Projekt VI. Przemoc w szkole. Pytania do analizy podczas realizacji projektu

Transkrypt

1 Projekt VI Przemoc w szkole Pytania do analizy podczas realizacji projektu Pytania do analizy podczas zajęć konwersatoryjnych z pedagogiki (I faza realizacji projektu) : 1. Jakie cechy charakteryzują sprawcę i ofiarę przemocy? 2. Jakie mechanizmy grupowe sprzyjają zachowaniom agresywnym? Jak można im przeciwdziałać? 3. Jakie są zasady i kolejne kroki podejmowane w sytuacjach przemocy i mobbingu w szkole? 4. Na czym polega przemoc w Internecie? Jak powinniśmy reagować w takich sytuacjach? Jak im zapobiegać? Pytania do analizy podczas pobytu studenta na praktykach (II faza realizacji projektu): 1. Jakich zachowań agresywnych byłeś świadkiem w szkole? Jak otoczenie reagowało w takich sytuacjach? Jakie kolejne działania zostały podjęte? 2. Co według Ciebie w tej szkole sprzyja, a co może ograniczać zjawisko przemocy? 3. Jakie rozwiązania systemowe obecne w szkole mają zapobiegać przemocy? Jak oceniasz skuteczność przyjętych rozwiązań? 4. Czy spotkałaś/eś się w szkole z problemem autoagresji? Co sądzi na ten temat opiekun praktyk /pedagog szkolny? 5. Czy w szkole występuje problem cyberprzemocy? Literatura obowiązkowa: Czapiński J., Raport roczny programu społecznego Szkoła bez przemocy. Diagnoza szkolna 2009, Wyd. FORTE, Warszawa 2009, ss. 24, 45 47, Maksymowska E., Sobolewska Z., Werwicka M., Wychowywać ucząc, CODN, Warszawa 2006, ss Olweus D., Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa Literatura uzupełniająca: Grzebałkowska M., Żal mi dziewczyny z mojej klasy, Gazeta Wyborcza, Duży Format, Rylke H., Węgrzynowska J., Milczarek A., Wychowanie przeciw przemocy, Akademia Sztuk Społecznych, Fund. Bene Vobis, Warszawa Rylke H., Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli?, WSiP, Warszawa 1999, ss

2 Teksty Literatura obowiązkowa Olweus D., Mobbing. Fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa Część I Co to jest mobbing? (...) Moja definicja słowa mobbing brzmiałaby następująco: O zjawisku mobbingu można mówić wówczas, gdy ofiara jest w dłuższym okresie wielokrotnie narażona na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób. Bliższego wyjaśnienia wymaga termin negatywne działania. Rozumiem przez to sytuację, w której ktoś wyrządza lub chce wyrządzić komuś innemu krzywdę lub przykrość. Pojęcie to swoim zakresem obejmuje także przemoc i agresję. Mogą to być działania werbalne (groźby, złośliwości), mogą też przyjmować postać przemocy bezpośredniej, czyli fizycznej (uderzenia, popchnięcia, ograniczenie wolności). Można również wyobrazić sobie działania negatywne bez użycia słów i bez kontaktu fizycznego, np. w postaci grymasów, wrogich gestów, unikania i innych zachowań zmierzających do zranienia lub zirytowania drugiej osoby. Nawet jeżeli pojedyncze przypadki przemocy można w określonych okolicznościach uznać za mobbing, to jednak w podanej wyżej definicji nacisk położony jest na to, że owe negatywne działania muszą się powtarzać i trwać przez pewien czas. Chodzi o wykluczenie przypadków sporadycznych negatywnych działań o mniejszej wadze, skierowanych raz przeciw jednej osobie, raz przeciw innej. Prześladowania mogą być dziełem jednej osoby lub całej grupy. Również ofiarą może być jednostka lub grupa. Ta druga sytuacja w realiach szkolnych zdarza się jednak rzadko. Cechą charakterystyczną mobbingu jest nierównowaga sił. Osoba atakująca" ma pozycję silniejszą od ofiary. Nie można więc mówić o szykanach czy prześladowaniu w przypadku konfliktów między dwiema osobami mniej więcej równie silnymi (fizycznie lub psychicznie). Należy także rozróżnić prześladowania bezpośrednie i pośrednie. Pierwsze polegają na otwartych atakach, drugie na doprowadzeniu do wyobcowania ofiary i odizolowaniu od reszty uczniów. Szykanowane w ten sposób dziecko nie jest dopuszczane do towarzystwa", trudno jest mu znaleźć przyjaciół. Nie należy zapominać także o tych mniej wyrazistych formach szykanowania. (...) Nie ulega wątpliwości, że mobbing w szkole stanowi poważny problem, którego w żadnym wypadku nie można zaniedbać. Nie wolno także zapominać o drugiej stronie medalu, a mianowicie o tym, że procent uczniów zjawisko to nie dotyczy bezpośrednio nie są ani ofiarami, ani sprawcami. Zwalczając mobbing w szkole, należy odwoływać się do pomocy tej większości. ( ) Interesująca jest jeszcze inna tendencja, którą zaobserwowaliśmy dzięki badaniom z Bergen. Okazało się mianowicie, że duża część szykan, których ofiarami są dziewczynki, dokonywana jest przez chłopców. Ponad 60 procent nękanych dziewczynek z klas 5-7 twierdzi, że to głównie chłopcy im dokuczają, a następnych procent odpowiada, że są nękane zarówno przez koleżanki, jak i kolegów. Odwrotnie chłopcy ponad 80 procent ofiar spotykają szykany ze strony osób tej samej płci. 2

3 (...) Chłopcy zdecydowanie częściej biorą udział w szykanowaniu. Dotyczy to zwłaszcza starszych klas, gdzie chłopcy trzy razy częściej przyznają się do tego, że zdarza im się gnębić kolegów. Wśród chłopców częściej też dochodzi do przemocy fizycznej. Jednak również w tej grupie szykanowanie bez użycia siły fizycznej, czyli poprzez wrogie słowa i gesty, jest najbardziej powszechną formą mobbingu. Dziewczynki w zasadzie preferują" bardziej wyrafinowane sposoby, takie jak obgadywanie koleżanek, plotki, intrygi, manipulowanie przyjaźniami (np. walka o najlepszą przyjaciółkę) itp. (...) 40 procent uczniów klas 1-6 mających problemy z kolegami i 65 procent z klas starszych uważa, że nauczyciele reagują na mobbing tylko sporadycznie nie poruszali z nimi tego tematu. ( ) Podobnie odpowiadali uczniowie szykanujący innych. Jak widać, zarówno ofiary, jak i sprawcy szykan zgodnie przyznają, że nauczyciele robią stosunkowo niewiele, by ograniczyć rozmiar mobbingu. Bierność ta jest szczególnie widoczna w klasach starszych. (...) Mobbing w szkole i w drodze do szkoły Słyszy się opinie, że większość szykan ma miejsce nie w samej szkole, ale w drodze do szkoły i podczas powrotu do domu. Wyniki naszych badań nie potwierdzają tej tezy. Uczniów twierdzących, że są nękani w szkole, jest trzy razy więcej niż podających, że takie zdarzenia mają miejsce w drodze do lub ze szkoły. Poza tym występuje tu ścisły związek uczniowie szykanowani w drodze do szkoły są zazwyczaj dalej dręczeni w szkole. Tak więc niewątpliwie to właśnie szkoła jest miejscem, gdzie zdarza się większość szykan. Z drugiej strony uczniowie podkreślają, że jeżeli do konfliktów i prześladowań dochodzi w drodze do lub ze szkoły, to szansa uzyskania pomocy od osób trzecich jest znacznie mniejsza. Również z tego powodu nie można bagatelizować tego, co dzieje się po wyjściu z budynku szkolnego. (...) Czy mobbing jest zjawiskiem typowym dla dużych miast? Powszechny jest pogląd, że mobbing w szkole to zjawisko występujące przede wszystkim w dużych miastach. Rezultaty badań prowadzonych w ramach kampanii obejmującej całą Norwegię obaliły ten stereotyp. Procentowo tyle samo uczniów jest szykanowanych w szkołach trzech największych, liczących od do mieszkańców miast Norwegii (Oslo, Bergen i Trondheim), ile w podobnych szkołach na prowincji. Mieszkańcy dużych miast okazali się więc lepsi od swojej reputacji. W dużych ośrodkach jest też większa świadomość problemu wśród rodziców i nauczycieli. Dorośli z miast częściej rozmawiają o szykanach w szkole z dziećmi, które są ich sprawcami lub ofiarami. Wpływ wielkości szkoły i liczebności klasy Często słyszy się, że zjawisko mobbingu nasila się proporcjonalnie do wielkości klasy i szkoły. Materiały zebrane przeze mnie na początku lat 70. w dziesięciu różnych szkołach okręgu sztokholmskiego nie potwierdzają tej hipotezy. Rezultaty nie pozostawiają żadnych wątpliwości: nie ma żadnego istotnego związku między wielkością klasy lub szkoły a odsetkiem uczniów, których dotyczy problem mobbingu, prześladowania i przemocy. (...) Możemy zatem stwierdzić, że liczebność klas i wielkość szkoły nie mają wpływu na częstość występowania mobbingu wśród uczniów. Aby zrozumieć mechanizmy rządzące relacjami między uczniami i powodujące ich degenerację, trzeba znaleźć inne czynniki niż wielkość klasy czy szkoły. ( ) System dyżurów na przerwach Przy okazji badań prowadzonych w Bergen mogliśmy obserwować związek między systemem nauczycielskich dyżurów podczas przerw a częstotliwością występowania przypadków dręczenia uczniów przez kolegów. W 40 szkołach zaobserwowaliśmy wyraźną zależność między 3

