Rozwój gospodarczy a zdolności adaptacyjne środowiska. Granice wzrostu. Neomaltuzjańskie i amalteistyczne wizje rozwoju.

Transkrypt

1 Rozwój gospodarczy a zdolności adaptacyjne środowiska Granice wzrostu Neomaltuzjańskie i amalteistyczne wizje rozwoju Mariusz Dacko

2 Człowiek a środowisko Czy człowiek jest częścią środowiska? Czy kiedykolwiek nią był? Kolejnym etapom naszej cywilizacji towarzyszyły zmiany: poziomów i form organizacji społeczeństw, sposobów komunikowania się, dominujących przekonań i sposobów postrzegania świata, stosowanych technologii i stosunku do środowiska.

3 Etapy rozwoju cywilizacji ludzkiej Etapy ewolucji Poziomy organizacji wspólnoty łowieckie społeczności rolnicze społeczeństwa przemysłowe społeczeństwa postindustrialne społeczeństwa informacyjne Czas trwania 1/2 mln lat 10 tys. lat 500 lat 50 lat? Sposób komunikacji mowa pismo druk technologie cybernetyczne? Główne formy organizacji wędrujące plemiona wspólnoty, państwa-miasta państwa narodowe społeczeństwo globalne? Dominujące paradygmaty magiczno - mityczny logiczno - filozoficzny deterministyczn o - naukowy systemowy przyjazność środowisku Stosowane technologie proste ukierunkowanie na przeżycie wytwarzanie na ograniczoną skalę umaszynowienie produkcja masowa automatyzacja, produkcja masowa, intelekt wiedza i intelekt

4 Dobrobyt, pozorny brak zagrożeń Zdolność do radykalnych zmian Erozja moralna, zanik postaw obywatelskich Nieumiejętność podjęcia radykalnych zmian Kryzys Narastające problemy ekonomiczne, społeczne i ekologiczne Upadek Od dobrobytu do kryzysu

5 Prawda zapewne leży gdzieś po środku z jednej strony środowisko jest jednym z podstawowych czynników wpływających na przestrzenne zróżnicowanie ekonomicznej działalności człowieka. Zdarza się jednak, że nie jest czynnikiem najistotniejszym i schodzi na dalszy plan Środowisko a działalność ekonomiczna człowieka Istnieją dwie skrajne koncepcje: Determinizm geograficzny (środowisko determinuje rozwój najbardziej rozwinięte kraje świata leżą w strefie klimatu umiarkowanego) Indeterminizm geograficzny (środowisko nie ma większego wpływu na rozwój społeczno-gospodarczy)

6 Współcześnie uzależnienie człowieka od środowiska przejawia się m.in. w: Konieczności zaopatrzenia w energię i wodę Problemach surowcowych Uciążliwościach wynikających z rosnącego zanieczyszczenia środowiska Deficycie wolnej przestrzeni i niezaspokojonym popycie na tereny o dobrej lokalizacji

7 Oddziaływania i interakcje Człowiek oddziałuje na środowisko na trzech poziomach: Osobniczym Populacyjnym Społecznym

8 Stosunkowo najmniej groźne dla środowiska jest działanie jednostki. Znacznie groźniejsze są oddziaływania na nią zdegradowanego środowiska. Oddziaływania na poziomie populacyjnym mogą już zagrażać środowisku, choć i tu jeszcze jest ono z reguły w stanie regenerować swoje ekosystemy. Największe zagrożenia tkwią w oddziaływaniach na poziomie społecznym

9 Ingerencja człowieka w środowisko na poziomie populacyjnym i społecznym Stopień zaangażowania intelektualnego (działania świadome lub nieświadome) Charakter działania (oddziaływanie bezpośrednie lub pośrednie) Sposób działania (zmiana struktury, cech fizycznych, chemicznych, fizykochemicznych)

10 Skutki oddziaływania człowieka na środowisko Supletywne (wzbogacanie elementów środowiska, zwiększanie jego wydajności np. poprzez melioracje lub nawożenie) Kompensacyjne (wyrównywanie braków, likwidowanie nieprawidłowości np. zalesianie wyrębów) Redukcyjne (eliminowanie niektórych elementów np. chwastów, szkodników) Destrukcyjne (niszczenie środowiska np. pokrycie terenu warstwą betonu, usypanie hałdy odpadów przemysłowych) Wymienione działania prowadzą do uformowania się środowiska nowego typu, które oddziałuje na człowieka stwarzając nowe warunki dla jego działalności ekonomicznej, a czasem nawet ją uniemożliwiając.

