(40) 2016/ Rok XX. kwartalnik. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2016

Transkrypt

1 (40) 2016/ Rok XX kwartalnik 3 Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2016

2 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wydział Studiów nad Rodziną Rada Naukowa: prof. dr hab. Arndt Büssing Universität Witten/Herdecke, Niemcy; prof. Th dr Ladislav Csontos SI, PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; prof. dr hab. Detlev Dormeyer Technische Universität, Dortmund, Niemcy; prof. dr hab. Markus Eham Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt, Niemcy; prof. dr hab. Boguslavas Gruzevskis, Uniwersytet Wileński, Litwa; ks. prof. dr hab. Richard Hartmann Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; prof. dr hab. Stephan Kampowski Pontificio Instituto Giovanni Paolo II, Rzym, Włochy; br. prof. dr Herman Lombaerts FSC Catholic University in Leuven, Belgia; prof. dr hab. Uto Meier Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt, Niemcy; ks. prof. dr hab. Ireneusz Mroczkowski UKSW, Warszawa; ks. prof. dr hab. Christoph Gregor Müller Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; ks. prof. dr hab. Mieczysław Ozorowski UKSW, Warszawa; ks. prof. dr hab. Cornelius Roth Theologische Fakultät, Fulda, Niemcy; ks. prof. dr hab. Kazimierz Rynkiewicz Ludwig Maximilian Universtität Monachium, Niemcy; prof. dr Horst Seidl Universität Wien, Austria; ks. prof. dr Michel Schooyans Catholic University in Leuven, Belgia; ks. prof. dr hab. Adam Skreczko UKSW, Warszawa; prof. doc. JUDr. Marek Šmid, PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Biały UKSW, Warszawa; ks. prof. UKSW dr hab. Andrzej Najda UKSW, Warszawa; prof. UKSW dr hab. Małgorzata Przybysz-Zaremba UKSW, Warszawa; Ph. dr Martin Šarkan PhD Trnavska Univerzita, Słowacja; ks. prof. UKSW dr hab. Stanisław Strękowski UKSW, Warszawa; dr Bożena Bassa UKSW, Warszawa; ks. dr Józef Młyński UKSW, Warszawa; ks. dr Cezary Naumowicz UKSW, Warszawa; dr Agnieszka Regulska UKSW, Warszawa; ks. dr Krzysztof Wolski UKSW, Warszawa. Zespół redakcyjny: ks. prof. UKSW dr hab. Andrzej Jacek Najda (redaktor naczelny) dr Agnieszka Regulska (z-ca redaktora naczelnego) prof. UKSW dr hab. Małgorzata Przybysz-Zaremba (sekretarz) prof. UKSW dr hab. Małgorzata Przybysz-Zaremba (redaktor tematyczny numeru) mgr Danuta Bazyluk (redaktor techniczny) dr Małgorzata Frąckiewicz (redaktor języka polskiego) mgr Mirosława Majdan (redaktor językowy angielski) prof. dr Kathrin Maier (redaktor językowy niemiecki) mgr Danuta Antoszewicz-Wojtaszek (redaktor językowy francuski, włoski) Adres redakcji: Wydział Studiów nad Rodziną, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, pok. 215, Warszawa tel.: , ISSN Skład i łamanie: Wojciech Bryda Druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Adam ul. Rolna 191/193, Warszawa tel , , tel./fax