4 zagęszczeniem" nauczycieli na przerwach a częstotliwością szykan. Im więcej nauczycieli w stosunku do liczby uczniów, tym mniejszym problemem staje się szykanowanie. Wyniki te pokazują, jak ważne jest, aby w czasie przerw na korytarzach było wystarczająco dużo osób dorosłych (dodatkową istotną przesłanką jest to, by ci dorośli byli gotowi interweniować w razie potrzeby). Uogólniając, można powiedzieć, że stosunek nauczycieli do problemu mobbingu oraz ich postawa w konkretnych przypadkach mają kluczowe znaczenie i wpływ na skalę problemu w klasie lub szkole. (...) Niezmienność obiektu szykan Kwestią kluczową jest to, czy szykanom podlega ten sam uczeń przez dłuższy czas, czy też dotyczą one raz tej, raz innej osoby (nawet jeżeli w definicji była mowa o tym, że muszą one trwać przez pewien okres). To samo odnosi się do sprawców. Z moich szwedzkich badań wynika wyraźnie, że uczniowie szykanowani przez dłuższy czas także wiele lat później wykazują tendencję do tego, by być ofiarami. Tak samo uczniowie agresywni zwykle takimi pozostają jeszcze przez kilka lat. Badania angielskie i amerykańskie potwierdzają, że zachowania agresywne wobec otoczenia zazwyczaj nie mijają z czasem. Z przeprowadzonych analiz wynika, że ofiarą lub sprawcą szykan czy prześladowań jest się zazwyczaj długo, często przez wiele lat. Wzajemne szykanowanie się uczniów jako efekt rywalizacji (...) nie znaleziono żadnych dowodów wskazujących na to, że agresywne zachowania części chłopców są wynikiem ich słabych ocen czy niepowodzeń w szkole. Średnia ocen tak prześladowanych, jak i prześladowców zwykle jest trochę niższa od średniej klasowej. W klasach 5 i 6 różnice te nie są jeszcze specjalnie zauważalne, ale pod koniec szkoły podstawowej wyraźnie się zarysowują. Zwłaszcza uczniowie szykanujący innych mają gorsze stopnie. Nie ma jednak podstaw, aby wnioskować, że to właśnie gorsza średnia ocen jest przyczyną ich agresywności. Rola różnic zewnętrznych Gdyby spytać samych uczniów, dlaczego niektórzy z nich są prześladowani przez kolegów, to z dużym prawdopodobieństwem można założyć, że w odpowiedzi wskazaliby na rozmaite wyróżniki zewnętrzne, np. otyłość, rude włosy, okulary, dziwny sposób ubierania się, odmienny dialekt. Badania nie potwierdzają takiego wyjaśnienia przyczyny szykan. Pod względem czternastu cech charakterystycznych ocenianych przez nauczycieli chłopcy prześladowani w zasadzie nie różnili się od grupy kontrolnej chłopców niedręczonych przez kolegów. Co prawda dzieci szykanowane trochę częściej różniły się zewnętrznie od ogółu, ale tendencja ta była bardzo słaba (mieszcząca się w granicach błędu statystycznego). Jedyną cechą zewnętrzną wyraźnie różniącą obie grupy była siła fizyczna. Ofiarami były dzieci fizycznie słabsze od pozostałych, a szykanujący na ogół silniejsi od reszty uczniów, a w szczególności swoich ofiar. Jednak w dyskusjach o różnicach zewnętrznych zwykle zapominano właśnie o sile fizycznej. Można też dodać, że sprawcy szykan zaskakująco rzadko różnili się od innych jakimiś cechami zewnętrznymi. Ciekawe, dlaczego niemal wszyscy za przyczynę prześladowań uważają odmienność w wyglądzie zewnętrznym. Na pewno składa się na to wiele czynników. Po pierwsze, badania wykazały, że 75 procent uczniów z grupy kontrolnej cechowała co najmniej jedna tego typu odmienność. Znaczy to, że niemal wszyscy jesteśmy pod jakimś względem nienormalni". Dlatego osoba poszukująca u ofiary odchyleń od normy" prawie zawsze je znajdzie i będzie mogła utwierdzić się we własnym przekonaniu o roli różnic zewnętrznych. 4

5 Po drugie, jest faktem, że mamy tendencję do niezauważania tych okularników, rudzielców i grubasów, którzy nie są dręczeni. I w końcu prześladowcy mogą w konkretnych sytuacjach po prostu wykorzystywać tę odmienność. Ale to wcale nie znaczy, że właśnie ona jest przyczyną szykan. Reasumując, można stwierdzić, że różnice w wyglądzie zewnętrznym mają znacznie mniejszy, niż się zwykle sądzi, wpływ na pojawienie się mobbingu w szkole. Nie znaczy to, że w konkretnych sytuacjach różnice te nie mogą mieć istotnego znaczenia. (...) Czym charakteryzują się ofiary szykan? Portret ofiary, jakiego dostarcza nauka, jest dosyć wyraźny i podobny dla chłopców i dziewczynek. (...) Typowa ofiara szykan jest bardziej niż inni uczniowie lękliwa i pozbawiona pewności siebie. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Gdy są atakowane przez kolegów, najczęściej reagują płaczem i wycofują się lub uciekają. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często same uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są nieszczęśliwe i pełne wstydu. W szkole czują się samotne i opuszczone. Zazwyczaj nie mają w klasie żadnego dobrego przyjaciela. Nie są jednak agresywne i nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi. W przypadku chłopców często są fizycznie słabsze od kolegów. Tego typu ofiary mobbingu nazywam pasywnymi, w przeciwieństwie do znacznie rzadziej spotykanych postaw prowokujących (patrz niżej). Można powiedzieć, że ofiary pasywne pokazują swoim zachowaniem otoczeniu, iż są lękliwe i nieszczęśliwe, a gdy zostaną zaatakowane lub obrażone, nie będą potrafiły skutecznie się bronić. Dla takich osób typowe są reakcje pasywne i pełne lęku, połączone (przynajmniej w przypadku chłopców) ze słabością fizyczną. Wywiady środowiskowe przeprowadzone z rodzicami ofiar mobbingu w szkole potwierdziły, że chłopcy ci już od najmłodszych lat byli nieśmiali i wrażliwi. Dlatego, zwłaszcza jeżeli byli słabsi fizycznie, trudno im było zaistnieć w grupie rówieśniczej. Można przyjąć, że cechy te uczyniły ich kozłami ofiarnymi. Z drugiej strony długotrwałe szykany zwiększały ich strach przed otoczeniem, pogłębiały nieśmiałość i brak poczucia własnej wartości. Część naszych danych wskazuje na to, że chłopcy dręczeni w szkole mają bliższe kontakty i lepsze od przeciętnej stosunki z rodzicami. Ta bliskość czasami jest postrzegana przez nauczycieli jako nadopiekuńczość. Skłonność do nadopiekuńczości, przynajmniej w pewnym stopniu, może stanowić reakcję na szykany, jakich syn doświadcza w szkole. Dobry kontakt z rodzicami jest jednak bardzo ważny przy próbie poprawy sytuacji. Wcześniej wspomniałem o innym typie ofiary mobbingu, a mianowicie o ofierze prowokującej. Jest to postawa zdecydowanie rzadsza od postawy pasywnej. Uczniowie tacy często mają problemy z koncentracją, są ogólnie niespokojni, wytwarzają wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia. Ich zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami. Niektórych można by nazwać nadaktywnymi. Zdarza się, że ich zachowanie odbierane jest przez większość klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych uczniów. Jeśli ofiarą szykan jest uczeń prowokujący takie zachowania, mamy do czynienia z nieco innym problemem niż w przypadku ofiary pasywnej. Czym charakteryzują się sprawcy szykan? Najbardziej charakterystyczną cechą sprawców prześladowań jest agresja przejawiana wobec kolegów, ale często także wobec dorosłych rodziców, nauczycieli. Są to osoby 5

6 zafascynowane przemocą i jej narzędziami. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Mają zazwyczaj średnie albo nieco wyższe niż przeciętny uczeń mniemanie o sobie. Chłopcy są zazwyczaj silniejsi od kolegów, zwłaszcza zaś od swoich ofiar. Psychologowie i psychiatrzy często uważają, że jednostki agresywne i twarde na zewnątrz są pod tą powierzchnią niepewne siebie i przestraszone. Sprawą ewentualnego ukrytego braku pewności siebie u osób szykanujących innych zajmowałem się dokładnie w swoich badaniach, stosując wiele metod (m.in. analizy hormonów stresu i tzw. testy projekcyjne). Ich rezultaty nie potwierdzają tej powszechnej opinii. Analizy zdają się wskazywać na coś odwrotnego: sprawcy szykan charakteryzują się nad wyraz niskim lub najwyżej przeciętnym poziomem strachu i niepewności. Trzeba jednak podkreślić, że wnioski te dotyczą całej grupy osób szykanujących (w porównaniu z grupą kontrolną). Tak więc można oczywiście spotkać jednostki jednocześnie agresywne i zalęknione. Znaczna część uczniów bierze udział w szykanach w sposób pasywny, czyli nie przejmując inicjatywy, ale uczestnicząc w nich jako współsprawcy. Grupa tych pasywnych prześladowców jest bardzo zróżnicowana i mogą być wśród nich także uczniowie zastraszeni i pozbawieni pewności siebie. Wiele ankiet przeprowadzonych w starszych klasach szkoły podstawowej wskazuje na to, że szykanujący są przeciętnie popularni lub plasują się pod tym względem nieco poniżej średniej klasowej. Często otoczeni są malutką grupką dwóch-trzech kolegów, od których otrzymują wsparcie i przez których są lubiani. Ich popularność z czasem jednak spada i w klasie 9 jest już znacznie mniejsza od przeciętnej. Podsumowując, można powiedzieć, że dla osób, które szykanują innych, typowe są reakcje agresywne połączone (przynajmniej w przypadku chłopców) z siłą fizyczną. Mobbing należy uznać za szczególny przypadek zachowania aspołecznego, łamiącego przyjęte normy. Dlatego też można przypuszczać, że agresywni uczniowie, dręczący kolegów w szkole, również później będą sprawiać kłopoty. Ryzyko kryminalnej przyszłości czy problemów alkoholowych jest w tej grupie zwiększone. Teza ta znajduje potwierdzenie w wielu nowszych badaniach. Także prowadzone przeze mnie badania rozwojowe wydają się potwierdzać istnienie takiego niebezpieczeństwa. Około 60 procent chłopców, których w klasach 6-9 szkoły podstawowej określono jako sprawców prześladowań, w wieku 24 lat miało na koncie jakieś przestępstwo kryminalne procent z nich skazano za trzy albo więcej przestępstw. Dla grupy kontrolnej (czyli chłopców, którzy nie byli ani sprawcami, ani ofiarami mobbingu) odsetek ten wynosił 10 procent. Jest bardzo znamienne, że szkolni prześladowcy jako młodzi dorośli mężczyźni czterokrotnie częściej niż reszta dawnych kolegów mieli poważne doświadczenia kryminalne. Z kolei wśród osób, które były w dzieciństwie szykanowane, przestępczość jest z reguły przeciętna lub nawet niższa od średniej. Siła fizyczna Wśród chłopców sprawność i siła fizyczna odgrywają bardzo istotną rolę. Ofiary szykan ujęte jako grupa są wyraźnie słabsze od innych dzieci, natomiast ich sprawcy silniejsi. Potwierdziły to analizy przeprowadzone w rejonie sztokholmskim, a także badania fińskie. Interpretacja mówiąca, że silni chłopcy z reguły męczą słabszych, byłaby jednak błędna. W rzeczywistości nie ma prostej zależności między siłą fizyczną a agresywnością. Duża część silnych chłopców nie jest wcale agresywna. 6