11 Jak ocenić przydatność środowiska dla potrzeb człowieka? S = P/O Gdzie: S - sprawność układu P - potencjał strukturalno-energetyczny (naturalny lub wniesiony) O opór (np. zapylenie, zanieczyszczenie, erozja)

12 Szczególny problem sprawia pomiar potencjału strukturalno-energetycznego Nawet gdy ograniczymy analizę przydatności środowiska do jednego konkretnego rodzaju działalności człowieka pojawia się problem porównywalności i syntetycznego ujęcia wszystkich ważnych elementów środowiska Znacznie łatwiej ocenić jest opór środowiska szczególnie ten wniesiony przez człowieka

13 Metody pomiaru i oceny potencjału środowiska Fitosocjologiczna (wykorzystuje badanie szaty roślinnej jako przesądzającej o warunkach rozwoju różnych form działalności człowieka) Taksonomiczno-numeryczna (cechy środowiska kodowane są binarnie i porównywane ze wzorcem kombinacją cech najlepszą z punktu widzenia danej działalności) Politomiczna (każda z cech środowiska jest analizowana oddzielnie z punktu widzenia jej wpływu na dany rodzaj działalności) Modelowa (rozpatruje kilka cech najbardziej istotnych dla danej działalności człowieka - ich wpływ na ocenę przydatności danego terenu dla potrzeb człowieka jest opisywany funkcją matematyczną) Bonitacyjno-klasyfikacyjna (elementom środowiska przypisuje się pewną liczbę punktów w zależności od ich przydatności dla człowieka; wynikowe oceny punktowe po zsumowaniu stanowią syntetyczną charakterystykę i ocenę środowiska niestety dość subiektywną)

14 Ocena przydatności i optymalizacja wykorzystania przestrzeni - metoda Bajerowskiego Dla danego terenu w danym czasie istnieje jego jedna forma użytkowania, która optymalnie wykorzystuje jego cechy i możliwości Aby ją ustalić Bajerowski przyjął zestaw 56 cech identyfikowanych na mapach syt-wys. i ewid. gruntów w skali 1: Cechy te zestawia się w tzw. macierzy cech wywołujących optymalne użytkowanie obszaru Oceniany obszar dzieli się na pola podstawowe, wykorzystując siatkę kwadratów o wymiarach 2 2 cm (rzeczywiste pole powierzchni jednego kwadratu wynosi 4 ha)

15 Metoda Bajerowskiego Istnieje 10 sposobów użytkowania (funkcji) przestrzeni: funkcja rolna grunty orne (R) funkcja rolna pastwiska (Ps) funkcja rolna łąki (Ł) funkcja leśna produkcyjną (LsP) funkcja leśna ekologiczną (LsE) funkcja rekreacyjna rekreacji indywidualnej (Wi) funkcja rekreacyjna rekreacji zbiorowej (Wz) funkcja rekreacyjna bez prawa zabudowy (Wn) funkcja osiedlowa tereny zabudowane (B) funkcja infrastrukturowo przemysłowa (P) Różne cechy z różną siłą wymuszają przyjęcie jednego z 10 sposobów użytkowania obszaru - najlepszego z punktu widzenia ich występowania. Wyszczególnione w macierzy cech wartości informują, z jaką procentową siłą dana cecha wywołuje potrzebę wprowadzenia danej funkcji (w przypadku wartości dodatnich) lub jej wykluczenia (dla liczb ujemnych).

