PRZYDATNOŚĆ NIEKTÓRYCH GLEB I WYSTAWY PLANTACJI DO UPRAWY KONICZYNY CZERWONEJ NA NASIONA

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X X X V II, NR 4, S , W ARSZAW A 986 M IE C Z Y SŁ A W W ILCZEK PRZYDATNOŚĆ NIEKTÓRYCH GLEB I WYSTAWY PLANTACJI DO UPRAWY KONICZYNY CZERWONEJ NA NASIONA In sty tu t U p ra w y R oli i R oślin A k a d em ii R olniczej w L u b lin ie W latach i przeprowadzono badania określające przydatność podstawowych gleb do uprawy nasiennej koniczyny czerwonej na Lubelszczyźnie [5, 7]. W wymienionych doświadczeniach uwzględniono tylko plantacje z terenów płaskich. Brak jest natomiast wyników z pól falistych, występujących często na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu, gdzie produkuje się duże ilości nasion [5]. Zdaniem niektórych autorów [, 3, 4] plantacje nasiennej koniczyny czerwonej należy zakładać na polach wyżej położonych lub o lekkim skłonie południowym, południowo-wschodnim i południowo-zachodnim. Powyższe zalecenia opierają się przede wszystkim na osiągnięciach praktyki rolniczej i nie mają głębszego uzasadnienia naukowego. W ostatnich latach przeprowadzono tylko ścisłe badania [8] nad w pływem północnej i południowej wystawy plantacji na plony nasion i ich strukturę. Doświadczenie to przeprowadzono na rędzinach i glebach b ru natnych wytworzonych z lessów. Istotnie wyższe plony otrzymano z pól 0 skłonie południowym. Celem niniejszych badań było określenie struktury i plonów nasion koniczyny czerwonej na czterech jednostkach systematycznych gleb w zależności od w ystawy plantacji. M E T O D Y K A B A D A Ń W latach przeprowadzono badania w woj. chełmskim, lubelskim i zamojskim na 60 plantacjach produkcyjnych o przeciętnej powierzchni 0,82 ha. W doświadczeniu uwzględniono tylko plantacje o bardzo zbliżonym poziomie agrotechnicznym. Z producentami uzgodniono miejsce w zmianowaniu, nawożenie, uprawę roli, zabiegi pielęgnacyjne metodę zbioru.

2 202 M. Wilczek Koniczynę czerwoną uprawiano w trzecim roku po oborniku. Gleby zakwaszone wapnowano pod przedplon. Nawożenie i upraw a w pierw szym roku była typowa jak pod zboża jare. Koniczynę wsiewano w jęczmień jary jako roślinę ochronną. Około 5 kwietnia, po rzędowym w y siewie 0 30 kg/ha jęczmienia, siano rzutowo 2 kg/ha nasion koniczyny (I odsiew, odmiana Hruszowska). W drugim roku użytkowania przed ruszeniem wegetacji wnoszono 3,4 kg P i 74,7 kg К w przeliczeniu na ha. Pierwszy pokos zbierano podczas pąkowania koniczyny na zieloną masę, natomiast drugi przeznaczono na nasiona. Zbiór roślin był dwufazowy tradycyjny, przy zastosowaniu kosiarek. Zebraną koniczynę młócono młocarniami zbożowymi, a następnie wydzielano nasiona w bukownikach i czyszczono je w młynkach i wialniach. Na podstawie dokumentacji Wojewódzkich Biur Geodezji i Terenów Rolnych określono jednostki systematyczne gleb oraz klasy bonitacyjne na poszczególnych plantacjach. Wykorzystano w tym celu operaty klasyfikacyjne, rejestry ewidencji gruntów i mapy glebowe w skali :5000. Wytypowano więc każdego roku po 40 plantacji zlokalizowanych na następujących jednostkach systematycznych gleb: rędzinach R, płowych wytworzonych z utworów lessowa tych na wapiennych A6n, płowych powstałych z lessów A6, brunatnych wytworzonych z lessów B6. Wszystkie wymienione gleby były bonitowane w klasach Ilia i IHb. W obrębie każdej z jednostek systematycznych gleb po 0 plantacji reprezentowało wystawę północną (N), południową (S), południowo- -wschodnią (S/E) i południowo-zachodnią (S/W). Wybrano obiekty o skłonie 0 4. Podczas wegetacji koniczyny (drugi pokos) notowano daty rozpoczęcia odbijania pędów, kwitnienia roślin i zbioru. Tuż przed sprzętem roślin obliczono liczbę pędów generatywnych i główek na m2 w czterech losowo wybranych miejscach, a następnie z 50 pędów (w czterech powtórzeniach) zebrano owocostany na próbkę średnią. Z niej losowo w y dzielono 50 główek, w których określono liczbę nasion. Poza tym oznaczono masę 000 nasion. Z uzyskanych elementów stru k tu ry plonów wyliczono plon teoretyczny, który porównano z rzeczywiście zebranym. Dane meteorologiczne, wykorzystane przy opracowaniu wyników, pochodziły z czterech stacji (Felin k. Lublina, Bezek k. Chełma, K rasnystaw, Zamość) usytuowanych w pobliżu miejscowości, w których prow a dzono badania. Otrzymane wyniki opracowano statystycznie, stosując analizę warancji. Najmniejszą istotną różnicę (NIR0 05) obliczono na podstawie wielokrotnego testu Tukeya.