3 Spis treści Wstęp... 5 I. artykuły naukowe: RODZINA WOKÓŁ WYCHOWANIA I EDUKACJI DZIECKA Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski, Wszystko zaczyna się w rodzinie Kilka uwag na temat wychowania... 7 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król, Dziecko we współczesnej rodzinie Lidia Kataryńczuk-Mania, Rodzina jako medium wychowawczo- -muzyczne Urszula Szuścik, Rodzina dziecko twórczość plastyczna Beata Oelszlaeger-Kosturek, Środowisko rodzinne dziecka nowe konteksty pedagogicznej diagnozy (komunikat z badań) Aleksandra Siedlaczek-Szwed, Agata Jałowiecka-Frania, Rodzina w aspekcie postępowania logopedycznego Kęstutis Trakšelys, Małgorzata Przybysz-Zaremba, Tomas Butvilas, Parental Inclusion into The Pedagogization of Child s Environment: Application of Andragogy Systems Waldemar Ziarek, Edukacja dziecka w zakresie bezpieczeństwa II. SPRAWOZDANIA I RECENZJE Sprawozdanie z Międzynarodowej Konferencji Naukowej pt. Rodzina wobec wyzwań współczesności. Wartość rodziny, diagnoza zagrożeń, wsparcie Wydział Studiów nad Rodziną, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, 20 kwietnia 2016 r. Małgorzata Przybysz-Zaremba Resocjalizacja, probacja, praca penitencjarna, Izabela Bieńkowska, Ilona Fajfer-Kruczek (red.), Wydawnictwo Arka, Cieszyn 2014, Tom 1, ss Małgorzata Przybysz-Zaremba Informacje dla Autorów

4 4 Spis treści CONTENTS ENGLISH SUMMARIES Introduction... 5 I. SCIENTIFIC ARTICLES: FAMILY OF AROUND BRINGING UP AND THE EDUCATION OF THE CHILD Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski, Family begins everything A few remarks on upbringing... 7 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król, The Position of Child in a Present-Day Family Lidia Kataryńczuk-Mania, Family as an educational and musical medium Urszula Szuścik, Family child plastic artistic work Beata Oelszlaeger-Kosturek, The family environment of the child new contexts of pedagogical diagnosis (research report) Aleksandra Siedlaczek-Szwed, Agata Jałowiecka-Frania, Family and the process of speech therapy Kęstutis Trakšelys, Małgorzata Przybysz-Zaremba, Tomas Butvilas, Parental Inclusion Into The Pedagogization of Child s Environment Application of Andragogy Systems Waldemar Ziarek, Child education in the area of safety II. REVIEWS AND REPORTS Report of the International Scientific Conference Family in view of challenges of the present time. Value of the family, diagnosis of threats, support, Faculty of the Study of the Family, Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw, 20 April, 2016 Małgorzata Przybysz-Zaremba Rehabilitation, probation, penitentiary work, Izabela Bieńkowska, Ilona Fajfer-Kruczek (ed.), Wydawnictwo Arka, Cieszyn 2014, Vol. 1, ss Małgorzata Przybysz-Zaremba Information for the Authors

5 Studia nad Rodziną UKSW 2016 R. XX nr 3 (40) Wstęp Rodzina od wieków stanowi nieodzowny potencjał rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa. Jako fundamentalne ogniwo i instytucja społeczna poddawana jest wielu dyskusjom, analizom, penetracjom i eksploracjom w wieloaspektowym wymiarze. Badacze traktują, ją jako pierwotną (i trwałą) grupę społeczną złożoną z jednostek powiązanych przez wspólnych przodków, małżeństwo i/lub adopcje. Jako podstawowe i zasadnicze środowisko wychowawcze i kulturalne człowieka. Jako wspólnotę wartości, norm, wzorów i modeli zachowań, kształtującą sposób myślenia, działania oraz postrzegania świata. Refleksje i badania naukowe prowadzone wokół rodziny dowodzą, że rodzina to pierwsze a przede wszystkim najważniejsze środowisko życia dziecka, w którym uczy się ono wzorów społecznego postępowania, przyswajania wartości moralnych, kształtowania postaw wobec małżeństwa, rodziny, wobec innych ludzi. Jest ona miejscem zdobywania pierwszych doświadczeń, pozyskiwania podstawowej wiedzy o świecie, normach moralno-społecznych. A także miejscem wdrażania podstawowych wartości nadających sens życiu i harmonijnego rozwoju uczuciowości, emocjonalności, zdolności do życia w społeczeństwie, dialogu z różnymi kulturami a także życia w tolerancji a zatem jest ona podstawowym miejscem intensywnego oddziaływania socjalizacyjno-wychowawczego. Jest to pierwsza szkoła wychowania i edukacji dziecka, która w sposób samorzutny, okolicznościowy i niezamierzony wprowadza je w świat życia społecznego. Poprzez czynności początkowo opiekuńczo-pielęgnacyjne względem dziecka, a później czynności w pełni wychowawcze, na które składają się m.in. działania związane z wychowaniem fizyczno-zdrowotnym, intelektualnym, moralno-społecznym, religijnym, estetycznym, rodzina rozwija osobowość i konstruuje tożsamość dziecka, które jako jednostka dorosła będzie oddziaływać i koncypować społeczeństwo. A więc, rodzina stanowi niezbędny faktor holistyczno pojmowanej socjalizacji i wychowania, obejmujących wszelkie wpływy i oddziaływania czynników w niej tkwiących na jednostkę, czyli dziecko. Jest ona doskonałym środowiskiem stwarzania wielorakich i często niepowtarzalnych sytuacji kształtujących zainteresowania i odkrywających talenty dziecka. Jak wskazują badacze, w rodzinie oprócz wielorakich i heterogenicznych czynników afirmatywnych oddziałujących na dziecko, istnieją