7 Tym, co charakteryzuje uczniów dręczących kolegów, jest połączenie agresji i siły, podczas gdy ich ofiary cechuje zastraszenie i pasywność reakcji w połączeniu ze słabością fizyczną. Występują ponadto ścisłe związki między siłą fizyczną a dużą popularnością oraz między słabością i brakiem popularności. Siła jest ważnym elementem zwiększającym popularność. Osoba ciesząca się poważaniem w klasie ma mniejszą szansę, by stać się ofiarą szykan. Poza tym siła ułatwia efektywną obronę, jest to najbardziej skuteczna ochrona przed prześladowaniem ze strony kolegów. Jak już wspomniałem, przedstawione wyżej wyniki i wnioski dotyczą chłopców. Wśród dziewczynek siła fizyczna odgrywa zdecydowanie mniejszą rolę. Nie jest jeszcze do końca jasne, czy w ich przypadku istnieje jakaś cecha pełniąca rolę ochrony przed mobbingiem, odpowiadająca sile fizycznej u chłopców. Co rodzi agresję u dzieci? Ustaliliśmy, że osoby mające skłonność do nękania innych charakteryzują się reakcjami agresywnymi. Pozostaje odpowiedzieć na pytanie, jakie warunki rozwoju i elementy wychowania doprowadziły do powstania takich reakcji. I tym razem uwaga badaczy skoncentrowana była przede wszystkim na chłopcach. Najistotniejsze okazały się cztery elementy. Po pierwsze, bardzo ważne jest emocjonalne nastawienie rodziców, a zwłaszcza głównego opiekuna (zazwyczaj matki), do dziecka. Największe znaczenie ma ono w pierwszych latach życia. Negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi zwiększa ryzyko, że chłopiec będzie agresywny i wrogi wobec otoczenia. Innym istotnym czynnikiem jest to, na ile opiekun przyzwala na agresywne zachowania dziecka. Jeżeli rodzice są zbyt tolerancyjni i w żaden sposób nie ograniczają jego agresywnych zachowań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych, to dochodzi do wzrostu agresji. Reasumując: do powstania agresywnych schematów reakcji bardzo przyczyniają się niedobór miłości i opieki oraz zbyt duża swoboda w okresie dzieciństwa. Trzecim czynnikiem wzrostu poziomu agresji u dziecka jest stosowanie przez rodziców metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości. Jest to zgodne ze starą zasadą, że przemoc rodzi przemoc. Bardzo istotne jest wyznaczenie dziecku wyraźnych granic tego, co mu wolno. Nie można jednak uciekać się do przemocy fizycznej lub zbliżonych metod. Ostatnim istotnym elementem jest charakter dziecka. U chłopca o dużym temperamencie z większym prawdopodobieństwem wytworzy się agresywny schemat reakcji niż u tego, który w pierwszych latach życia był spokojny. Rola temperamentu jest jednak znacznie mniejsza od roli dwóch pierwszych czynników (braku miłości i braku wyznaczonych granic). Pamiętajmy, że cały czas dokonujemy uogólnień, mówimy jedynie o pewnych skłonnościach. W konkretnych przypadkach zasadnicze znaczenie mogą mieć zupełnie inne czynniki. Niemniej następujące stwierdzenie jest w pełni uzasadnione i potwierdzone wynikami wielu badań: Wychowanie, w którym jest dużo miłości i zaangażowania ze strony rodziców (opiekuna), wyraźne wytyczenie granic dopuszczalnego zachowania oraz niestosowanie metod wychowawczych opartych na sile przyczyniają się do harmonijnego rozwoju dziecka i do wzrostu jego samodzielności. Powyższy wniosek dotyczy zarówno chłopców, jak i dziewczynek, tak dzieci młodszych, jak i starszych. W przypadku nastolatków istotne jest, by rodzice wiedzieli, co dziecko robi po szkole, w jakim środowisku się obraca. Większość niepożądanych czynów, takich jak doku- 7

8 czanie innym dzieciom, zachowania aspołeczne czy nawet przestępstwa, ma miejsce wówczas, gdy rodzice nie wiedzą, co młody człowiek robi pod nieobecność dorosłych. Na rozwój agresywnych reakcji u dziecka wpływają także panujące w domu stosunki między dorosłymi. Kłótnie, awantury, konflikty (prowadzące do rozwodu lub nie) wywołują w dziecku poczucie zagrożenia, braku bezpieczeństwa. Rodzice, którzy dbają o psychikę dziecka, w żadnym wypadku nie mogą pozwalać, by uczestniczyło ono w ich wewnętrznych sporach. Pewne badania dowodzą, że kłótnie prowadzone w zamkniętym pokoju są mniej szkodliwe od tych rozgrywających się otwarcie na oczach dziecka. Ciekawe, że na poziom agresji dziecka nie ma wpływu pochodzenie społeczne. Badania socjologiczne wykazały, że sytuacja socjalno-ekonomiczna rodziny dochody, wykształcenie rodziców, standard mieszkania itp. nie odgrywa żadnej roli. Dzieci agresywne, podobnie jak ich ofiary, pochodzą ze wszystkich klas społecznych. Faktu, że uczeń szykanuje innych lub sam jest szykanowany, nie można tłumaczyć złą sytuacją ekonomiczną lub społeczną jego rodziny. Nie ma ona wpływu na cztery czynniki, o których była mowa wyżej. Okazuje się, że rodziców dobrych i mniej dobrych jest we wszystkich klasach społecznych procentowo mniej więcej tyle samo. Wpływu warunków, w jakich rozwija się dziecko, na prawdopodobieństwo stania się przez nie kozłem ofiarnym nie przeanalizowano dotychczas tak dokładnie jak w przypadku przyszłych dręczycieli. Nic nie wskazuje na to, by dzieci szykanowane otrzymywały w domu za mało miłości lub opieki. Niektóre wcześniejsze badania wskazywały nawet na lepsze niż przeciętnie kontakty z rodzicami. Aby jednak ograniczyć ryzyko, że dziecko nieśmiałe, zalęknione i niepewne siebie stanie się obiektem mobbingu w szkole, rodzice powinni pomóc mu w uzyskaniu większej samodzielności, większej pewności siebie i tym samym w zaistnieniu w grupie towarzyskiej. (...) Mechanizmy grupowe Aby zrozumieć mechanizm mobbingu, trzeba dobrze poznać jego sprawców i ofiary. Opisałem już charakterystyczne cechy osobowe uznane przez socjologów za istotne. Jednak mobbing to także fenomen grupowy, dlatego należy wspomnieć o mechanizmach, które zaczynają działać, gdy w szykanach bierze udział większa liczba osób ( ). Dowiedziono, że zarówno dzieci, jak i dorośli częściej zachowują się agresywnie, widząc inną osobę zachowującą się agresywnie. Wpływ ten jest większy, gdy pozytywnie oceniamy osobę, z której bierzemy przykład, gdy postrzegamy ją jako silną, odważną, na luzie". Taki efekt naśladowania występuje głównie w przypadku ludzi, którzy sami są mniej pewni siebie i niesamodzielni, a ich pozycja w grupie nie jest jeszcze ustalona. Zjawisko to nazywamy społecznym zarażaniem się. Innym efektem jest osłabienie hamulców moralnych lub kontroli nad własnymi agresywnymi zachowaniami. Nasze opory zanikają, gdy widzimy, że osoba, z której bierzemy przykład, jest wynagradzana za agresję. Ale bywa też odwrotnie. Gdy zauważymy, że ktoś traci na skutek swej agresywności, może to wzmocnić nasze własne hamulce strzegące przed takim zachowaniem. W rzeczywistości często wygląda to następująco. Wzór do naśladowania, czyli sprawca szykan (może to być kilka osób), odnosi z reguły jakąś korzyść ze swego zwycięstwa nad kozłem ofiarnym. Co więcej, analizy wykazały, że prześladowcy niezmiernie rzadko spotykają się z negatywnymi konsekwencjami ze strony nauczycieli, rodziców czy kolegów. Powoduje to osłabienie kontroli nad agresywnymi zachowaniami wśród uczniów dotąd neutralnych i może ich zachęcać do czynnego przyłączenia się do szykan. W związku z tym bardzo ważne jest, by dorośli i koledzy interweniowali, starając się zapobiec dalszej dyskryminacji ofiary. Innym wyjaśnieniem, dlaczego zdarza się, że zwykli uczniowie dobrzy i troszczący się o innych, tyle tylko że łatwo ulegający wpływom bez większego zastanowienia 8