3 Gleba i wystawa a plon nasion koniczyny czerwonej 203 O M Ó W IEN IE W Y N IK Ó W B A D A Ń Średnie 4-letnie wyniki (tab. ) wskazują, że wegetacja nasiennej koniczyny czerwonej (II pokos) trwała od 98 (R, skłon S) do 09 dni (B6, skłon N). Znacznie większe różnice wystąpiły pomiędzy latami. Wynosiły one od 9 dni w roku 983 (rędziny o wystawie południowej) do 8 dni w roku 984 (gleby brunatne o skłonie północnym). Interesująco przedstawia się długość wegetacji pokosu nasiennego w podziale na trzy podokresy: koszenie pierwszego pokosu początek kwitnienia drugiego, 2 kwitnienie roślin, 3 dojrzewanie roślin (koniec kwitnienia zbiór). Pierwszy podokres trwał od 35 dni w roku 983 (rędziny, skłony S i S/W) do 4 w roku 982 (gleby brunatne, skłon N). Najkrócej koniczyna kwitła na rędzinach o wystawie południowej, bo 30 dni (983 г.), a najdłużej na glebach płowych (A6) i brunatnych (B6) o skłonie północnym 38 dni (98 r.). Trzeci podokres, dojrzewanie roślin, był najkrótszy w roku 983 i wynosił od 26 (rędziny, S) do 29 dni (gleby b ru natne, N). Najdłużej trw ał omawiany okres w roku 984 na glebach b ru natnych o wystawie północnej (42 dni). Konfrontując omówione wyniki z rozkładem czynników meteorologicznych w latach (tab. 2 4) należy stwierdzić, że długość okresu wegetacji koniczyny była w większym stopniu uzależniona od lat niż gleb i wystawy plantacji. W latach 98 i 983 zarejestrowano w pierwszym podokresie średnią temperaturę powietrza 7, 7,5 C, przy opadach mm. Odpowiednie dane w roku 982 i 984 wynosiły: 4,9 5,8 С i mm. Prawdopodobnie niższa tem peratura w ostatnich latach spowodowała przedłużenie okresu koszenia pierwszego pokosu początek kwitnienia drugiego, do 40 4 dni. Podczas kwitnienia koniczyny w latach 982 i 983 stwierdzono podobny rozkład tem peratury i opadów: 7,9 8,5 С i mm (tab. 3). Rośliny wówczas kwitły krótko, bo dni. Natomiast w roku 98 podczas tego podokresu wystąpiły większe opady (9 98 mm), które przedłużyły kwitnienie do dni. Odrębnego omówienia wymaga pogoda w roku 984. Rozpoczęcie wegetacji koniczyny (II pokos) nastąpiło czerwca, czyli było opóźnione w stosunku do pozostałych lat o ponad 2 tygodnie. Sytuacja ta została spowodowana niską temperaturą i wysokimi opadami w czerwcu. Kwitnienie roślin było również opóźnione ( do ) i przebiegało w niskiej temperaturze (7,2 7,4 C) przy małej ilości opadów (4, 29,3 mm). Podokres ten wynosił od 32 (R, S) do 36 dni (A6, B6, N). Najlepsza pogoda wystąpiła w okresie dojrzewania roślin w latach 982 i 983 (tab. 4). Zanotowano wówczas wysoką temperaturę (6,5 7,8 C) i bardzo małe opady (6 6 mm). Wymienione czynniki w płynęły na

4 Długość wegetacji nasiennej koniczyny czerwonej (II pokos) w zależności od gleb i wystawy plantacji Vegetation period of the red clover grown for seed depending on soil and plantation exposition Tabela Podokres Średnie Mean wegetacji ! (dni) wystawa exposition wystawa - - exposition wystawa exposition wystawa - exposition wystawa exposition Growth i I subperiod N s S/E s / w N s S/E s / w N S/E S/W N S/E S/W N S S/E S/W S i S (days)! Rędziny (R) Rndzinas (R) Suma - Sum j ~ T 9 ~ 00 Gleby płowe (Аб ) - Soils lessives (Аб ) I i 36 2 i i ! 27 i Suma - Sum! \\2 ~ i iot 07 7o3 ~95~ i 96 : ~94~ j_ ~l08 0 ~ Gleby płowe (A6) - - S o ils lessives A 6) i ~ 37 " 36 " 36T 37! ( f 36!Г 38 i ~ ( * i I ! 28 ij J Suma - Sum ~5 j 07 i i ï o ~ 72 _ j 03 Г рг 96 ; 98 j ~ 9 6 ~ T Ï2 08 Ö T 02 ~04 Gleby brunatne (B6) Brown soils (B6) ' П ir 4 ~ ! j 36 : ; Suma - Sum i 6 j i To? ~~ 9 6 ~ T l 3 ~ Podokres wegetacji: koszenie I pokosu początek kwitnienia roślin II pokosu st cut,flowering start of the lin d cut plants Growth sub period : 2 kwitnienie roślin flowering of plants 3 dojrzewanie roślin ripening of plants