6 6 Wstęp [2] także faktory ujemne (pejoratywne), które nie zawsze sprzyjają wychowaniu. Aspekt ten, poruszają w tekście pt. Wszystko zaczyna się w rodzinie Kilka uwag na temat wychowania Małgorzata Przybysz-Zaremba oraz Maciej Kołodziejski, wskazując na dwie antagonistyczne grupy faktorów: diagnozujących, rozwijających i wzmacniających proces wychowania i edukacji dziecka w rodzinie oraz dezorganizujących, osłabiających i utrudniających realizowanie tego procesu. Wychowanie i edukacja dziecka we współczesnej rodzinie ma wymiar zróżnicowany i interdyscyplinarny, na co wskazuje niniejszy tom Studiów nad Rodziną. Autorzy, proces ten analizują m.in. w kontekście diagnozowania i rozwijania kreatywności oraz twórczości dziecka (Lidia Kataryńczuk-Mania, Rodzina jako medium wychowawczo-muzyczne; Urszula Szuścik, Rodzina dziecko twórczość plastyczna; Beata Oelszlaeger-Kosturek, Środowisko rodzinne dziecka nowe konteksty pedagogicznej diagnozy (komunikat z badań)), jego roli w rodzinie i jej oddziaływania na dziecko (Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król, Dziecko we współczesnej rodzinie), edukacji w zakresie bezpieczeństwa (Waldemar Ziarek, Edukacja dziecka w zakresie bezpieczeństwa). Podkreślają niezwykłą złożoność tego procesu i konieczność włączania się rodziców we współpracę z instytucjami współuczestniczącymi w wychowaniu i edukacji dziecka (Aleksandra Siedlaczek-Szwed, Agata Jałowiecka-Frania, Rodzina w aspekcie postępowania logopedycznego; Kęstutis Trakšelys, Małgorzata Przybysz-Zaremba, Tomas Butvilas, Parental Inclusion Into The Pedagogization of Child s Environment Application of Andragogy Systems). Mam nadzieję, że obecny tom Studiów nad Rodziną będzie jednym z ważnych głosów w dyskursie na temat wychowania i edukacji dziecka we współczesnej rodzinie. Małgorzata Przybysz-Zaremba Redaktor tematyczny

