium sukcesu. Głównym

6 68 Justyna Fijałkowska celem przedsiębiorstwa jest zwiększanie tej umiejętności w długim okresie czasu, co może być osiągnięte poprzez inwestowanie w zasoby intelektualne (głównie kapitał ludzki, który jest kluczowym czynnikiem kreowania wartości nowoczesnego biznesu). Materialne rezultaty tworzenia wartości (zysk, większa wartość) są uzależnione od niematerialnych form tworzenia wartości (zwiększona szybkość i efektywność komunikowania się, lepsze relacje z klientami, tworzenie i utrzymywanie dobrej reputacji). Wskaźnik VAIC z założenia jest stworzony tak, by sprostać tym wymogom i dokonać pomiaru efektywności kluczowych zasobów w przedsiębiorstwie. Pulic [Pulic, 2000] zakłada, że są dwa główne zasoby przyczyniające się do tworzenia wartości dodanej w przedsiębiorstwie: kapitał zaangażowany i kapitał intelektualny. Pierwszy składa się z kapitału fizycznego i kapitału finansowego, natomiast kapitał intelektualny to kapitał ludzki i kapitał strukturalny. Wartość dodana stanowi to, co na wyjściu pomniejszone o to, co na wejściu, czyli efekty minus nakłady. Efektem są przychody ze sprzedaży, nakładem wszystko to, co pochodzi z zewnątrz przedsiębiorstwa. Metoda VAIC polega na obliczeniu sumy efektywności trzech rodzajów kapitałów w przedsiębiorstwie: kapitału ludzkiego, kapitału strukturalnego i kapitału zaangażowanego. Łącznie wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego i kapitału strukturalnego informuje o efektywności wykorzystania kapitału intelektualnego. Im jest on wyższy, tym lepiej przedsiębiorstwo wykorzystuje posiadany kapitał intelektualny. W podobny sposób dokonuje się również oceny efektywności zaangażowanego kapitału fizycznego i efektywność zaangażowanego kapitału strukturalnego. Suma trzech wskaźników efektywności (kapitału ludzkiego, kapitału strukturalnego i kapitału zaangażowanego) daje łączny wskaźnik VAIC, który ocenia ogólną efektywność zaangażowanych w działalność aktywów, czyli efektywność kreowania wartości dodanej przez kapitał przedsiębiorstwa. Głównym założeniem tej metody jest przyjęcie, że koszty pracy są składnikiem aktywów, a nie kosztem w rachunku zysków i strat. W poniższej tabeli (Tablica 1) przedstawiono etapy, zmierzające do określenia wysokości wskaźnika VAIC.

7 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw 69 Tablica 1. Model wyliczania miar VAIC Lp. Zmienna Formuła Objaśnienie 1 Wartość dodana VA = OP + EC + D + A (VA) 2 Kapitał ludzki (HC) HC = EC 3 Kapitał strukturalny (SC) 4 Efektywność kapitału ludzkiego (HCE) 5 Efektywność kapitału ludzkiego (SCE) 6 Kapitał intelektualny (IC) 7 Efektywność kapitału intelektualnego (ICE) 8 Efektywność kapitału zaangażowanego 9 Współczynnik intelektualnej wartości do danej (VAIC ) Źródło: Opracowanie własne. SC = VA - HC HCE = VA / HC SCE = SC/VA IC = EC + S.C. ICE = HCE + SCE CEE = VA / CE VAIC = ICE + CEE OP zysk operacyjny EC koszty zatrudnienia D utrata wartości A amortyzacja EC koszty zatrudnienia CE kapitał zaangażowany, odpowiadający wartości księgowej aktywów netto przedsiębiorstwa Zgodnie z metodą VAIC wartość dodana jest obiektywnym wskaźnikiem sukcesu przedsiębiorstwa i pokazuje zdolność przedsiębiorstwa do tworzenia wartości. Koszty zatrudnienia są traktowane przez Pulic a jako element aktywów i stąd powinny być prezentowane w bilansie. Są one nazwane kapitałem ludzkim (kapitałem pracy). Pulic zakłada, że kapitał strukturalny to różnica między wartością dodaną a kapitałem ludzkim. Wyliczony w ten sposób kapitał strukturalny nie jest tak niezależną miarą jak kapitał ludzki. Jako wartość wynikowa, jest on uzależniony od wysokości wartości dodanej i jest odwrotnie proporcjonalny do kapitału ludzkiego. Im większy udział kapitału ludzkiego HC w wartości dodanej VA tym mniejszy udział kapitału strukturalnego. W niektórych przypadkach kapitał strukturalny może w ogóle nie istnieć. Pulic proponuje policzenie efektywności kapitału strukturalnego (SCE), efektywności kapitału ludzkiego (HCE) i efektywność kapitału intelektualnego (ICE), zgodnie ze schematem wyliczeń przedstawionych