9 przyłączają się do zbiorowych represji, jest rozmycie odpowiedzialności. Psychologowie dawno zauważyli, że jednostka czuje dużo mniejszą odpowiedzialność za swoje złe czyny (np. udział w mobbingu), jeżeli jest jednym z wielu. Rozmycie odpowiedzialności zmniejsza poczucie winy. Z czasem dochodzi do zmiany oceny i stosunku przeciętnego ucznia do ofiary szykan. W rezultacie ciągłych ataków, docinków, nieprzychylnych komentarzy nękany uczeń zaczyna być postrzegany jako ktoś mniej wartościowy, kto jakby zasługuje na spotykające go przykrości. Taka zmiana oceny przyczynia się do osłabienia wyrzutów sumienia. Inne czynniki Dzieci i młodzi ludzie oglądający dużo przemocy w telewizji i na wideo często są bardziej agresywni i mniej współczujący wobec ofiar przemocy. Wskazują na to wyniki międzynarodowych badań. Nawet jeżeli nie badano bezpośredniego wpływu telewizji na mobbing w szkole, to twierdzenie, że media mają takie negatywne oddziaływanie, wydaje się zasadne. Pewne znaczenie mogą mieć też cechy dziedziczne wpływające na charakter i temperament dziecka. Należy jednak przyjąć, że rola tych czynników jest znikoma i jedynie pośrednia. (...) Problem mobbingu w szkole w szerszej perspektywie Szwedzkie i norweskie analizy ukazały dość istotne różnice w nasileniu zjawiska mobbingu w różnych szkołach. Ryzyko bycia szykanowanym w niektórych szkołach było cztero- lub pięciokrotnie większe niż w innych, często znajdujących się w tej samej gminie. Na różnice te można spojrzeć jako na efekt ścierania się dwóch przeciwstawnych sił, a ściślej rzecz ujmując grup sił. Pewne okoliczności i czynniki zwiększają skalę problemu, podczas gdy inne wpływają na jej zmniejszenie. Wśród czynników stymulujących mobbing w szkole wymienić należy trudne warunki rozwoju dzieci, jak również problemy rodzinne i wychowawcze. Szkoły, w których szykanowanie kolegów stanowi poważny problem, znajdują się na terenach, gdzie stosunkowo wiele dzieci wychowuje się w złych warunkach i ma problemy rodzinne. Przez złe warunki wychowawcze rozumiem to, że dzieci nie są obdarzane przez rodziców należytą troską i miłością, że są zaniedbywane, a także to, że nie wyznacza się im wyraźnych granic tego, co dopuszczalne. Problemy rodzinne to na przykład kłótnie między rodzicami, alkoholizm, rozwód, choroby psychiczne itp. Skala mobbingu w szkole zależy nie tylko od zewnętrznych czynników zwiększających częstotliwość agresywnych zachowań wśród uczniów, ale także od czynników sprzyjających ograniczeniu przemocy w relacjach między dziećmi. Fundamentalne znaczenie mają tu zachowania i zwyczaje nauczycieli. Ich postawa może rozładowywać konflikty, pomagać w ograniczaniu agresji. Potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest przytaczana już zależność między liczbą nauczycieli pilnujących porządku na przerwach w szkołach w Bergen a skalą mobbingu. (...) Ogromne znaczenie ma również nastawienie i zachowanie samych uczniów oraz ich rodziców. Tam, gdzie mobbing już istnieje, bardzo ważne są reakcje tych uczniów, których problem nie dotyczy (...). Skutki mobbingu w szkole bywają różne, ale zawsze bardzo poważne. Dotyczą one fundamentalnych dla naszego społeczeństwa wartości. Jednym z podstawowych praw człowieka a więc i ucznia jest prawo do życia w poczuciu bezpieczeństwa, także w szkole, prawo do życia bez upokorzeń i ciągłych represji ze strony otoczenia. Żaden uczeń nie powinien iść do szkoły z uczuciem strachu przed prześladowaniami i upokorzeniami, a żadni rodzice nie powinni obawiać się, że ich dziecko stanie się obiektem dyskryminacji! 9

10 Problem mobbingu w szkole związany jest ściśle z przemocą poza jej murami i stosunkiem społeczeństwa do wszelkiego rodzaju dyskryminacji. Jak mogą być postrzegane normy i wartości społeczne przez ucznia, który stale dręczony jest przez rówieśników, a dorośli przyglądają się temu obojętnie? Podobne pytanie można odnieść do tych, którzy gnębią innych przez dłuższy czas i nie spotykają się z żadną reakcją dorosłych. Zaniechanie walki z problemem jest w gruncie rzeczy cichym przyzwoleniem! W tym kontekście istotne jest podkreślenie, że interweniować należy także dla dobra uczniów agresywnych. Pisałem już, że uczniowie ci w przyszłości są bardziej narażeni na wykolejenie. Dlatego aktywność uczniów szykanujących kolegów należy ukierunkować w taki sposób, by przybrała ona formy akceptowane społecznie. Umywanie rąk i wyrozumiałość dla prześladowców nie jest sposobem. Nie tędy droga. (...) CZĘŚĆ II Program zaradczy przeciw mobbingowi w szkole Cel Głównym celem programu zaradczego jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie mobbingu w szkole i poza nią, a także zapobieganie powstawaniu tego rodzaju problemów. W pierwszej kolejności trzeba skoncentrować się na mobbingu bezpośrednim, czyli widocznych, otwarcie agresywnych lub negatywnych zachowaniach skierowanych przeciw innym uczniom. Nie można też zapomnieć o przeciwdziałaniu mobbingowi pośredniemu, przyjmującemu formę wyizolowania ucznia z klasy, co ma miejsce wówczas, gdy nie jest on dopuszczany do wspólnych zabaw, nie ma przyjaciół w klasie. Związek między mobbingiem pośrednim i bezpośrednim jest wyraźny. Uczeń poddany bezpośrednim szykanom zwykle jest zarazem wyizolowany z klasy i traci kolegów. Jest jednak grupa samotnych uczniów, którzy nie są jednocześnie w żaden otwarty sposób atakowani. Program zaradczy powinien obejmować także takie trudno uchwytne sytuacje. Chociaż celem programu jest ograniczenie zjawiska mobbingu i zapobieganie mu, to należy stawiać sobie również cele pozytywne, takie jak doskonalenie relacji koleżeńskich oraz poprawa atmosfery w szkole i poza nią. Dla uczniów szykanowanych oznacza to większe poczucie bezpieczeństwa w szkole, większą wiarę w siebie, poczucie, że są akceptowani i lubiani przynajmniej przez kilku uczniów w klasie. W odniesieniu do uczniów szykanujących kolegów celem powinna być eliminacja agresywnych reakcji wobec otoczenia oraz nauka funkcjonowania w bardziej akceptowanych formach. Zwalczaniu negatywnych zachowań uczniów agresywnych powinno towarzyszyć podkreślanie i wykorzystywanie ich stron pozytywnych. Zarys programu zaradczego (Wstępne założenia: rozpoznanie problemu) Środki zaradcze na poziomie szkoły: przeprowadzenie ankiety wśród uczniów; analiza sytuacji; dzień poświęcony problemowi mobbingu w szkole (zamiast zwykłych lekcji); większa kontrola podczas przerw (dyżury), częstsze interwencje nauczycieli; więcej ciekawych zajęć pozalekcyjnych; uruchomienie telefonu kontaktowego; ogólnoszkolne zebranie rodziców; doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli (grupy rozwojowe); 10

11 współpraca dom-szkoła. Środki zaradcze na poziomie klasy: regulamin klasowy zawierający normy postępowania zapobiegające mobbingowi wyjaśnienie problemu, nagrody i sankcje; godzina wychowawcza; gry i zabawy, literatura; nauka przez współpracę; wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami; zebranie rodziców, indywidualne rozmowy. Środki zaradcze na poziomie jednostki: poważne rozmowy ze sprawcami i ofiarami mobbingu; rozmowy z rodzicami uczniów, których problem dotyczy, ewentualnie także w obecności dzieci; wykorzystanie pomysłowości nauczyciela i rodziców w pomaganiu ofiarom, względnie ich prześladowcom; pomoc ze strony neutralnych" uczniów; pomoc i wsparcie dla rodziców ze strony szkoły; fachowa pomoc psychologa (psychoterapeuty) dla rodziców i uczniów szykanowanych, a także szykanujących; zmiana klasy lub szkoły. Świadomość i zaangażowanie Muszą być spełnione dwa podstawowe warunki: dorośli, tak w domu, jak i w szkole, powinni zdawać sobie sprawę z rzeczywistej skali problemu; dorośli muszą naprawdę chcieć zmienić panującą sytuację. Mobbing stanowi bardzo poważny problem w szwedzkich szkołach i w zasadzie nie ma placówek, których by to zjawisko nie dotyczyło. W każdej grupie ludzi, zwłaszcza jeśli przynależność do niej nie jest dobrowolna, może pojawić się dyskryminacja. Przed podjęciem konkretnych działań bardzo istotne jest zebranie informacji o warunkach i stosunkach panujących w szkole. Dobrym sposobem uzyskania informacji jest przeprowadzenie wśród uczniów anonimowej ankiety (...). Można się dzięki niej dowiedzieć, jaka jest skala zjawiska mobbingu, jak często nauczyciele interweniują lub rozmawiają z uczniami, ile wiedzą rodzice oraz co ważne ilu uczniów w każdej klasie dotyczy problem. Mając wstępne rozeznanie, można zacząć działać. Nawet gdy okaże się, że skala mobbingu jest ograniczona, nie wolno spocząć na laurach. Cel jest jeden żaden uczeń nie może być ofiarą szykan! Od zaangażowania dorosłych zależy powodzenie programu naprawczego. Jest ono zwykle większe, gdy uświadomią oni sobie, z jak poważnym problemem mają do czynienia. Nie wolno uznawać mobbingu wśród dzieci za coś naturalnego i nieuniknionego. Małymi środkami można naprawdę dużo osiągnąć, a im więcej wiemy o środkach zaradczych i o samym zjawisku mobbingu, tym łatwiej jest nam z nim walczyć. Środki zaradcze na poziomie szkoły (...) Dzień poświęcony problemowi mobbingu w szkole Jeżeli dyrekcja szkoły zdecydowała się podjąć działania mające na celu ograniczenie zjawiska szykanowania jednych uczniów przez innych, dobrym pomysłem jest zorganizowanie 11