16 Lp. Cechy terenu Funkcja obszaru R Ps Ł LsP LsE Wi Wz Wn B P 1 linie brzegowe jezior rzeki i strumienie kanały i rowy bagna i mokradła małe wody stojące źródła granice lasów rzędy drzew grupy drzew, zagajniki pojedyncze drzewa pasy krzewów, żywopłoty zarośla, krzewy, trzcinowiska tereny podmokłe wąwozy, jary skarpy, nasypy, wykopy, wały, leje piaski, głazowiska, kamieniska skały, głazy obszary zdewastowane użytki kopalniane i przemysłowe zabudowania ruiny napowietrzne linie energetyczne linie kolejowe drogi utwardzone drogi ulepszone drogi gruntowe ścieżki ogrodzenia cmentarze i grzebowiska obszary chronione zabytki przyrody zabytki historyczne wystawa północna wystawa północno-wschodnia wystawa wschodnia wystawa południowo-wschodnia wystawa południowa wystawa południowo-zachodnia wystawa zachodnia wystawa północno-zachodnia spadki 0 3% spadki 3 6% spadki 6 10% spadki 10 15% spadki 15 25% spadki 25 35% spadki >35% łąki I III klasy łąki IV V klasy łąki VI klasy pastwiska I III klasy pastwiska IV V klasy pastwiska VI VIz klasy grunty orne I IIIb klasy grunty orne IVa V klasy grunty orne VI VIz klasy Suma punktów dodatnich Suma punktów ujemnych

17 Zastosowanie metody Bajerowskiego

18 Zasoby środowiska a gospodarka Można się spotkać z kilkoma teoriami na ten temat: Statyczna teoria zasobów głosi, że ich szczupłość jest prawem naturalnym i istnieje bezwzględna granica ich dostępności (T. Malthus) Zasoby naturalne są nieograniczone, ograniczona jest jedynie nasza wiedza na temat możliwości ich użytkowania (D. Ricardo) Bariery zasobowe mają charakter lokalny bądź regionalny i są mało realne w odniesieniu do całego globu (J. S. Mill)

19 Ludzkie działania w środowisku Minimalizacja wysiłku Krótkoterminowa kalkulacja kosztów i korzyści Zysków oczekujemy już dziś, zaś koszty są przez nas bagatelizowane, jeśli spodziewamy się, że pojawią się w dalszej przyszłości Inwestycja wydaje nam się mało atrakcyjna, jeśli koszty trzeba ponieść dziś, a zyski będą rozłożone w dłuższym czasie

20 człowiek powinien być wynaturzony a natura uczłowieczona Podejścia do kwestii gospodarowania środowiskiem bywają bardzo odmienne od skrajnego lekceważenia do szacunku, respektu i uznania własnej niewiedzy. wszędzie tam, gdzie pojawiają się wątpliwości czy nasza ingerencja w środowisko przyniesie tylko korzyści, posunięciem słusznym jest zaniechanie. Człowiek jest bowiem bardzo daleko od poznania całej misternej sieci powiązań przyrodniczych przyrodę opanowuje się tylko wtedy, jeśli się jej ulega

21 Gdyby przeciętny obywatel Chin mając samochód spalał tyle benzyny co przeciętny Amerykanin, to same Chiny zużywałyby dziennie 80 mln baryłek - tj. więcej niż wynosi światowa produkcja. Tak samo wyglądałaby sytuacja ze zużyciem papieru/os i wielu innych zasobów Rozwój gospodarczy Jak go oceniać? Jakie są jego skutki środowiskowe? Czy kraje rozwijające się mogą podążać tą samą ścieżką, którą podążały kraje dziś rozwinięte?

22 Co mamy na myśli mówiąc rozwój gospodarczy? Rozszerzanie zdolności produkcyjnych gospodarki Zwiększenie produkcji towarów i usług Zwiększanie zasobów pracy oraz ich efektywności Wzrost zamożności i standardu życia społeczeństw Wzrost inwestycji i konsumpcji społeczeństw Innowacyjność i wdrażanie nowych technologii Na rozwój można też spoglądać w sensie dorastania, dojrzewania społeczeństw do pewnych zachowań, zmiany paradygmatu i ogólnych zasad postępowania.

23 Rozwój a wzrost gospodarczy wzrost wyraża zmiany ilościowe rozwój jest terminem szerszym, gdyż oprócz zmian ilościowych (produkcji konsumpcji, zatrudnienia), obejmuje przemiany jakościowe w gospodarce tempo wzrostu gospodarczego zależy od poziomu rozwoju, ale z drugiej strony - rozwój uwarunkowany jest odpowiednim zwiększaniem produkcji dóbr i usług (wzrostem)

24 Dwie największe wady PKB jako miernika wzrostu gospodarczego w kontekście zrównoważonego rozwoju PKB nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska, utraty jego zasobów) PKB nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji (wysoki PKB nie musi się przekładać na dobrobyt wszystkich obywateli)