8 70 Justyna Fijałkowska w tablicy 1. Efektywność kapitału strukturalnego rośnie wraz ze wzrostem efektywności kapitału ludzkiego, a wzrosty te powodują łączny wzrost efektywności kapitału intelektualnego. Efektywność kapitału intelektualnego obliczana jest dzięki zsumowaniu częściowych efektywności kapitału ludzkiego i strukturalnego. Aby mieć pełny obraz efektywności zasobów kreujących wartość konieczne jest przeanalizowanie również kapitału finansowego i fizycznego. Mimo, że rola tych kapitałów w Nowej Ekonomii zmniejszyła się, nie można ich pominąć. Kapitał intelektualny sam nie jest w stanie stworzyć wartości. Stąd potrzebna jest informacja o efektywności kapitału zaangażowanego. W celu obliczenia łącznej efektywności tworzenia wartości przez wszystkie zasoby w przedsiębiorstwie należy zsumować wszystkie cząstkowe wskaźniki efektywności. W ten sposób określana jest wartość współczynnika intelektualnej wartości dodanej VAIC. Zagregowany współczynnik pozwala zrozumieć łączną efektywność przedsiębiorstwa i wskazuje jego możliwości intelektualne. Współczynnik VAIC mierzy ile nowej wartości zostało stworzone z zainwestowanej w zasoby jednostki pieniężnej. Wysoki wskaźnik VAIC informuje o dużym poziomie tworzenia wartości dzięki wykorzystaniu zasobów przedsiębiorstwa, łącznie z szeroko rozumianymi zasobami niematerialnymi, nierozpoznawalnymi przez tradycyjną rachunkowość i stąd często pomijanymi w procesie pomiaru i zarządzania przedsiębiorstwem. 3. Zastosowanie metody VAIC Metoda VAIC jest bardzo powszechnie stosowana w praktyce akademickiej jako narzędzie pomiaru efektywności szeroko rozumianego kapitału przedsiębiorstwa, zarówno intelektualnego, jak i tzw. kapitału zaangażowanego, czyli obejmującego tradycyjne bilansowe rozumienie kapitału przedsiębiorstwa. Istnieje bogata literatura potwierdzająca badanie efektywności kapitału przedsiębiorstwa na podstawie VA- IC, przeprowadzona w różnych krajach. VAIC staje się też często metodą badania wartości kapitału intelektualnego, stanowiącego jeden z jego elementów składowych. Ponadto często badany jest związek VA- IC lub kapitału intelektualnego, obliczonego dzięki zastosowaniu metody VAIC, z podstawowymi miarami efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw, uzyskiwanymi dzięki danym zawartym w sprawozdaniach finansowych, tj. z wynikiem finansowym, wskaźnikami ROA, ROE, i E/P, wartością przychodów, wzrostem przychodów. Chen i inni,

9 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw 71 [Chen i inni, 2005] przeprowadzając analizy na dużej próbie przedsiębiorstw z Taiwanu, odnotowali silny pozytywny związek pomiędzy VAIC i ROA, wartością księgową, wzrostem przychodów i produktywnością pracowników. Podobne rezultaty uzyskał Shui [Shui, 2006]. Ting i Lean [Ting, Lean, 2009], badając przedsiębiorstwa z Malezji, pokazali silny związek między kapitałem ludzkim i ROA. Na podstawie próby badawczej z Hong Kongu Chan [Chan, 2009] ukazuje silną zależność między VAIC i ROA, ROE, między kapitałem ludzkim a obrotami w przedsiębiorstwie oraz wartością księgową, a także zależność pomiędzy kapitałem strukturalnym a ROA i ROE. Maditinos i inni [Maditinos i inni, 