12 któregoś dnia zamiast zwykłych lekcji specjalnych zajęć poświęconych temu problemowi. W prowadzeniu takich zajęć oprócz dyrekcji i nauczycieli powinni wziąć udział szkolny psycholog i lekarz, przedstawiciele rodziców i uczniów, może także ktoś z organizacji pozaszkolnych lub z kuratorium. Jeżeli wcześniej przeprowadzono wśród uczniów ankietę, jest to dobra okazja, by przedstawić publicznie jej wyniki i wspólnie je przeanalizować (z udziałem psychologa). Można także posłużyć się innymi pomocami, np. programem wideo o mobbingu w szkołach. Celem takiego dnia jest wypracowanie programu działania, który będzie realizowany przez szkołę. Plan powinien być możliwie szczegółowy, należy zatem dużo czasu poświęcić dyskusji na temat ewentualnych środków zaradczych (które właśnie przedstawiam). Niektóre z nich trzeba dopasować do konkretnych warunków i możliwości danej szkoły. Najważniejsze jest osiągnięcie porozumienia co do zasad. Wychowawcy poszczególnych klas, zgodnie z własnym rozeznaniem sytuacji, mogą kłaść największy nacisk na różne sprawy (...). Dobrze byłoby zatem podczas takiego dnia podjąć pewne wspólne zobowiązania i opracować zasady odpowiedzialności za realizację planu. Dyżury nauczycieli podczas przerw i środowisko zewnętrzne Większość zdarzeń noszących znamiona mobbingu ma miejsce na terenie szkoły, znacznie mniej w drodze do lub ze szkoły. Udowodniliśmy także istnienie związku między dyżurami nauczycieli na przerwach a nasileniem zjawiska. Dlatego istotne jest, by w czasie przerw było na korytarzach dostatecznie wielu nauczycieli. Oczywiście nie wystarczy sama obecność dorosłych; muszą oni być zdecydowani i gotowi interweniować w razie potrzeby, nawet jeśli tylko podejrzewają, że dzieje się coś niedobrego. Nauczyciele powinni być czujni i nie zadowalać się zapewnieniami uczniów, że to tylko żarty". Czy ma się do czynienia z formą mobbingu, czy też tylko z zabawą, można czasami poznać po tonie głosu dzieci, wyrazie ich twarzy, ogólnej atmosferze. Zasadą naczelną powinno być: lepiej interweniować zbyt często niż zbyt rzadko. Zdecydowana postawa dorosłych jest sygnałem dla dzieci, że zachowania takie nie będą tolerowane. Jest to sygnał dla sprawców mobbingu, ale także dla uczniów neutralnych, którzy mogliby przyłączyć się do szykanowania kolegi. Brak nauczycieli na przerwach oznacza pozostawienie słabszych fizycznie i psychicznie uczniów na pastwę silniejszych. Gdy zaś nauczyciele są obecni, ale nie interweniują, jest to de facto ciche przyzwolenie. Taka postawa pokazuje szykanującym, że nie muszą obawiać się konsekwencji. Część nauczycieli ma negatywny stosunek do dyżurów w czasie przerw nie chce bawić się w policjantów". Jest to bardzo ograniczone spojrzenie na problem opieki nad uczniami. Nie wolno zapominać, że kontrola sprawowana przez dorosłych bardzo poprawia sytuację szykanowanych uczniów. Jest to również czytelny sygnał dla wszystkich dzieci, że mobbing w szkole nie będzie tolerowany. Trudno określić, ilu nauczycieli i jak intensywnie powinno czuwać nad bawiącymi się dziećmi. Zależy to oczywiście od lokalnych warunków najważniejsze jest, by zapewnić dzieciom opiekę. Nauczyciele pełniący dyżury w czasie przerw winni wymieniać się spostrzeżeniami. Dorosły, który był świadkiem aktów mobbingu, powinien nie tylko natychmiast interweniować, ale także zawiadomić wychowawcę o zaistniałym fakcie. Dzięki temu może uda się zdusić problem w zarodku. (...) Istnieją pewne miejsca podwyższonego ryzyka, gdzie częściej dochodzi do aktów szykanowania i dręczenia słabszych. Takim klasycznym" miejscem są szkolne toalety, oraz inne trudno dostępne zakamarki. Należy zwrócić na nie szczególną uwagę i objąć kontrolą. 12

13 Doskonałą metodą walki z mobbingiem jest właściwa organizacja wolnego czasu uczniów, stworzenie im warunków do zabawy. Istotne jest tu dobre wyposażenie szkoły, świetlicy i boiska. Dzieci często nękają innych po prostu z nudów, z braku atrakcyjniejszych zajęć. Telefon kontaktowy Najlepiej byłoby, gdyby uczeń mający kłopoty z kolegami bez oporów zwracał się o pomoc do nauczycieli lub rodziców. Tak jednak nie jest. Dzieci są nieśmiałe i zastraszone, boją się, że interwencja dorosłych pogorszy tylko ich położenie. Zdarza się, że nękany przez kolegów uczeń lub jego rodzice zwracają się do wychowawcy, a ten lekceważy problem. W takiej sytuacji użyteczny może być telefon kontaktowy czynny przez kilka godzin w tygodniu numer, pod który każdy mógłby zadzwonić i anonimowo porozmawiać o zaistniałych problemach. (...) Ogólnoszkolne zebranie rodziców Skuteczne zwalczanie mobbingu wymaga współpracy szkoły z rodzicami. Jedną z form takiej współpracy są zebrania rodziców. Mogą to być zebrania ogólnoszkolne, klasowe lub kilku klas jednocześnie. Inną formą kontaktów mogą być mniej formalne spotkania, dni otwarte i rozmowy telefoniczne zainteresowanych rodziców z wychowawcami. Często jest wskazane, by w tych kontaktach dom-szkoła uczestniczyli również uczniowie. Na razie ograniczę się do omówienia ogólnoszkolnego zebrania rodziców. Gdy dyrekcja szkoły zdecyduje się podjąć konkretne kroki mające na celu ograniczenie mobbingu, oczywiste jest, że należy o fakcie tym poinformować rodziców i zaprosić ich do współpracy. Dobrą ku temu okazją jest zebranie. Jeśli wcześniej przeprowadzono wśród uczniów jakieś ankiety, należy przedstawić rodzicom i ewentualnie uczniom ich wyniki. Wnioski płynące z rezultatów ankiety powinien skomentować psycholog szkolny lub inna kompetentna osoba. Należy zachęcić uczestników spotkania do dyskusji o środkach zaradczych i planie działania na przyszłość. Nie zaszkodzi podkreślić, że władze szkoły zamierzają reagować na wszelkie, nawet najmniejsze przejawy mobbingu wśród uczniów. Przydatny jest także apel do rodziców o kontakt z wychowawcami w razie podejrzeń, że syn lub córka są szykanowani przez kolegów lub sami szykanują innych. (...) Po zebraniu warto rozesłać do rodziców informację o jego wynikach (także, a może zwłaszcza do tych, którzy byli nieobecni). Następnie można zorganizować zebrania klasowe. (...) Środki zaradcze na poziomie klasy Regulamin klasowy, normy postępowania zapobiegającego mobbingowi Przeciwdziałaniu mobbingowi i poprawie atmosfery w klasie dobrze służy opracowanie przez nauczycieli wspólnie z uczniami kilku prostych reguł postępowania. Pewne ogólne zasady współżycia społecznego są zwykle zawarte w regulaminie szkoły (o ile taki istnieje), jednak w sytuacji, o której mowa, normy ustalane w klasach powinny mieć konkretny cel ograniczenie mobbingu, i to zarówno w formie bezpośredniej, jak i pośredniej. Reguły postępowania należy więc sformułować możliwie konkretnie i precyzyjnie. Reguły wymienione poniżej nie wyczerpują listy powinny one stać się punktem wyjścia do dyskusji. Ważne jest, by w tworzenie regulaminu klasy zaangażowali się uczniowie. Łatwiej jest bowiem przestrzegać norm, które się współtworzyło, od tych, które zostały narzucone. Dobrym forum dla takiej dyskusji będzie godzina wychowawcza lub zebranie klasy. Przyjęte reguły można spisać i wywiesić na ścianie. 13