5 Tabela 2 Gleba Soil Wystawa Exposition Średnie wartości elementów meteorologicznych w pierwszym podokresie wegetacji koniczyny czerwonej Mean values of meteorological elements in the first growth subperiod of red clover Średnie Mean for i 2 3 j 2 3! 2 3 N 7,2 85,2 4,6 5,6 86,4 6,9 7, 84,0 5, 4,9 98, 6,9 6,2 88,4 5,9 Я S 7, 85,0 4,7 5,8 8,0 6,7 7,5 84,0 5,0 5,2 96,3 6,7 6,4 86,6 5,8 S/E 7,3 84,0 4,7 5,7 8,0 6,6 7,3 84,0 5, 5,2 96,3 6,7 6,4 86,3 5,8 S/W 7,2 84,5 4,8 5,8 8,0 6,7 7,3 84,0 5,0 5,0 96,9 6,8 6,3 86,6 5,8 N 7,4 85,2 4,6 5,4 84,2 7,0 7,2 86,2 5,2 5,2 99,3 7,0 6,3 88,7 5,9 Лбп S 7,3 84, 4,7 5,6 78,0 6,8 7,4 85,0 5, 5, 97,2 6,9 6,3 86, 5,9 S/E 7,3 84, 4,7 5,5 78,0 6,8 7,3 85,0 5, 5, 97,2 6,9 6,3 86, 5,9 S/W 7,2 84,5 4,7 5,5 78,0 6,8 7,2 86,2 5, 5, 97,2 6,9 6,2 86,5 5,9 N. 7, 88,4 4,4 5,0 92,0 7, 7, 88,0 5,3 5,6 96,6 7,2 6,2 9,2 6,0 Ae S 7,3 86,0 4,5 5,2 88, 6,7 7,3 85,0 5,2 5,8 98,6 7, 6,4 89,4 5,9 S/E 7, 86,0 4,5 5,2 87,4 6,8 7,2 88,0 5,2 5,8 98,6 7,2 6,3 90,0 5,9 s / w i 7,2 88,4 4,4 5, 87,4 6,8 7, 88,0 5,2 5,6 98,6 7, 6,2 90,6 5,9 N 7,2 90,0 4,5 4,9 9,2 7,0 7, 90,0 5,2 5,0 00,0 7,2 6,0 92,8 6,0 B6 S 7,3 88,2 4,4 5,2 90,7 6,6 7,2 88,0 5, 5,3 96,2 7,0 6,2 90,8 5,8 S/E 7,4 88,2 4,4 5, 90,7 6,8 7,2 88,0 5,2 5,2 96,2 7, 6,2 90,8 5,9 S/W 7,5 90,0 4,5 5, 90,7 6,8 7, 90,0 5,2 5, 00,0 7, 6,2 92,7 5,9 Średnia Mean 7,3 86,4 4,6 5,4 85,4 6,8 7,2 86,5 5, 5,3 97,7 7,0 6,3 89,0 5,9 średnia temperatura powietrza w C mean air temperature in C 2 suma opadów w mm rainfalls in mm 3 zachmurzenie w skali od 0 do 0 cloudiness in the scale o f 0-0

6 Średnie wartości elementów meteorologicznych w drugim podokresie wegetacji koniczyny czerwonej Mean values of meteorological elements in tee second growth subperiod of red clover Tabela 3 j i! Średnia Gleba Wystawa j Mean for Soil Exposition 2 j 3 i I 2 j 3! i 2 j 3 2 i 3 ' 2! 3! j i... ' N 8,6 96, 5,7 8,3 54,0 3,6 8,0 60,3 ; 3,9 7,3 22, 5,6 8,! 58, 4,7 R S 8,8 9,0 5,5 8,5 54,0 3,5 i 8,3 60,3 3,8 7,4 j 8,6 5,5 8,2 56,0 4,6 S/E 8,8 9,0 5,5 8,5 54,0 3,5 8, 60,3 3,9 7,4! 8,6 5,6 8,2 56,0 4,6 S/W 8,7 92,4 5,6 8,5 54,0 3,7 8, 60,3 3,8 7,3 8,6 5,6 8, j 56,3 4,7! N 8,5 96,2 5,8 : 8,2 58,3 3,9 7,9 62,4 4, 7,3 6,6 5,8 8,0 58,4 4,9 A 6 n S 8,7 94,7 5>5! 8,5 58,3 3,6 8,2 62,4 4, 7,4 4, 5,7 8,2 57,4 4,7 S/E 8,6 94,7 5,5 8,4 58,3 3,6 8, 62,4 4, 7,4 6,6 5,7 8, 58,0 4,7 S/W 8,6 94,7 5,5 8,4 58,3 3,7 8, 62,4 4, 7,3 6,6 : J L. 8, I 58,0 4,7 N 8,4 98,0 5,9 7,9 63,5 4,2 7,9 58,3 4,4 7,2 24,5 6, is 7,8 6, 5,3 Ae S 8,6 94,2 5,5 8,2 62, 4, 8,0 54,0 4,4 7,3 23,2 6,6 8,0 I 58,4 5, S/E 8,6 94,2 5,5 8,3 62, 4, 8, 54,0! 4,4 7,4 23,2 6,7 8, j 58,4 5,2 S/W 8,7 95,6 5,6 8,2 62, 4,2 8, 54,0! 23,2 6,7 8,0 58,7... i 5,2 - N 8,2 97,6 5,6 8,2 65,0 4,5 7,9 56,3 4,5 7,2 29,3 6,8 7,9 62,0 5,4 Be! s 8,4 95,4 5,4 8,4 62,0 4,3! 8,2 56,3 4, 7,4 26,2 6,7 8, 60,0 5, S/E 8,3 94,6 5,4 8,4! 62,0 4,3 8,2 56,3 j 4,3 7,4!- 26,2 6,7 8,! 59,8 5,2! s / w 8,3 96,6 5,4 8,2 65,0 4,3 8, 56,3 4,3 7,3 ; 29,3 6,7 8,0 i 6,3 _5; 2 Średnia Mean 8,6 94,7 5,6 8,3 59,6 3,9 i 8, 58,5! 4,2 7,3! 2,7 6,2 j 8, 58,6 5,0 średnia temperatura powietrza w C mean air temperature in C 2 suma opadów w mm rainfalls in mm 3 zachmurzenie w skali od 0 do 0 cloudiness in the scale of 0-0