2011] potwierdzają pozytywny związek pomiędzy kapitałem ludzkim i ROA w spółkach greckich. Na podstawie danych z Australii Clarke i inni [Clarke i inni, 2011] udowadniają zależność pomiędzy elementami VAIC a ROA, ROE i E/P. Podobne rezultaty, potwierdzające zależność pomiędzy kapitałem intelektualnym, obliczonym na podstawie VAIC, a wskaźnikami dokonań przedsiębiorstw, takimi jak ROA, ROE oraz średnie obroty, prezentują Komnenic i Pakrajcic [Komnenic, Pakrajcic, 2012], bazując na danych z firm serbskich. W wymienionych badaniach rezultaty analiz empirycznych potwierdzają silną zależność, która jest ekonomicznie istotna. Niektóre badania metody VAIC i jej związków z innymi wielkościami ekonomicznymi dotyczącymi przedsiębiorstwa, dają jednak wyniki nieistotne ekonomicznie, np. badania przeprowadzone w Finlandii przez Kujansivu i Lönnqvist [Kujansivu, Lönnqvist, 2005], czy w Indiach przez Kamath [Kamath, 2008]. Firer i Williams [Firer, Williams, 2003] przetestowali VAIC w odniesieniu do tradycyjnie pojmowanych indykatorów dokonań przedsiębiorstw zyskowności, produktywności oraz wartości rynkowej i w rezultacie uzyskali niewielką negatywną korelację z produktywnością i wartością rynkową. Wyniki te były nieoczekiwane. Konieczne staje się więc dalsze pogłębianie badań empirycznych na dużych próbach badawczych i w długim okresie czasu, by zrewidować istotność i przydatność tej metody. 4. Ocena metody VAIC VAIC jest wystandaryzowaną, spójną metodą pomiaru, umożliwiającą dokonywanie porównań w ramach dużych prób, nawet na szczeblu międzynarodowym. Jest to system pomiaru, wskazujący wartość i osiągnięcia przedsiębiorstwa, danego regionu lub całego narodu.

10 72 Justyna Fijałkowska Algorytm wyliczeń wskaźnika VAIC bazuje na łatwo dostępnych danych finansowych, publikowanych przez przedsiębiorstwa w sprawozdaniu finansowym i weryfikowanych przez niezależnego biegłego rewidenta, co podnosi ich wiarygodność i tym samym również czyni bardziej wiarygodnym rezultaty wyliczeń dla określenia wartości VAIC. Zastosowanie metody VAIC umożliwia benchmarking i przewidywanie przyszłości w relatywnie obiektywny sposób, stąd może być przydatny wszystkim uczestnikom procesu tworzenia wartości pracodawcom, pracownikom, zarządowi, inwestorom, właścicielom i partnerom biznesowym. Metoda ta daje możliwość weryfikowania nieefektywnych obszarów działalności przedsiębiorstwa. Dużą jej zaletą jest prostota wyliczeń. Dane do obliczeń są dostępne w rocznym sprawozdaniu finansowym, są więc obiektywne i weryfikowalne. Wskaźnik ten może służyć do porównań wewnątrz przedsiębiorstwa lub pomiędzy przedsiębiorstwami. Z metodą tą wiążą się jednak pewne słabości. Jedną z nich jest zbyt daleko idące uproszczenie przy określaniu wartości kapitału ludzkiego. Wycena na poziomie kosztu pracy prowadzi do zaniżenia jego wartości w porównaniu z innymi metodami. Poza tym możliwa jest sytuacja, że przedsiębiorstwo nieefektywnie wykorzystuje swoje zasoby pracy, ale jest to zamaskowane poprzez bardziej efektywne wykorzystanie innych nakładów, co prowadzi w rezultacie do uzyskani podobnych poziomów łącznego wskaźnika VAIC. Andriessen [Andriessen, 2004] podważa niektóre założenia metody VAIC, związane z nadmiernymi uproszczeniami. Między innymi nie zgadza się on z traktowaniem wszystkich wydatków, związanych z pracownikami jako aktywów. Aktywa w przedsiębiorstwie wiążą się z osiąganiem przyszłych korzyści, natomiast zakłada się, że to, co jest odpisywane w koszty nie będzie przynosiło przedsiębiorstwu w przyszłości korzyści. Niektóre koszty związane z pracownikami mogą być źródłem korzyści w przyszłości (np. te związane ze szkoleniami i rozwojem pracowników), ale bardzo duża część kosztów według niego daje korzyści w bieżącym okresie czasu i nie ma podstaw by była traktowana jako składnik aktywów. Andriessen [Andriessen, 2004] wskazuje również, że nawet jeśli potraktujemy wszystkie koszty związane z pracownikami jako aktywa, to ustalając amortyzację najprawdopodobniej okaże się, że dużą część kapitalizowanych wydatków powinna zostać zamortyzowana w tym samym okresie obrachunkowym (czyli odniesiona na wynik finansowy jako koszt),