14 Wychowawca powinien być przygotowany do dyskusji; pomocna może tu okazać się wcześniejsza rozmowa w nauczycielskiej grupie rozwojowej. Oto trzy podstawowe i dość naturalne reguły, które stanowią dobry punkt wyjściowy: 1. Nie będziemy szykanować kolegów. 2. Będziemy pomagać tym, którym inni dokuczają. 3. Będziemy wciągać do zabawy koleżanki i kolegów, którzy często są sami. Te trzy reguły mają zapobiegać zarówno bezpośrednim atakom na kolegów, jak i szykanom pośrednim, polegającym na wykluczeniu kogoś z grupy. Dzieci powinny dobrze zrozumieć, o jakie zachowania chodzi. Można im to wyjaśnić na trzy sposoby. Po pierwsze, można odtworzyć kasetę wideo, o której była już mowa, przedstawiającą różne formy mobbingu i demonstrującą, jak dzieci i dorośli powinni się zachowywać w trudnych j sytuacjach. Drugim sposobem jest posłużenie się literaturą młodzieżową i dziecięcą, którą można wspólnie czytać na głos. Nauczyciel musi jednak z rozwagą wybierać fragmenty, gdyż często sytuacje przedstawiane przez autorów nie są ani realistyczne, ani uzasadnione psychologicznie (np. ucznia prześladującego kolegów przedstawia się jako kogoś lękliwego i niepewnego siebie pod zewnętrzną twardą powłoką albo też jako przyczynę prześladowań ukazuje się tylko czyjąś odmienność fizyczną). Nawet jeżeli faktycznie zdarzają się takie sytuacje, to nie mogą być one uznane za regułę i dlatego nie powinny stanowić punktu wyjścia do dyskusji. Celem głośnego czytania tekstów powinno być wywołanie współczucia dla ofiary szykan oraz pokazanie związanych z nimi mechanizmów zachowań. Należy jednak uważać, by przy tej okazji nie podsuwać uczniom nowych pomysłów na dręczenie kolegów. Kolejną metodą przybliżenia dzieciom problemu jest odgrywanie scenek. Scenki te mogą być osadzone w rzeczywistości klasowej, mogą też mieć charakter bardziej uniwersalny. Jest to dobra okazja, by pokazać dzieciom, co w takiej sytuacji mogą zrobić osoby neutralne. Im większe zaangażowanie uczniów w grę, tym lepsze są jej efekty dydaktyczne. Po przedstawieniu należy zainicjować dyskusję, np. o odniesieniach odegranej scenki do rzeczywistości. Istotne jest, by ustalone normy postępowania były przez wszystkich w klasie zrozumiane i jednakowo interpretowane. Zaprezentowanie, co konkretnie oznaczają przyjęte reguły, jest szczególnie ważne w przypadku uczniów agresywnych, prześladujących kolegów. Doświadczenie i wyniki badań uczą, że dzieci te nie zawsze zdają sobie sprawę, jak szkodliwe jest ich postępowanie i ile powoduje cierpienia. Poprzez rozmowy o regulaminie klasowym można wpłynąć na postawy uczniów w zbliżonych sytuacjach. Można rozpocząć dyskusję od biernego uczestnictwa w mobbingu. Większość uczniów, chociaż sama nie inicjuje napaści na innych, to chętnie się przyłącza do takich działań. Należy więc dzieciom uświadomić, że ten, kto sam nic nie robi, ale biernie uczestniczy w szykanowaniu kolegów, jest współsprawcą mobbingu. Ponosi indywidualną odpowiedzialność, od której nie może się uwolnić, zwalając winę na innych. Uczniowie często traktują powiedzenie rodzicom, że oni sami lub ich koledzy są prześladowani przez inne dzieci w szkole, jako donosicielstwo. To podejście należy zmienić. Pomocne w tym mogą być klasowe reguły postępowania. Ich głównym celem jest doprowadzenie do sytuacji, w której uczniowie nie zechcą dłużej akceptować mobbingu (norma 1) oraz będą wiedzieć, że uczeń, który mówi rodzicom, że ktoś inny jest szykanowany 14

15 przez kolegów, postępuje właściwie (norma 2). Nie jest to donosicielstwo, lecz wstawienie się za słabszym, okazanie współczucia. Głównym celem normy 3 jest zapobieganie izolowaniu społecznemu niektórych uczniów. Uczniowie sami na pewno będą mieli wiele własnych pomysłów, jak można wciągnąć do zabawy i życia towarzyskiego kolegów, którzy nie spędzają przerw z innymi dziećmi, nie grają w piłkę i nie bawią się na podwórku. Uczniom należy uświadomić, że niektóre dzieci bywają samotne nie z własnej woli, ale dlatego, że nie potrafią nawiązać kontaktu, nie wiedzą, jak zacząć rozmowę i jak zdobyć kolegów. Czasami nie potrafią też odpowiedzieć na propozycję nawiązania kontaktu. Przyczynami mogą być brak odwagi lub złe wcześniejsze doświadczenia. Dlatego też pozostałe dzieci powinny okazać cierpliwość i pomagać takim nieśmiałym uczniom w odnalezieniu swego miejsca wśród klasowej społeczności. Nagradzanie Pochwały i przyjazne zainteresowanie nauczycieli w istotny sposób wpływają na postawę uczniów. (...) Większa ilość pochwał, zarówno za postawę wobec kolegów, jak i za wyniki w nauce, może nadspodziewanie szybko poprawić atmosferę w klasie. Także dziecku łatwiej jest zaakceptować krytykę pod swoim adresem i zmienić swoje zachowanie, gdy poza tym czuje się lubiane i doceniane. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do uczniów szykanujących kolegów. Zbyt łatwo nie dostrzega się, że trudni i niegrzeczni uczniowie często robią także wiele rzeczy godnych pochwały. Nauczyciel może pochwalić konkretną osobę, grupę osób lub nawet całą klasę za godną naśladowania postawę. Na przykład za wstawienie się za słabszym, za wciągnięcie wyobcowanych dzieci do zabawy czy ogólnie za koleżeństwo i gotowość pomocy. Należy także zwrócić uwagę na uczniów agresywnych i doceniać ich postawę, gdy nie reagują już nieprzyjaźnie lub napastliwie w sytuacjach, w których dotychczas tak właśnie się zachowywali. Na przykład nie dają się sprowokować lub przestali dokuczać kolegom. Sankcje (...) Konsekwencją nieodpowiedniego zachowania powinna być taka czy inna sankcja. Najlepsze rezultaty daje połączenie nagradzania i doceniania pozytywnych zachowań z konsekwentnym karaniem za zachowania łamiące normy bądź agresywne. Przy okazji dyskusji o normach postępowania związanych z mobbingiem naturalne będzie poruszenie sprawy sankcji grożących za niezastosowanie się do obowiązujących w klasie reguł. Także tę kwestię wychowawca powinien przekonsultować z uczniami. Ważne jest, by przewidziane sankcje były łatwe do zastosowania. Mają one wiązać się z pewną niewygodą dla sprawcy przewinienia, ale zarazem nie mogą mieć charakteru dyskryminującego tę osobę. Należy w miarę możliwości starać się rozróżniać naganne zachowanie od podmiotu, który się go dopuścił. Kara nie powinna więc być ukierunkowana na potępienie osoby sprawcy, ale piętnować jej zachowanie i w sposób wyraźny pokazywać, jakie czyny są niepożądane i nie będą w klasie tolerowane. Rodzaj sankcji powinien być w pewnym stopniu dostosowany do ucznia, uzależniony od jego wieku, płci, położenia. To, co będzie uciążliwe dla jednego dziecka, przez inne może być traktowane jako miły odpoczynek lub zabawa. (...) Z różnych powodów bardzo istotne jest, by uczniowie szykanujący kolegów stopniowo uczyli się respektować ustalone normy. Często są oni impulsywni i nieprzyzwyczajeni do zwracania uwagi na innych. Ich stosunki rodzinne bywają nieuporządkowane, a złe zachowanie (łamanie reguł postępowania) rzadko powoduje negatywne reakcje rodziców. Co gorsza, gdy już do tej reakcji rodziców dochodzi, często przybiera ona postać lania, wybuchu złości albo histerii. Gdy takie warunki rodzinne zbiegną się z agresywnym temperamentem dziecka, trudno 15