7 Tabela 4 Gleba Soil Wystawa Exposition Średnie wartości elementów meteorologicznych w trzecim podokresie wegetacji koniczyny czerwonej Mean values of meteorological elements in the third growth subperiod of red clover Średnie Mean for О ^ N ,2 6,0 6,8 2,5 4,6 7,6 6,0 3,6,2 76,0 7,9 4,3 39,7 5,5 R s 2,5 62, 5,6 7,0 0, 4,7 7,7 6,2 3,4,3 76,0 7,7 4,6 38,6 5,4 S/E 2,3 62,8 5,8 7,0,3 4,7 7,6 6,4 3,5,3 76,0 7,7 4,6 39, 5,4 S/W 2,3 69,8 5,8 6,9,3 4,6 7,6 6,4 3,5,7 76,0 7,8 4,6 39, 5,4 Лбп N 2,3 69, 6,2 7, 4,7 4,7 7,5 6,0 4,,0 8,3 8, 4,5 42,8 5,8 : 2,5 55,0 5,8 7,4 2,5 4,3 7,6 6,0 3,6,5 76,2 7,8 4,7 37,4 5,4 S j S/E! 2,4 57,0 5,9 7,3 2,5 4,3 7,5 6,0 3,7,4 76,2 7,8 4,6 37,9 5,4 S/W i 2,4 57,0 5,9 7,3 2,9 4,3 7,5 6,0 3,7,4 8,3 7,8 4,7 39,3 5,4 N,8 68,5 6,3 6,8 6,0 4,6 7,6 3,3 4,2 0,8 86,3 7,8 4,2 46,0 5,7 A6 s 2, 59,4 5,9 7,0,2 4,5 7,8 2,4 4, n,o 82,4 7,6 4,5 4,3 5,5 S/E 2, 63,8 6,0 7,0 4,5 4,5 7,8 2,4 4,2, 82,4 7,7 4,5 43,3 5,6 S/W 2,0 63,8 6,0 7,0 4,5 4,5 7,8 2,4 4,2 0,9 86,3 7,7 4,4 44,2 5,6 N 2. 73,0 6,2 6,5 5,2 4,8 7,6 5, 4,5 0,9 89,0 8,3 4,3 48, 6,0 B6 s 2,0 59, 5,7 6,8 0,5 4,7 7,4 4, 4,3,2 83, 8, 4,4 4,7 5,7 : S/E 2,0 64,2 5,7 6,8 0,5 4,7 7,4 5, 4,3,2 83, 8, 4,4 43,2 5,7 S/W,9 73,0 5,9 6,6 5,2 4,7 7,3 5, 4,4, 86,7 8,3 4,2 47,5 5,8 Średnia Mean 2,2 63,4 5,9 7,0 2,8 4,6 7,6 9,9 4,0,2 8, średnia temperatura powietrza w < С mean air temperature in C 2: suma opadów w mm rainfalls in mm 3 zachmurzenie w skali od 0 do 0 -cloudiness in the scale of 0-0 J Ł.. 4,5 4,8 5,6