25 Wielkie gospodarki świata to niejednokrotnie też najwięksi jego truciciele We współczesnym świecie presja gospodarki na środowisko i skutki katastrof przemysłowych są zagrożeniem porównywanym z bronią masowej zagłady wyciek ropy w Zatoce Meksykańskiej wyciek toksycznego szlamu na Węgrzech awaria elektrowni w Czarnobylu wyciek cyjanowodoru w Indiach

26 Problemy narastającego zaludnienia Ziemi W XX wieku zaludnienie świata rosło w bardzo szybkim tempie Rosła też globalna konsumpcja a wraz z nią produkcja odpadów i problemy z ich zagospodarowywaniem ludność świata rok przyrost w milionach 30 ok p.n.e. 300 ok p.n.e. 10-krotny przyrost w ciągu 3 tys. lat ok ,3-krotny przyrost w ciągu kolejnych niemal 4 tys. lat) ok miliard po 110 latach ok miliard po 30 latach ok miliard po 14 latach ok miliard po 14 latach ok miliard po 11 latach ok miliard po 13 latach ok miliard po 14 latach ok miliard po 17 latach

27 Produkcja odpadów komunalnych w UE/1 mk Municipal waste generation and treatment, EU-27 Kilograms per person Not specified (change) Other recycling (include composting Material recycling Incineration (including energy recovery Deposit into or onto land Source: Eurostat (online data code: tsdpc240)

28 EU-27 Germany Netherlands Austria Sweden Belgium Denmark Luxembourg France Finland United Kingdom Italy Ireland Slovenia Spain Portugal Czech Republic Hungary Poland Estonia Cyprus Slovakia Greece Malta Latvia Lithuania Romania Bulgaria Switzerland Norway Iceland Croatia Turkey FYR of Macedonia Gospodarka odpadami komunalnymi w Europie EU-27 Deposit to land EU-27 incineration* EU-27 Material recycling EU-27 Other recycling *including energy recovery Source: Eurostat (online data code: tsdpc240)

29 Teorie i modele prognostyczne gospodarki światowej Granice wzrostu - model Dennisa L. Meadowsa zawarty w I Raporcie dla Klubu Rzymskiego. Model wykorzystywał osiągnięcia dynamiki systemów. Uwzględniał występowanie sprzężeń zwrotnych dodatnich (wzmacniających się) oraz ujemnych (wygaszających) Model ten mówił, że w ciągu około 100 lat wyczerpią się surowce przemysłowe, co spowoduje gwałtowny spadek produkcji, masowe bezrobocie, brak żywności i wielki wzrost śmiertelności. Nawet podwojenie zasobów kończy się katastrofą ze względu na zanieczyszczenie środowiska. Z kolei arbitralne usunięcie tego problemu sprawiało, że ludzkość napotkała problem granicy wzrostu produkcji żywności. Propozycje Meadowsa: natychmiastowe dobrowolne radykalne ograniczenie wzrostu liczby ludności, ilości zanieczyszczeń i wzrostu ekonomicznego

30 Model Meadowsa - oddźwięk i kontrowersje Hasło zerowego wzrostu gospodarczego Akcje ograniczania liczby nowych urodzeń (Indie) Świat nauki spolaryzował się w kwestii oceny czy granice wzrostu są realnym zagrożeniem

31 Twierdzenie Leszczyckiego W krajach o dochodzie narodowym poniżej 1000 $/mieszkańca/rok nie występuje żadne zainteresowanie ochroną środowiska naturalnego Wynikiem tego produkcje uciążliwe i odpady często przenoszone są w biedne rejony świata, gdzie opinia publiczna w nikłym stopniu zajmuje się ochroną środowiska Przykład: wyciek mieszaniny gazów (m.in. cyjanowodoru) z fabryki amerykańskiej Union Carbide w Indiach w ciągu 3 pierwszych dni zginęło 8 tys. osób

32 Modele optymistyczne Kahn i inni, 1976 opracowują szereg prawdopodobnych scenariuszy rozwoju. Autorzy przyjmują wzrost gospodarczy świata wg krzywej logistycznej, zatem będzie on z czasem wygasał, gdy ludzkość osiągnie już b. wysoki poziom dobrobytu. Wzrost gospodarczy czas

33 Modele optymistyczne Krzywa Kuznetsa zagregowane oddziaływanie na środowisko w funkcji dochodu w przeliczeniu na głowę mieszkańca Oddziaływanie na środowisko Dochód na głowę Wzrost dobrobytu pociąga za sobą wzrost zanieczyszczenia środowiska. Od pewnego poziomu dochodów maleje jednak obciążenie środowiska ze względu na dematerializację gospodarki, rosnącą świadomość ekologiczną ludności i dbałość o ochronę środowiska.