16 się dziwić, że ma ono w przyszłości duże szansę na wejście w konflikt z normami społecznymi i prawnymi. Dlatego też walka z mobbingiem oznacza pomoc nie tylko jego ofiarom, ale również sprawcom. Konsekwentnie przestrzegany zbiór reguł zachowania w szkole może być naprawdę bardzo przydatny dla uczniów niesubordynowanych. Pozwala im nauczyć się zważania na innych i respektu dla norm społecznych, co ułatwi im normalne funkcjonowanie w dorosłym życiu. Godzina wychowawcza Uczniom trzeba stworzyć okazję do rozmawiania o obowiązującym wszystkich systemie reguł służących zapobieganiu mobbingowi oraz o sankcjach za łamanie tych norm. Osiągnięciu jeszcze lepszych efektów sprzyjają regularne spotkania, na których można ocenić stosunki panujące w klasie. Doskonałą sposobnością do omówienia wszystkich tych spraw jest godzina wychowawcza. Sposób prowadzenia lekcji zależy od konkretnych warunków i od wieku uczniów. Ogólnie można powiedzieć, że godzina wychowawcza składa się z dwóch części, bardziej i mniej oficjalnej. Pierwsza poświęcona jest na sprawy merytoryczne związane z nauką. Druga na rozmowę o tym, jak uczniowie czują się w szkole, jakie są między nimi układy, jakie mają problemy. W czasie godziny wychowawczej wskazane jest ustawienie krzeseł tak, by uczniowie i nauczyciel tworzyli krąg lub półkole. W ten sposób stwarza się bardziej kameralną atmosferę, możliwy jest także kontakt wzrokowy. Wychowawca jest osobą prowadzącą. Godzina ta jest okazją do oceny mijającego tygodnia i przekazania informacji o następnym, dlatego najkorzystniejsze byłoby zaplanowanie jej na koniec tygodnia. Na rozmowy o mobbingu należy przeznaczyć wystarczająco dużo czasu, zwłaszcza na początku wdrażania programu zaradczego. Zainteresowanie uczniów problemem może szybko ograniczyć postawy niepożądane. Rozmowa o tym, co się w ubiegłym tygodniu wydarzyło, może stanowić formę nacisku grupowego na uczniów mających skłonności do nękania kolegów. Taka społeczna kontrola ze strony rówieśników i wychowawcy bardzo skutecznie zmusza jednostki zachowujące się agresywnie i aspolecznie do zmiany postawy. Od czasu do czasu warto zaprosić na godzinę wychowawczą szkolnego psychologa. Przeciwdziałanie mobbingowi w szkole jest bardzo dobrym tematem do dyskusji na godzinach wychowawczych. Zresztą jest to także doskonały punkt wyjściowy do rozmów na inne tematy. Nauka przez współpracę Nauka przez współpracę (cooperatwe learning) jest metodą nauczania wypracowaną w USA. Jak sama nazwa wskazuje, polega ona na współpracy, ale współpracy szczególnego rodzaju. Szeroko zakrojone badania wykazały, że metoda ta przynosi bardzo korzystne efekty, nie tylko jeśli idzie o skuteczność nauczania i postępy w nauce. Odkryto między innymi, że uczniowie biorący udział w grupach współpracy stają się bardziej akceptowani i bardziej pozytywnie nastawieni do siebie nawzajem, szybko pozbywają się uprzedzeń wobec członków grupy będących innej narodowości lub rasy. Są to bardzo pożądane rezultaty. Ja skoncentruję się na nauce przez współpracę jako metodzie zapobiegania i ograniczania mobbingu w szkole. Nauka przez współpracę polega na tym, że kilku uczniów dostaje wspólne zadanie. Wielkość grupy zależy od charakteru zadania, zwykle liczy ona 2-6 uczniów. Członkowie grupy siedzą w kole, tak by mogli swobodnie rozmawiać, nie przeszkadzając innym grupom. Na wstępie nauczyciel wyjaśnia, że najważniejsze są postępy całej grupy i to one właśnie będą oceniane. Jednocześnie podkreśla, że każdy z członków musi umieć przedstawić i uzasadnić 16

17 odpowiedzi, do których doszła cała grupa. Co więcej, każdy uczeń jest odpowiedzialny za to, by pozostali członkowie grupy też wykonali postawione im zadanie. Fundamentalną zasadą jest taki dobór zadań, by przy ich realizacji konieczna była współpraca i powstawanie pozytywnych współzależności między członkami grupy. Cel ten można osiągnąć na różne sposoby. Prowadzący może poprosić grupę o przygotowanie wspólnej odpowiedzi lub pisemnego sprawozdania. W takim wypadku każdy z uczestników podpisuje się pod tym sprawozdaniem dla podkreślenia, że dzieło jest wspólne i każdy wniósł w nie swój wkład. Poszczególni członkowie grupy powinni być w stanie wypracowaną odpowiedź przedstawić i uzasadnić. Aby to sprawdzić, nauczyciel może wybrać po jednym uczniu z każdej grupy i kazać mu zaprezentować sposób myślenia grupy. Zależność między członkami grupy można wzmocnić przez zastosowanie specjalnego systemu nagradzania albo ocen. Na przykład grupa ucząca się angielskich słówek może być oceniana na podstawie łącznej liczby nowych słów, których nauczyli się wszyscy jej członkowie. Z kolei w wypadku matematyki uczniowie mogą pracować w małych grupach, a następnie być poddawani indywidualnym sprawdzianom. Grupa uzyskuje punkty lub oceny w zależności od tego, ilu jej członków poczyniło postępy. Niektórzy nauczyciele najlepsze grupy nagradzają w ten sposób, że dają im więcej wolnego czasu lub organizują dla nich jakieś atrakcje. Celem, jaki grupa ma osiągnąć, może być na przykład prawidłowe rozwiązanie większej liczby zadań niż w poprzednim tygodniu. Ważne jest, by często sprawdzać i oceniać współpracę wewnątrz grup. Ta kontrola może opierać się na wypowiedziach uczestników o tym, jakie zadania grupa wykonywała sprawnie, a z jakimi miała problemy. Rozwiązaniem idealnym jest przemieszanie w grupach uczniów bardziej i mniej zdolnych. Dlatego też podziału na grupy powinien dokonywać nauczyciel. Musi to zrobić w sposób przemyślany, uwzględniając skłonności niektórych uczniów do nękania innych i wykorzystując swoją wiedzę o relacjach panujących między dziećmi. Jeżeli nauczyciel nie jest zbyt dobrze zorientowany w sympatiach i antypatiach swoich uczniów, to wyjściem z sytuacji może być poproszenie dzieci o napisanie na kartkach imion trzech koleżanek lub kolegów, z którymi chciałyby współpracować. W ten sposób dowiadujemy się, kto nie został przez nikogo wybrany. Wokół takiego wyizolowanego ucznia można wówczas stworzyć grupę uczniów pozytywnie nastawionych i przyjacielskich. Wskazania uczniów można respektować także w ten sposób, że pozwala im się wybrać jedną osobę, a pozostałych członków grupy wyznacza wychowawca. Mądry dobór składu grup jest ważny również ze względu na uczniów szykanujących kolegów. W zasadzie nie można, przynajmniej na początku, w jednej grupie umieszczać prześladowcy i jego potencjalnych ofiar. Niezbyt rozsądne jest także umieszczanie w tej samej grupie kilku uczniów mających skłonności do szykanowania kolegów. Nie należy też łączyć razem głównego sprawcy i jego pomocników. Uczeń dyskryminujący innych powinien być w grupie razem z osobami silnymi i czującymi się pewnie i bezpiecznie, czyli takimi, które nie dadzą się w żaden sposób tyranizować. Po pewnym czasie można podjąć ryzyko umieszczenia w jednej grupie prześladowcy i jego ofiary. Warunkiem powinna być jednak pewna zmiana nastawienia sprawcy szykan lub wyraźne poparcie innych uczniów z grupy dla tego, który dotąd był nękany. Ważne jest, by nauczyciel cały czas czuwał i obserwował to, co się dzieje w grupie i poza nią, a w razie zbyt dużych tarć po prostu ją rozwiązał. Trudno powiedzieć, jak długo grupa powinna funkcjonować w niezmiennym składzie. Generalną zasadą powinna być wspólna praca aż do osiągnięcia założonych postępów i aż do chwili, gdy członkowie grupy lepiej się nawzajem poznają. Z drugiej strony wskazane jest, by w ciągu semestru lub roku szkolnego każdy uczeń miał okazję współpracować z jak największą liczbą kolegów i koleżanek. Może to przyczynić się do zmniejszenia podziałów i większego 17

18 zgrania klasy. Jeżeli problem mobbingu jest obecny w danym środowisku, trzeba zwrócić szczególną uwagę na uczniów, których ów problem dotyczy, i czasami właśnie od ich sytuacji uzależnić częstotliwość zmian w składzie grup. Nauka przez współpracę jest tylko jedną z metod, z których nauczyciele mogą skorzystać w swojej pracy. Chciałbym podkreślić, że powinna być uzupełnieniem innych środków zapobiegających mobbingowi, a nie ich substytutem. (...) Wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami Często nie docenia się znaczenia zajęć pozalekcyjnych jako czynnika integrującego klasę i wzmacniającego poczucie wspólnoty. Przykładami takich spotkań, których głównym celem jest wspólna zabawa, mogą być: zielona szkoła, przyjęcia klasowe, wyjścia do kina, teatru, parku, szkolne dyskoteki. Warto, by w niektórych z tych spotkań mogli brać udział także rodzice. Z drugiej jednak strony, w takich sytuacjach wyizolowanie z klasy czy docinki kolegów są dla dziecka szczególnie bolesne. Celem zajęć pozalekcyjnych jest dobra zabawa wszystkich dzieci, tymczasem dla niektórych mogą one stać się koszmarem. Nauczyciel powinien więc w dyskretny sposób ułatwiać wyobcowanym uczniom włączenie się do zabawy. Zebranie rodziców, indywidualne rozmowy z wychowawcą Mobbing jest tematem często poruszanym na zebraniach rodziców. I tak powinno być, choć o problemie należy mówić ogólnie, nie wymieniając nikogo z imienia i nazwiska. O zasadzie tej wychowawca powinien poinformować rodziców zaraz na początku spotkania. Bez rozpatrywania konkretnych przypadków też można owocnie dyskutować o stosunkach panujących w klasie. Punktem wyjściowym do dyskusji mogą być spostrzeżenia nauczyciela, ewentualnie ankieta przeprowadzona wcześniej wśród uczniów. Rozważając, czym jest mobbing, porusza się zarazem temat, co rodzice, nauczyciele i uczniowie mogą zrobić, aby mu przeciwdziałać. Podczas zebrania warto skoncentrować się na tym, co mogą zrobić wszyscy rodzice, a nie tylko ci, których dzieci problem dotyczy. (...) Przede wszystkim ważne jest, by rodzice poruszali w rozmowach z dzieckiem problem mobbingu, zwłaszcza w klasie syna lub córki. Po drugie, rodzice muszą wyraźnie przeciwstawić się dyskryminacji pewnych uczniów, muszą dziecku wyjaśnić, że tak nie można postępować. Powinni pytać swoje dziecko o to, czy ktoś jest w klasie źle traktowany przez kolegów. Czy jest w jego klasie ktoś, z kim inne dzieci nie chcą rozmawiać? Czy syn lub córka współczuje temu szykanowanemu lub odsuniętemu uczniowi i czy nie może czegoś zrobić, by mu pomóc? Trzeba też ze swoim dzieckiem przedyskutować sprawę pasywnego udziału w mobbingu i związanej z tym odpowiedzialności, a także wytłumaczyć mu, że informowanie rodziców o tym, iż ktoś jest prześladowany przez kolegów z klasy, nie ma nic wspólnego z donosicielstwem. Do rodziców należy zachęcenie syna lub córki, by w konfliktach tego rodzaju stawali zawsze po stronie ofiary. Można też zasugerować dziecku, by idąc ze znajomymi do kina czy na imprezę, proponowało takiemu koledze wspólne wyjście lub pamiętało o nim, zapraszając gości na przyjęcie urodzinowe. Poruszanie takich kwestii na zebraniach może zwiększyć zainteresowanie rodziców rzeczywistą sytuacją ich dzieci w szkole oraz poprawić współpracę między domem a szkołą. Zazwyczaj nie jest ani możliwe, ani wskazane omawianie na zebraniu spraw poszczególnych uczniów. Publiczna dyskusja może być natomiast wstępem do rozmów indywidualnych. Nierzadko w ich rezultacie udaje się stworzyć indywidualny program zaradczy. Dopiero wtedy dopuszczalne jest wtajemniczenie w sprawę innych rodziców i uczniów (patrz rozdział Środki zaradcze na poziomie jednostki). Wychowawca zawsze powinien zachęcać rodziców do większego interesowania się sytuacją ich dzieci. Wielu rodziców jest przewrażliwionych i nadmiernie martwi się o swoje pociechy. Dobrze jest więc, gdy mogą 18