8 208 M. Wilczek skrócenie trzeciego podokresu i sprzyjały dojrzewaniu nasion. W latach 98 i 984 był inny układ czynników meteorologicznych. Średnia tem peratura wynosiła od 0,8 do 2,5 С, a opady od (98 r.) do mm (984 r.). Taka pogoda wpłynęła na przedłużenie okresu dojrzewania roślin do dni na glebach brunatnych i płowych o wystawie północnej. Reasumując należy podkreślić, że najkrócej okres wegetacji koniczyny, niezależnie od lat i gleb, trw ał na plantacjach o wystawie południowej i południowo-wschodniej, a najdłużej na polach o skonie północnym i południowo-zachodnim (tab. ). Plony nasion koniczyny czerwonej otrzymane na tych samych glebach były uzależnione od lat i wystawy plantacji. Na rędzinach najwyższe plony uzyskano w roku 983; przewyższały one istotnie wydajności z pozostałych lat (tab. 5). Z kolei plony nasion osiągnięte w latach 98 Tabela 5 Plony nasion koniczyny czerwonej (kg/ha) na rędzinach (R) w zależności od wystawy plantacji Red clover seed yields (kg/ha) on rendzinas (R) depending on the plantation exposition Wystawa plantacji! Plantation exposition Średnia Mean N s S/E jj j 433 S/W Średnia Mean NIRo,o5* pomiędzy wystawami - LSDo.os between expositions ==40 pomiędzy latami between years ==44 we współdziałaniu wystawy x lata -interaction expositions x years = 58 i 982 były zbliżone i istotnie wyższe od odpowiednich w roku 984. Najwyższe średnie wydajności nasion otrzymano z plantacji o skłonie południowym i południowo-wschodnim. Były one istotnie lepsze od w y ników uzyskanych z obiektów o wystawie północnej. Plony koniczyny z pól o wystawie S/E nie różniły się istotnie ani od wydajności z plantacji o skłonie S, ani S/W. Na rędzinach największą średnią różnicę w plonach zanotowano pomiędzy zboczem S i N. Wynosiła ona 23% przy wahaniach od 4 (983 r.) do 39% (984 r.). Na glebach płowych wytworzonych z utworów lessowatych nawapiennych osiągnięto zróżnicowane plony nasion koniczyny w zależności od lat i w ystawy plantacji (tab. 6). Najlepsze wyniki otrzymano w roku

9 Gleba i wystawa a plon nasion koniczyny czerwonej 209 Tabela 6 Plony nasion koniczyny czerwonej (kg/ha) na glebach płowych wytworzonych z utworów lessowatych-nawapiennych (A6n) w zależności od wystawy plantacji Red clover seed yields (kg/ha) on soils lessivés developed from loess-calcareous formations (A6 ) depending on the plantation exposition Wystawa plantacji Plantation exposition S Średnia j Mean j N S S/E S/W Średnia Mean NIRo,o5* pomiędzy wystawami - - LSD o,05 between expositions = =34 pomiędzy latami - - between years =42 we współdziałaniu wystawy x lata - interaction expositions x years = na polach o skłonie południowym i południowo-wschodnim. Obliczenie statystyczne wykazało podobnie istotne zróżnicowania w plonowaniu jak na rędzinach. Na glebach płowych powstałych z lessów uzyskano niższe plony nasion (tab. 7) w porównaniu z wynikami z rędzin i gleb A6n. Wystąpiła jednak podobna zmienność wydajności pod wpływem lat i położenia plantacji. Na glebach brunatnych wytworzonych z lessów zanotowano nieco inny wpływ wystawy plantacji na wydajności (tab. 8). Plony nasion z pól o skłonie południowo-zachodnim istotnie przewyższały plony z plantacji Tabela 7 Plony nasion koniczyny czerwonej (kg/ha) na glebach płowych wytworzonych z lessów (A6) w zależności od wystawy plantacji Red clover seed yields (kg/ha) on soils lessivés developed from loesses (A6) depending on the plantation exposition Wystawa plantacji Plantation exposition Średnia Mean N S S/E S/W ~ Średnia Mean ! N IR 0,05: pomiędzy wystawami LSD0,o5* between expositions = 36 pomiędzy latami between years _ = 4 5 we współdziałaniu wystawy x lata interaction expositions x years =

10 2 0 M. Wilczek Tabela 8 Plony nasion koniczyny czerwonej (kg/ha) na glebach brunatnych wytworzonych z lessów (B6) w zależności od wystawy plantacji Red clover seed yields (kg/ha) on brown soils developed from loess (.B6) depending on the plantation exposition Wystawa plantacji Plantation exposition ! i ; 340 j 404 Średnia Mean N s 4 ; 439 j S/E j S/W! 340 i i ! Średnia Mean i t j N IR 0,o5* pomiędzy wystawami LSD0,os: between expositions = 37! pomiędzy latami between years = 4! we współdziałaniu wystawy x lata interaction expositions x years = wystawie północnej. Wystąpiły również największe różnice pomiędzy wydajnościami z pól o wystawie N i S. Wynosiły one od 22 (983) do 53% (984). W latach sprzyjających produkcji nasion notowano niższe różnice pomiędzy plonami w zależności od skłonu pól niż w latach o nieodpowiedniej pogodzie (tab. 4 8). Obliczenie statystyczne wykazało, że na wszystkich czterech glebach wystąpiło współdziałanie plonotwórcze pomiędzy wystawą plantacji i latami. Dotyczyło ono przede wszystkim skłonów S S/E oraz lat 983 i 982. Średnie plony nasion koniczyny w zależności od gleb i położenia plantacji przedstawiono w tab. 9. Najprzydatniejszymi glebami okazały się Tabela 9 Średnie plony nasion koniczyny czerwonej w zależności od gleb i wystawy plantacji (98-984) Mean red clover seed yields depending on soils and the plantation exposition (98-984) i j Jednostka systematyczna gleb Wystawa plantacji Systematic unit o f soils Śrenia i j Plantation exposition.! R I A (y! Ae Be Mean j I i N j ! S! 465 i j ; S/E i 433 i S/W 42! ! i Średnia Mean 422 i ' "' ~ 360 N IR 0,o5^ pomiędzy glebami LSD0>05 between soils =40 pomiędzy wystawami between expositions =37 ; we współdziałaniu gleby x wystawy interaction soils x expositions = 6 8 ;