11 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw 73 gdyż nie ma podstaw by zakładać, że będą one w przyszłych okresach przynosić korzyści. Andriessen kwestionuje także słuszność obliczania kapitału intelektualnego jako wartości rezydualnej dwóch wielkości: wartości dodanej oraz kapitału ludzkiego. Takie podejście powoduje, że np. w sytuacji gdy wynik działalności operacyjnej jest ujemny, również kapitał strukturalny przedsiębiorstwa przyjmuje wartość ujemną, co jest nielogiczne. Wyraża on też wątpliwość co do słuszność założenia, że efektywność kapitału ludzkiego to iloraz wartości dodanej i kapitału ludzkiego (HCE = VA / HC), natomiast efektywność kapitału strukturalnego to iloraz kapitału strukturalnego i wartości dodanej (SCE = SC / VA). Poprzez takie założenie, już z samej relacji matematycznej, wynika, że efektywność kapitału ludzkiego jest zazwyczaj wyższa. Zawsze wtedy, gdy wynik działalności operacyjnej jest większy od zera HCE jest większe niż jeden, a SCE jest mniejsza niż jeden. W niektórych przypadkach również założenie, że aby uzyskać wskaźnik VAIC należy zsumować wskaźniki cząstkowe, może nie być odpowiednie. Np. w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ma bardzo duże zobowiązania, czyli tym samym bardzo niskie aktywa netto, zaangażowany kapitał (CE = aktywa netto) jest również bardzo niski. W momencie liczenia jego efektywności (CEE = VA/CE) jest ona bardzo wysoka, stąd również wskaźnik VAIC ma bardzo wysoką wartość i w rezultacie bardzo duża wartość zobowiązań prowadzi do interpretacji, że przedsiębiorstwo to ma duże możliwości intelektualne i że tworzy dużą wartość, co jest oczywiście wnioskiem nieprawidłowym. Również Stahle i inni [Stahle i inni, 2011] poddają metodę VAIC logicznej i empirycznej analizie słuszności i podważają kilka jej założeń. Korzystając z tej metody przy obliczaniu wielkości wskaźnika VAIC, wartości kapitału intelektualnego oraz relacji tych wielkości, czy ich sładowych, z innymi wielkościami ekonomicznymi, należy być świadomym tych wszystkich słabości i niedoskonałości metody. Zakończenie Pomiar dokonań przedsiębiorstw jest centralnym punktem zainteresowania użytkowników informacji o przedsiębiorstwie. Trwają dyskusje na temat tego, co powinno się stać przedmiotem tego pomiaru. Jak dotąd nie wypracowano jednak jednej spójnej koncepcji pomiaru dokonań przedsiębiorstw. VAIC to jedna z często stosowanych metod, dająca z założenia jej autora możliwość dokonania pomiaru efektywności

12 74 Justyna Fijałkowska szeroko rozumianego kapitału przedsiębiorstwa, jak i określenia wartości jednego z jego elementów składowych kapitału intelektualnego. Metoda ta daje możliwość szybkiego obliczenia tych wielkości, bazuje na łatwo dostępnych danych publikowanych przez przedsiębiorstwa w sprawozdaniach finansowych, podlegających badaniu przez biegłego rewidenta. VAIC daje możliwość porównań, a jego wartość jest łatwa do interpretacji. Stąd bardzo duża popularność tej metody wśród badaczy. Jednak prostota metody niewątpliwie jej pozytywny atrybut wiąże się jednocześnie z ryzykiem nadmiernych uproszczeń przy analizie