7 I. Artykuły naukowe: RODZINA WOKÓŁ WYCHOWANIA I EDUKACJI DZIECKA Studia nad Rodziną UKSW 2016 R. XX nr 3 (40) Małgorzata Przybysz-Zaremba* Maciej Kołodziejski** Wszystko zaczyna się w rodzinie Kilka uwag na temat wychowania Tekst przedstawia analizę wybranych czynników kształtujących wychowanie dziecka w rodzinie. Przedstawiono dwie grupy tych czynników: pozytywną odnoszącą się do diagnozowania i rozwijania wielorakich uzdolnień dzieci oraz negatywną obejmującą zespoły czynników zaburzających proces wychowania. W grupie czynników tzw. pozytywnych analizowano m.in. takie faktory, jak: odpowiedzialność rodziców za ochronę, opiekę, socjalizację i wychowanie dziecka; sytuacje zabawowe, jako istotny składnik procesów uczenia się; stymulacje rodzicielskie. Ciemną stronę, czyli tzw. czynniki negatywne obejmowały problemy stricte związane z rodziną (nadużywanie alkoholu, problem narkotykowy, agresja, przemoc) oraz wybrane czynniki społeczne, które pejoratywnie oddziałują na rodzinę prowadząc do doświadczania przez nią problemów socjalno-bytowych, moralnych jak również psychologicznych. Czynniki te, analizowano w kontekście utrudniającym a także zaburzającym prawidłowy przebieg procesu wychowania dziecka w rodzinie. Słowa kluczowe: rodzina, dziecko, młodzież, wychowanie, socjalizacja. * Małgorzata Przybysz-Zaremba, doktor habilitowana, profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Studiów nad Rodziną. Kierownik Katedry Pedagogika Rodziny. Zainteresowania naukowe osadzone są w pedagogice społecznej, pedagogice rodziny, resocjalizacji i pracy socjalnej. ** Maciej Kołodziejski, doktor habilitowany, profesor Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku, Wydział Pedagogiczny, Kierownik Zakładu Pedagogiki Przedszkolnej, Wczesnoszkolnej i Edukacji Muzycznej. Zainteresowania naukowe koncentrują się na pedagogice muzycznej dziecka, pedagogice kreatywności, teorii uczenia się muzyki według Edwina E. Gordona, audiacji muzycznej.

8 8 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [2] Wstęp Jak znacząco podkreśla Ahmad Mohammadpur, w ciągu ostatnich kilku dekad instytucja rodziny doświadczyła niebywałych przemian i przekształceń w wielu społeczeństwach i kulturach na całym świecie. Transformacje te można przypisać wielu czynnikom, wśród których na uwagę zasługuje głównie: spadek poziomu materialnego rodzin, niepłodność członków rodziny, zmniejszanie się liczebności rodzin, malejąca tendencja do zawierania małżeństw, wzrost rozwodów, powszechność zjawiska występowania osób samotnie wychowujących dzieci, wzrost zaangażowania kobiet w formalne zatrudnienie i realizowanie indywidualnych karier zawodowych, zmiany różnic między płciami, redefinicja pojęcia władzy w hierarchii rodzinny 1. Współczesna rodzina pod względem swych kształtów i funkcjonowania przypomina panoptikum. Każdy z członków rodziny coraz częściej tworzy model oparty na stwierdzeniu zrób to sam, kierując się wyłącznie własnymi potrzebami oraz normami. Postępująca indywidualizacja życia i funkcjonowania rodziny (małżeństwa) ma charakter heterogeniczny, dotyczy m.in. stylów życia, prymaru takich wartości, jak: autonomia, samorealizacja, jakość relacji z innymi ludźmi (w tym z rodziną). Jednostka sama konstruuje własną biografię życia, tworzy swoją tożsamość, relacje i więzy z innymi, generuje także taki model rodziny i jej formy, w które może się zaangażować 2. Rodzina jak określa Zygmunt Bauman dynamicznie wkracza w epokę płynnej nowoczesności 3, która ujawnia się nie tylko w zmianach stylu życia i funkcjonowania rodziny, ale także w wychowaniu dziecka. Współcześnie można zauważyć, iż proces ten napotyka na wiele różnych przeszkód. Celem podjętych rozważań jest zatem analiza wybranych czynników afirmatywno-pejoratywnych związanych bezpośrednio z rodziną, ale także i oddziałujących na nią, jako ważnych impulsów kształtujących przebieg procesu socjalizacyjno-wychowawczego dziecka. Uwaga autorów została skupiona na dwóch antagonistycznych grupach czynników, tzw. pozytywnych idących w kierunku diagnozowania i rozwijania wielorakich uzdolnień dzieci oraz tzw. 1 A. Mohammadpur, Disembedding the Traditional Family: Grounded Theory and the Study of Family Change among Mangor and Gaverk Tribes of Iranian Kurdistan, Journal of Comparative Family Studies 2013, 44 (1), s M. Przybysz-Zaremba, Dyskusja redakcyjna. Małżeństwo, rodzina, ponowoczesność, red. M. Bieńko, A. Kwak Societas/Communitas 2016, 1 (21), Półrocznik Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, s Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006.