11 Gleba i wystawa a plon nasion koniczyny czerwonej 2 rędziny i gleby płowe powstałe z utworów lessowatych nawapiennych. Najwyższe plony, niezależnie od gleb, otrzymano z pól o wystawie południowej i południowo-wschodniej. O takim rozkładzie plonowania zadecydowały' lepsze warunki cieplne (wyższa tem peratura i usłonecznienie) na zboczach S i S/E, które modyfikowały podstawowe elementy stru k tu ry wydajności nasion. Należy podkreślić, że zarejestrowano istotną interakcję plonotwórczą pomiędzy glebami i wystawą plantacji. O wyższych wydajnościach nasion z obiektów o skłonie południowym na rędzinach i glebach płowych wytworzonych z utworów lessowatych nawapiennych zadecydowała większa liczba główek na m2 i nasion w główce oraz mniejsza różnica pomiędzy plonem wyliczonym a zebranym (tab. 0, ). Wymienione elementy istotnie przewyższały odpowiednie wyniki z plantacji o skłonie północnym. Istotne zróżnicowanie plonów nasion na glebach płowych (Ae) i b ru natnych (B6) pod wpływem wystawy było spowodowane zmiennością liczby główek na m2 i różnicą pomiędzy plonem wyliczonym a zebranym (tab. 2, 3). Na podstawie analizy wyników nasuwa się sugestia, że południowa i południowo-wschodnia wystawa plantacji dodatnio modyfikuje podstawowe elementy struktury plonów, chociaż nie zawsze udowodniono to statystycznie (tab. 0 3). W przeprowadzonych badaniach stwierdzono znaczne różnice między plonem wyliczonym a zebranym. Wydajność wyliczoną otrzymano mnożąc liczbę główek na m2 przez liczbę nasion w owocostanie i masę 000 nasion, a następnie dzieląc iloczyn przez 000. W ten sposób uzyskano wydajność z m2, którą przeliczono na ha. Różnice pomiędzy plonem wyliczonym a zebranym wynikały ze strat nasion w końcowym okresie wegetacji roślin oraz podczas zbioru, omłotu i czyszczenia. Były one wyższe na plantacjach o skłonie północnym i południowo-zachodnim (tab. 0 3), ponieważ koniczyna nierównomiernie tam kw itła i dłużej dojrzewała, szczególnie w. latach 984 i 98. Opisany przebieg wegetacji utrudniał przeprowadzenie zbioru w optym alnym term inie oraz powodował osypywanie się strąków, a naw et całych owocostanów. Plony nasion na rozpatrywanych jednostkach systematycznych gleb były istotnie zróżnicowane w zależności od lat. W płynęły na to zmienne warunki meteorologiczne, omówione wcześniej. Ponadto w latach 983 i 982, o pogodzie najbardziej sprzyjającej plonowaniu koniczyny, zanotowano małe zachmurzenie. Wahało się ono od 3,5 do 4,5 stopni podczas kwitnienia roślin i od 3,4 do 4,8 w okresie dojrzewania koniczyny. Z kolei w roku 984 o nie sprzyjającej pogodzie zachmurzenie wynosiło odpowiednio 5,5 6,8, 7,7 8,3 (tab. 3, 4).

12 Tabela 0 Struktura plonów nasion koniczyny czerwonej na rędzinach (R) w zależności od wystawy plantacji (98-984) Red clover seed yield structure on rendzinas (R) depending on the plantation exposition (98-984) pędów Wystawa generatywnych plantacji na m 2 Plantation of generative exposition shoots per m 2 Liczba Number główek na m 2 of heads per m 2 nasion w główce of seeds in a head j Masa 000 nasion w g Weight of 000 seeds : in g - Plon - - Yield Różnica pomiędzy plonem wyliczonym a zebranym i wyliczony calculated kg/ha zebrany measured kg/ha j Difference between the calculated and harvested yield i о/ /о N , S , ! 36 S/E , ! 38, S/W NIRo.os j,, LSD o.05 i I 52! 5 r.n 62! 39 j 40 4

13 Tabela Struktura plonów nasion koniczyny czerwonej na glebach płowych wytworzonych z utworów lessowatych-nawapiennych (A6n) w zależności od wystawy plantacji (98-984) Red clover seed yield structure on soils lessivés developed from loess-calcareous formations (A6n) depending on the plantation exposition (98-984) Wystawa plantacji Plantation exposition pędów generatywnych na m 2 of generative shoots per m2 Liczba Number główek na m 2 of heads per m 2 nasion w główce of seeds in a head i Masa 000 j nasion w g Weight of seeds in g! j Plon - Yield Różnica pomiędzy! wyliczony calculated kg/ha zebrany measured kg/ha plonem wyliczonym a zebranym Difference between the calculated and hervested yield i %,,,, N s S/E S/W NIRo,os LSD,,,05 r.n r.n