19 porozmawiać o swoich niepokojach i miejmy nadzieję pozbyć się wątpliwości. Zwykle bywa jednak zupełnie inaczej. Zbyt wielu rodzicom, których dzieci naprawdę mają kłopoty w szkole, nie udaje się dowiedzieć od wychowawcy, jaka jest rzeczywista sytuacja ich dziecka ani tym bardziej otrzymać od niego pomocy. Nie wystarczy, by wychowawca był otwarty i zachęcał rodziców do rozmowy. Musi sam wykazywać się aktywnością i w razie potrzeby nawiązywać i utrzymywać kontakty z rodzicami. Rozmowy o uczniu nie powinny ograniczać się tylko do jego postępów w nauce lub ich braku. W tym miejscu warto wspomnieć, że przytłaczająca większość rodziców biorących udział w badaniach w Bergen stwierdziła kategorycznie, że chce być informowana o szykanowaniu ich dziecka przez kolegów lub o tym, że ono samo szykanuje inne dzieci, nawet jeżeli wychowawca jedynie podejrzewa taką możliwość. Jednocześnie od uczniów dowiedzieliśmy się, że rodzice rzadko kiedy wiedzą i rozmawiają z dziećmi o tym problemie. Pod tym względem szkoła ma więc dużo do zrobienia, co zresztą zalecają także władze oświatowe. Dobrze by było, gdyby rodzice w razie podejrzeń, że coś złego dzieje się z ich dziećmi w szkole, sami kontaktowali się z nauczycielami. Efektywna współpraca między domem a szkołą to warunek poprawy sytuacji. Środki zaradcze na poziomie jednostki Poważne rozmowy z szykanującymi Jeżeli w klasie dochodzi do szykanowania niektórych uczniów, to należy podjąć zdecydowane działania. Wychowawca powinien jak najszybciej porozmawiać z dziećmi, których problem dotyczy. Cel rozmowy ze sprawcami jest jeden położyć kres szykanom. Dlatego przesłanie rozmowy powinno być jasne: w naszej szkole nie będą akceptowane żadne formy mobbingu. Musi się to natychmiast skończyć. Jeżeli za szykany odpowiada kilku uczniów, najlepiej rozmawiać z nimi oddzielnie, ale tak, by nie mieli czasu się ze sobą porozumieć i przygotować wspólnej taktyki obrony. Uczniowie mający skłonność do nękania kolegów są na ogół bardzo pewni siebie i potrafią sprytnie odeprzeć stawiane im zarzuty. Bagatelizują swój udział w mobbingu, zrzucają winę na innych, a nawet na same ofiary. Po rozmowach indywidualnych ze wszystkimi podejrzanymi" można zebrać ich razem i ponownie podkreślić, że przypadki gnębienia innych uczniów nie mogą się więcej powtórzyć, a gdyby się to jednak zdarzyło, podjęte zostaną bardziej drastyczne środki. Rozmowy takie są łatwiejsze do przeprowadzenia, jeżeli już wcześniej zostały przedsięwzięte jakieś środki zaradcze przeciw mobbingowi. Uczniowie mają wtedy większą świadomość problemu, a ponadto funkcjonują już narzędzia walki z mobbingiem, którymi można się posłużyć (np. uzgodnione sankcje, rozmowy na godzinie wychowawczej). Jeżeli rozmowy wychowawcy ze sprawiającymi trudności uczniami nie przyniosą spodziewanych efektów, następnym krokiem może być wezwanie ich na rozmowę przez dyrektora szkoły. Rozmowa z ofiarą mobbingu Jak już wspominałem, typowa ofiara mobbingu jest niepewna siebie i zastraszona, nie chce, by skupiała się na niej uwaga ogółu. Szykanowany przez kolegów uczeń milczy ze strachu przed nieprzyjemnościami, jakie go mogą spotkać, nic nie mówi dorosłym. Co więcej, prześladowcy często grożą mu, że jeżeli na nich naskarży, to wtedy dopiero oberwie. Dlatego też wiele takich dzieci cierpi w samotności, odwodząc także rodziców od kontaktowania się ze 19

20 szkołą. Ci ostatni, myśląc, że postępują w interesie dziecka, ustępują mu i nie poruszają tego tematu z wychowawcą. Jest to niedźwiedzia przysługa. A w dłuższej perspektywie na tym, że sprawa nie została w porę nagłośniona, stracą także uczniowie szykanujący. Jedno jest pewne przed podjęciem działań wyjaśniających sytuację trzeba zapewnić ofierze mobbingu skuteczną ochronę przed kolejnymi represjami. Rozpoczęta sprawa musi być zakończona tak, by ryzyko następnych ataków było znikome. Szykanowany przez kolegów uczeń musi mieć zaufanie do dorosłych i wierzyć, że oni chcą i mogą mu pomóc. Natychmiastowe postawienie problemu mobbingu na forum publicznym bez dopilnowania, by ofiara mogła czuć się bezpiecznie, niemal zawsze tylko pogarsza sytuację i zwiększa cierpienia dręczonego dziecka. Aby mogło się poczuć bezpiecznie, zazwyczaj niezbędna jest ścisła współpraca między szkołą i domem. Najlepiej jest, jeżeli wychowawca lub rodzice uzyskają aprobatę dziecka dla zajęcia się przez nich tą sprawą. Z drugiej strony nękane dzieci są zazwyczaj zastraszone i boją się skutków ujawnienia problemu, dlatego często nie chcą się zgodzić na interwencję dorosłych. W takich wypadkach na dorosłych spoczywa odpowiedzialność za podjęcie decyzji, nawet pomimo ewentualnych protestów zainteresowanego dziecka. Często ofiara odczuwa dużą ulgę, gdy sprawa ujrzy światło dzienne. Niemniej podkreślam raz jeszcze, że wychowawca ingerujący w relacje między uczniami jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo ofiary mobbingu. Czasami mobbing przyjmuje drastyczne formy, aż do poważnego pobicia. W takich sytuacjach poszkodowany wraz z rodziną musi otrzymać fachową pomoc, umożliwiającą zneutralizowanie traumatycznych przeżyć. Pomoc taka zmniejsza ryzyko trwałych urazów psychicznych. Rozmowa z rodzicami ucznia Wychowawca, który zauważył, że w klasie dochodzi do szykanowania jednych uczniów przez innych, powinien poinformować o tym fakcie rodziców. Wyjdzie on w ten sposób naprzeciw życzeniom rodziców chcących wiedzieć, co dzieje się w szkole. Poza tym tylko wtedy może liczyć na ich współpracę. Często szkoła może udzielić rodzicom potrzebnej pomocy i wsparcia lub przynajmniej wskazać miejsce, gdzie taką pomoc mogą otrzymać. Wychowawca może zorganizować spotkanie zainteresowanych uczniów oraz ich rodziców w celu porozmawiania o zaistniałej sytuacji i sposobach jej zmiany. Powinien wówczas zachęcić rodziców do współpracy, namówić ich, by spróbowali w mądry sposób wpłynąć na swoje dzieci. Jeżeli uległy zniszczeniu ubrania lub inne przedmioty należące do ofiary szykan, jest to również okazja do rozmowy o ewentualnym zrekompensowaniu strat, np. z kieszonkowego prześladowców. Spotkanie takie nie powinno mieć charakteru jednorazowego. Po pewnym czasie należy zebrać się powtórnie, aby ocenić dalszy rozwój sytuacji. Trzeba dopilnować, by podjęte decyzje zostały naprawdę wprowadzone w życie. Wspólne spotkania ułatwią późniejsze indywidualne kontakty między stronami. Jeżeli przy okazji nawiązane zostaną przyjazne stosunki między rodzicami uczniów poszkodowanych i szykanujących, może to bardzo ułatwić rozwiązanie problemu. Jednak często zdarza się, że z góry wiadomo o wrogim nastawieniu rodzin uczniów, których problem dotyczy. W takim wypadku przed wspólnym zebraniem wychowawca powinien spotkać się z każdą rodziną z osobna. Jeżeli obawia się, że takie spotkanie może być dla niego zbyt trudne, może poprosić o pomoc szkolnego psychologa lub innego specjalistę. Co mogą zrobić rodzice ucznia nękającego kolegów i koleżanki z klasy? Obowiązkiem szkoły jest dbanie o atmosferę i dobre samopoczucie uczniów w szkole oraz w razie potrzeby przeciwdziałanie groźnemu zjawisku, jakim jest mobbing. Także 20