34 W poszukiwaniu rozwiązań: samoograniczanie konsumpcji czyli imperatyw ekologiczny konsumenta Selekcjonuj rodzaj materii i/lub energii używanych do zaspokajania swoich potrzeb, wybierając rodzaje mniej uciążliwe dla środowiska Minimalizuj ilość materii i/lub energii używanej do zaspokajania swoich potrzeb Maksymalizuj efektywność wykorzystania materii i/lub energii używanej do zaspokajania swoich potrzeb Segreguj zużytą materię i/lub energię zużytą do zaspokajania swoich potrzeb

35 Rozwój gospodarczy ekologicznie podtrzymywalny Zdaniem Domańskiego realizacja takiego scenariusza rozwoju wymaga spełnienia dwu warunków: Mieć zdolność do nakładania ograniczeń na stopień zaspokajania swoich potrzeb Mieć zdolność do oszczędzania zasobów i zwiększania wydajności środowiska przyrodniczego

36 Na naszych oczach rozgrywa się swoisty wyścig Postępująca degradacja i przekształcanie środowiska Rosnąca świadomość ekologiczna. Zdolność społeczeństw do podejmowania działań na rzecz zachowania środowiska w dobrym stanie Trudno przewidzieć dziś wynik tego wyścigu, jednak aby był on wygrany przez społeczeństwa należy dążyć do stanu, w którym wzrost gospodarczy da się pogodzić z utrzymywaniem zadowalającej jakości środowiska na razie jest to tylko sfera postulatów

37 W wielu miejscach pozostawienie środowiska takim, jakim jest byłoby już nie tylko niemożliwe ale także niepożądane Rozwój podtrzymywalny a konsumpcjonizm Obecne pokolenie powinno rozwijać się w taki sposób aby zostawić przyszłym pokoleniom możliwość wyboru życia w dostatku przynajmniej takim jaki jest udziałem obecnego pokolenia (Solow, 1986).

38 Rozwój podtrzymywalny a innowacje Istnieje wiele innowacji przyjaznych środowisku i zwiększających jego zasoby, np.: wtórne użycie odpadów i ścieków stosowanie elektrofiltrów wykorzystywanie energii odnawialnej

39 Rozwój podtrzymywalny a prawa ekonomii Istnieje wiele zasobów, których podaż jest zagrożona, lecz sytuacja ta nie znajduje odzwierciedlenia w cenach, ponieważ nie są one w pełni kształtowane przez mechanizmy rynkowe

40 Ścieżki rozwoju podtrzymywalnego wg Domańskiego (1997) Gospodarcze obciążenie środowiska Rozwój gospodarczy Wzrost obciążeń środowiska ma kształt powtarzającej się krzywej logistycznej. Linie łamane oznaczają jakościowe zmiany technologii i gospodarki, oddzielają one okresy gdzie pewien typ gospodarki zmienia się tylko ilościowo.

41 Kształtowanie właściwych relacji między człowiekiem a środowiskiem rozwój zrównoważony w praktyce Gospodarowanie środowiskiem wymaga rozwagi, odpowiedzialnego postępowania i wyczulenia na zmiany Na ile uda się wprowadzić rozwój zrównoważony, ekologicznie podtrzymywalny, trwały? - to zależy od tego jak będzie kształtowana ludzka moralność.

42 Właściwa relacja ze środowiskiem odnosi się nie tylko do problemu odpadów i ścieków Jest to: Właściwa relacja człowieka ze środowiskiem oszczędność i efektywne wykorzystywanie każdej jednostki dobra pozyskanego ze środowiska troska o środowisko będące wspólnym dobrem jak o rzecz własną niezgoda na nieuzasadnione niszczenie środowiska poznawanie środowiska, chęć obcowania z nim i aktywnego działania na rzecz jego ochrony celem zachowania go w dobrym stanie dla przyszłych pokoleń beztroski świat masowej konsumpcji i produkcji dojrzały i odpowiedzialny świat proekologiczny