14 i f i T a b eа 2 Struktura plonów nasion koniczyny czerwonej na glebach płowych wytworzonych z lessów (A6) w zależności od wystawy plantacji (98-984) Red clover seed yield structure on soils lessivés developed from loesses (A6) depending on the plantation exposition (98-984) Wystawa plantacji Plantation exposition pędów generatywnych na m 2 of generative shoots per m 2 Liczba Number i główek na m 2 of heads j j nasion w główce of seeds per m 2 i in a head I! Masa 000 nasion w g Weight of 000 seeds in g i Plon - Yield j Różnica pomiędzy i plonem wyliczonym wyliczony calculated kg/ha zebrany measured kg/ha a zebranym Difference between the calculated and measured yield % NIRo.os LSDo.oa N , s , S/E , s / w , r.n. «i r.n. r.n. i 36 4

15 T a b e la 3 Struktura plonów nasion koniczyny czerwonej na glebach brunatnych wytworzonych z lessów (B6) w zależności od wystawy plantacji (98-984) Red clover seed yield structure on brown soils developed from loess (B6) depending on the plantation exposition (98-984) Wystawa plantacji Plantation exposition pędów generatywnych na m 2 of generative shoots per m 2 Liczba Number główek na m 2 o f heads per m 2 nasion w główce o f seeds in a head Masa 000 nasion w g Weight o f 000 seeds in g wyliczony calculated kg/ha Plon Yield zebrany measured kg/ha Różnica pomiędzy plonem wyliczonym a zebranym Difference between the calculated and harvested yield % N , S , S/E , S/W , NIRo,o3 LSD q,05 r.n. 53 r.n. r.n

16 26 M. Wilczek D Y S K U S J A Otrzymane plony nasion koniczyny czerwonej były istotnie uzależnione od przebiegu pogody, jednostek systematycznych gleb i usytuowania plantacji. Przeprowadzone badania potwierdziły największą przydatność rędzin i gleb płowych wytworzonych z utworów lessowatych nawapiennych do produkcji nasion na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu [5, 7]. Pogoda w większym stopniu różnicowała plony nasion niż gleby i wystawy plantacji. Stwierdzenie to znajduje również odbicie w literaturze [2, 3, 6, 8]. Dotychczasowe zalecenia dotyczące rozmieszczania nasiennych plantacji koniczyny na skłonach południowych i południowo-wschodnich [, 3, 4] uzyskały potwierdzenie w wynikach przeprowadzonych badań. Gorszymi natomiast, niż to sugerowano, okazały się wystawy południowo- -zachodnie. Większe plony na obiektach o skłonie S i S/E wiążą się z wyższą temperaturą i lepszym usłonecznieniem roślin tam uprawianych, co w efekcie prowadzi do wytworzenia większej liczby owocostanów na m 2 i nasion w główce [, 8]. Ponadto kw iaty koniczyny rosnącej na polu 0 wystawie południowej zawierają więcej cukru w nektarze [2] i są chętniej odwiedzane przez pszczoły oraz trzmiele []. Stąd też zapylenie i zapłodnienie ich jest efektywniejsze. Wahania plonów w zależności od gleb i wystawy pola spowodowane są zmiennością podstawowych elementów struktury, takich jak liczba główek na m2, liczba nasion w główce i masa 000 nasion. Według niektórych badaczy [2, 6] najbardziej zmiennym elementem jest liczba owocostanów na m 2 i nasion w nich zawartych. Przeprowadzone doświadczenie potwierdziło tę opinię. Osiągnięte plony nasion należy ocenić jako wysokie w porównaniu z wynikami z lat i [5, 7], na co niewątpliwie miała wpływ sprzyjająca pogoda (98 983). Najwyższą wydajność nasion otrzymano w latach, gdy okres wegetacji koniczyny (II pokos) wynosił od 90 do 00 dni. Koniczyna czerwona ma dużą zdolność plonowania, którą często obniżają straty nasion w ostatnim okresie wegetacji roślin oraz podczas zbioru i omłotu. Różnice między plonem wyliczonym a zebranym w niniejszym doświadczeniu kształtują się na średnim poziomie w porównaniu z innym i badaniami [7]. Były one również uzależnione od gleby w ystawy plantacji. Największe zanotowano na glebach płowych w y tworzonych z lessów i brunatnych o wystawie północnej, a najmniejsze na rędzinach o wystawie południowej.