i ocenie badanego zjawiska, szczególnie w odniesieniu do tak złożonych kategorii jak zasoby niematerialne. W związku z ich specyfiką niezwykle trudno dokonać ich odpowiedniej klasyfikacji oraz wiarygodnie oszacować ich wartość, czy też precyzyjnie określić ich wpływ na inne wielkości w przedsiębiorstwie. VAIC z pewnością jest interesującą, choć niedoskonałą próbą realizacji tych celów. Podejście to można przyjąć, akceptując pewne jego słabości i niedociągnięcia metodologiczne, uznając, że zarówno badający, jak i korzystający z rezultatów analizy są ich świadomi. To spowodowałoby włączenie VAIC do grupy innych miar stosowanych w rachunkowości i zarządzaniu przedsiębiorstwem, które teoretycznie zmierzają ku prawidłowym celom, ale merytorycznie lub praktycznie okazują się problematyczne. Z pewnością szerokie przyjęcie tej miary dla analizy i oceny zasobów przedsiębiorstwa i efektywności ich wykorzystania łączy się z koniecznością bycia świadomym, że rezultat uzyskane dzięki VAIC jest rodzajem wskaźnika bazującego na pewnych założeniach, czasem kontrowersyjnych, stąd jego interpretacja musi być ostrożna. Wciąż kwestia precyzyjnej wyceny kompletnego zestawu zasobów przedsiębiorstwa, w tym tych niematerialnych (intelektualnych) oraz ocena dokonań przedsiębiorstwa, pozostają kwestią otwartą i nie ma pewności, czy idealna metoda realizująca te cele zostanie kiedykolwiek wypracowana. Literatura 1. Andriessen D. (2004), Making Sense of Intellectual Capital: Designing a Method for the Valuation of Intangibles, Elsevier Butterworth- Heinemann, Oxford. 2. Canibano L., Garcia-Ayuso M., Sanchez, M. P. (2000), Accounting for intangibles: a literature review, Journal of Accounting Literature, Vol. 19, s

13 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw Chan, K. H. (2009), Impact of intellectual capital on organisational performance. An empericical study of companies in the Hang Seng Index (Part 2), The Learning Organization, 16(1), Chen M. C., Cheng S. J., Hwang Y. (2005), An empirical investigation of the relationship between intellectual capital and firms' market value and financial performance, Jounal of Intellectual Capital, 6 (2), Edvinsson L., Malone M. (1997), Intellectual Capital: Realizing your Company s True Value by Finding its Hidden Brainpower, Harper Collins, New York, NY Firer and Williams. 6. Goldfinger C. (1997), Intangible economy and its implications for statistics and statisticians, International Statsitical Review, Vol. 65, No Ijiri, Y. (1975), Theory of Accounting Measurement, Accounting Research Studium, No. 10, Sarasota Fl., American Accounting Association. 8. Johnson T. H., Kaplan R. S. (1987), Relevance Lost: The Rise and the Fall of Management Accounting, Harvard Business School Press, Boston, MA. 9. Kamath G. B. (2008), Intellectual capital and corporate performance in Indian pharmaceutical industry, Journal of Intellectual Capital, 9(4), s Kaplan R., Norton D. (1992), The balanced scorecard measures that drive performance, Harvard Business Review, Vol. 70 No. 1, str Kaplan R. S., Norton D. P. (2002), Strategiczna karta wyników, PWN, Warszawa, s Komnenic B., Pokrajcic D. (2012), Intellectual capital and corporate performance of MNCs in Serbia, Journal of Intellectual Capital, 13(1), Kujansivu P., Lönnqvist A. (2005), How do investments in intellectual capital create profits?, Frontiers of E-business Research, s Kujansivu P., Lonnqvist A., (2007), Investigating the value and efficiency of intellectual capital, Journal of Intellectual Capital, Vol. 8, No. 2, s Lim L. L. K., Dallimore P. (2004), Intellectual capital: management attitudes in service industries, Journal of Intellectual Capital, Vol. 5, No. 1, s