17 Gleba i wystawa a plon nasion koniczyny czerwonej 27 W N IO SK I Długość podokresów wegetacji nasiennej koniczyny czerwonej była zróżnicowana w zależności od lat, gleb i wystawy plantacji. N ajkrótszy okres wregetacji roślin zanotowano na rędzinach o wystawie południowej, a najdłuższy na glebach brunatnych wytworzonych z lessów o skłonie północnym. Najodpowiedniejszymi glebami do uprawy koniczyny czerwonej na nasiona były: rędziny i gleby płowe wytworzone z utworów lessowatych nawapiennych o wystawie południowej i południowo-wschodniej. Różnice pomiędzy plonami, w zależności od gleb i w ystawy plantacji, były spowodowane głównie zmiennością liczby główek na m 2 i nasion w główce. W yraźny wpływ na strukturę i plony nasion miała pogoda. N ajlepsze wyniki otrzymano w latach o wyższej temperaturze powietrza, małym zachmurzeniu i niższych opadach podczas kwitnienia i dojrzewania roślin. L IT E R A T U R A [] Góral S.: W pływ sied lisk a na p lon y n a sio n k o n iczyny czerw onej. N o w e Roi., 969, 9 2. [2] Jabłoński B.: S tu d y on b iology of flo v er in g n ectarin g, p o llin a tio n and seed setin g in red clo v er (Trifolium pratense L.). In tern a tio n a l C on feren ce for p o llin a tio n of red clo v er. P u ła w y 976. [3] K o ro h o d ą,j.: P rob lem k o n iczyny czerw onej w P o lsce. N o w e Roi. 7, 970, 3 6. [4] W ilczek M.: U p raw a k o n iczyny czerw o n ej i lu cern y m iesza ń co w ej na n a siona w w oj. ch ełm sk im. W yd. N a u k a -p ra k ty ce, A R L ub lin, 976. [5] W ilczek M.: P rzydatn ość n iek tó ry ch g leb do u p ra w y n a sien n ej k o n iczyny czerw o n ej w w o je w ó d ztw ie lu b elsk im. H od. R ośl. A k lim. i N as. 9, 975,, [6] W ilczek M.: A k ro ek o lo g iczn e a sp ek ty rejo n izacji p la n ta cji n a sien n y ch k o n iczy n y czerw o n ej (Trifolium pratense L.) na teren ie L u b elszczyzn y. Cz. I. R e jony p rodu kcji a struk tura p lon ów nasion. B iu lety n IH A R 54, 984, [7] W ilczek M.: A g roek o lo g iczn e a sp ek ty rejo n izacji p la n ta cji n a sien n y ch k o n iczy n y czerw o n ej (Trifolium pratense L.) na teren ie L u b elszczy zn y. Cz. II. P lo n y n asion. B iu lety n IH A R 54, 984, [8] W ilczek M.: W p ły w ek sp o zy cji p la n ta cji na p lo n y n a sio n k o n iczyny czerw o nej. Zesz. probl. P ost. N au k roi. (w druku).

18 28 M. Wilczek M. ВИЛЬЧЕК ПРИГОДНОСТЬ НЕКОТОРЫ Х ПОЧВ И И Х ЭКСПОЗИЦИЙ К ВОЗДЕЛЫ ВАНИЮ КЛЕВЕРА КРАСНОГО Н А СЕМЕНА Институт растениеводетва Люблинской сельскохозяйственной академии Резюме В период гг. проводились исследования по урожайности семян клевера красного возделываемого на' почвах четырех систематических единиц (рендзины, палевые почвы образованные из лессово-известняковых формаций и из лессов и бурые почвы образованные из лесса) в зависимости от экспозиции плантации (северная, южная, юго-восточная, юго-западная). Исследования охватывали каждый год 60 продуктивных плантаций в воеводствах Хелм, Люблин и Замосць. Наиболее пригодными для возделывания клевера красного на семена оказались рендзины и палевые почвы образованные из лессово-известняковых формаций с южной и юго-восточной экспозицией. Разницы между урожаями в зависимости от почвы и экспозиции плантации возникали главным образом ввиду изменчивости числа головок на м 2 и числа семян в головке. На урожаи семян и их структуру четкое влияние оказывала погода. Самые высокие урожаи семян получали в годы с высокой температурой воздуха, малой облачностью и низкими атмосферными осадками во время цветения и созревания растений. м. W ILCZEK S U IT A B IL IT Y OF SO M E SO IL S A N D P L A N T A T IO N E X P O S IT IO N S F O R TH E RED CLO VER C U L T IV A T IO N FO R SEE D D ep a rtm en t of S o il and P la n t C u ltiv a tio n, A g ricu ltu ra l U n iv e r sity of L ub lin Summary In th e period in v e stig a tio n s on y ield in g o f red clo v er seed on four sy stem a tic so il u n its (rendzinas, so ils le s siv é s d evelo p ed from lo ess-c a lc a re o u s fo r m ations and from lo esses, b row n so ils d evelo p ed from loess) w e re carried out. T he in v e stig a tio n s com p rised e v ery y ear 60 p roduction p la n ta tio n s in th e C hełm, L u b lin and Z am ość districts. T he m ost su itab le for the red clo ver c u ltiv a tio n for seed app eared to be ren d zin as a n d so ils le ssiv é s d ev elo p ed from lo ess-c a lc a re o u s fo rm a tio n s w ith th e so u th ern and so u th -ea stern e x p o sitio n. D ifferen c es b e tw e en y ield s d ep en d in g on soil kin d and e x p o sitio n w e re caused m a in ly by v a r ia b le nu m b er o f h eads per m 2 and o f seed s in a head. T he seed y ield s and th eir stru ctu re w e re d istin ctly in flu e n c ed by w ea th e r conditions. T he h igh est seed y ield s w ere reach ed in th e y ears w ith high er air tem p e rature, little clo u d in ess and lo w er ra in fa ll a m ounts du rin g flo w e rin g and rip en in g o f p lan ts. Doc. dr hab. M ieczysław W ilczek Instytut Uprawy Roli i Roślin AR Lublin, ul. Akademicka 5 W płyn ęło do red a k cji