14 76 Justyna Fijałkowska 16. Maditinos D., Chatzoudes D., Tsairidis C., Theriou G. (2011), The impact of intellectual capital on firms' market value and financial performance, Jounal of Intellectual Capital, 12(1), Michalak J. (2007), Wpływ zastosowania koncepcji pomiaru dokonań na efektywność funkcjonowania nadzoru korporacyjnego w świetle badań ankietowych, w: Wpływ międzynarodowych i krajowych regulacji sprawozdawczości finansowej i auditingu na zmiany w praktyce rachunkowości, I. Sobańska, A. Szychta (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 18. Michalak J. (2008), Pomiar dokonań od wyniku finansowego do balanced scorecard, DIFIN. 19. Nakamura L. (1999), Intangibles: what put the new in the new economy?, Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, July/August, s Nazari J. A., Herremans I. M. (2007), Extending VAIC model: measuring intellectual capital components, Journal of Intellectual Capital, Vol. 8, No. 4, pp Pulic A. (1998), Measuring the performance of intellectual potential in knowledge economy, Paper presented at the 2 nd World Congress of Measuring and Managing Intellectual Capital, Mc Master University, Hamilton. 22. Pulic A. (2000), VAIC an accounting tool for IC management, International Journal of Technology Management, 20 (5-7), s Pulic A., (2004), Intellectual capital-does it create or destroy value?, Measuring Business Excellence, Vol. 8, No. 1, s Schneider U. (1998), The Austrian approach to the measurement of intellectual potential, eider/canada/theoreticalframework.html, dostęp dnia Shiu H. J. (2006), The application of the value added intellectual coefficient to measure coporate performance: evidence from technological firms, International Journal of Management, 23(2), s Stahle P., Stahle S., Aho S. (2011), Value added intellectual coefficient (VAIC); a critical analysis, Jounal of Intellectual Capital, 12(4), s Sveiby K. (1997), The New Organisational Wealth: Managing and Measuring Knowledge Based Assets, Berrett-Koehler, San Francisco, CA.

15 VAIC jako metoda pomiaru dokonań przedsiębiorstw Ting I. W. K., Lean H. H. (2009), Intellectual capital performance of financial institutions in Malaysia, Jounal of Intellectual Capital, 10(4), s Williams S. M. (2001), Is intellectual capital performance and disclosure practice related?, Journal of Intellectual Capital, Vol. 2, No. 3, s Yang J. T. (2004), Job-related knowledge sharing: comparative case studies, Journal of Knowledge Management, Vol. 8, No. 3, s Streszczenie W artykule tym nakreślono ewolucję koncepcji pomiaru dokonań przedsiębiorstw oraz zaprezentowano jedną z metod oceny dokonań przedsiębiorstw VAIC która z założenia jej autora ma odpowiadać wymogom Nowej Ekonomii. W artykule skoncentrowano się na zaprezentowaniu charakterystyki metody VAIC oraz algorytmu jej wyliczania. Podjęto również próbę oceny tej metody, z punktu widzenia jej prawidłowości i przydatności. Słowa kluczowe pomiar dokonań, VAIC VAIC as an innovative method of performance measurement of business organizations (Summary) This article outlines the evolution of the concept of measuring the companies performance and presents one of the methods for evaluation of performance of enterprises - VAIC - which by the definition of its author should satisfy the requirements of the New Economy. This article focuses on presenting the characteristics of this method and the calculation of its algorithm. This article attempts also to assess the VAIC method, highlighting its validity and usefulness. Keywords performance measurement, VAIC