9 [3] Wszystko zaczyna się w rodzinie 9 negatywnych dezorganizujących, osłabiających i utrudniających realizowanie w rodzinie procesu wychowania dziecka. Socjalizacja, inkulturacja i enkulturacja w rodzinie podstawowe ustalenia Kultura definiowana jest jako złożony układ wzorców, tradycji, wierzeń, wartości, norm i znaczeń przekazywanych z pokolenia na pokolenie, a więc odnosi się do zróżnicowanej puli wiedzy, wspólnej rzeczywistości i określonych norm, które stanowią wyuczone systemy znaczeń w danym społeczeństwie. Systemy znaczeń, o których mowa, są wspólne i przekazywane w ramach codziennych interakcji między członkami grupy kulturowej oraz przekazów międzygeneracyjnych. Kultura ułatwia i utrzymuje te zdolności jej członków, które pozwalają na przetrwanie i przystosowanie się do otoczenia zewnętrznego 4. Na rozwój struktur wrodzonych dziecka (fenotypu) i dziedziczonych po rodzicach (genotypu) mają wpływ zarówno aktywność dziecka w środowisku, jak i samo środowisko socjokulturowe. Podstawą wychowania lub też warunkiem jego współwystępowania, są jednak dwa istotne procesy, socjalizacji i inkulturacji w których bierze udział wiele osób (podmiotów) i instytucji społecznych, przebiegają one w podobnych warunkach i podobnym czasie, wzajemnie uzupełniając się i dopełniając 5. Ronald W. Richardson i Lois A. Richardson twierdzą, że ogromny wpływ na rozwój osobowości jednostki wywiera tożsamość rodziny, ponieważ dzieci uczą się zachowań społecznych odnosząc je do rodziców i rodzeństwa 6. Rodzina w perspektywie diagnozowania i rozwijania wielorakich uzdolnień dzieci Jednym z bardziej interesujących poznawczo filarów psychologii rozwojowej jest badanie funkcjonowania rodzin(y), zwłaszcza w kontekście szerokiego wpływu rodziców na wielostronny rozwój ich dzieci. Członkowie rodziny spędzają wiele 4 Cyt. za: M. Kołodziejski, Edukacja kulturalna jako edukacja muzyczna podstawowe uwarunkowania, w: Lokalna aktywność społeczna w Polsce w latach , red. A. Kansy, Płock 2016, s Ch. Callo, Modele wychowania, w: Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu. Tom 1, red. B. Śliwerski, Gdańsk 2006, s Więcej na ten temat w: M. Kołodziejski, Wybrane eksplikacje pojęcia wychowanie, w: Edukacja i praca: problemy teorii i praktyki, red. K. Gandziarski, B. Pietrulewicz, Konin 2014, s R. W. Richardson, L. A. Richardson, Najstarsze. Średnie. Najmłodsze. Jak kolejność narodzin wpływa na Twój charakter, Gdańsk 2001, s. 19.

10 10 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [4] czasu w najbliższym otoczeniu (mikrosystemu rodzinnego), i tak jak w przypadku większości kultur, dochodzi do procesów interakcji 7 między nimi. Oprócz, rzecz jasna oczywistej, odpowiedzialności rodziców za ochronę, opiekę, socjalizację, wychowanie i nieformalne kierowanie dziećmi w wielu sferach i obszarach życia codziennego 8, rodzice pełnią jeszcze jedną, niezwykle odpowiedzialną, odpowiadają za rozwój wielorakich zdolności, predylekcji i zamiłowań swojego potomstwa. Badania jakościowe przeprowadzone wśród chińsko-amerykańskich rodzin z dziećmi wskazują, że istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój dzieci jest wysoki poziom zaufania rodziców do swoich dzieci, nie tylko w chwili obecnej, ale także względem konstruowania przez nich samych swojej przyszłości 9. Należy dodać, że wysiłki te skorelowane są jednakowoż z wieloma trudnościami. Rodzice angażują się w wiele działań związanych z budowaniem i funkcjonowanie rodziny. Do nich zaliczono: relacje domowników z każdym członkiem rodziny, praca zawodowa i potrzeby finansowe, wysiłki w osiąganiu celów osobistych, konflikty życiowe, przyjaźnie i działania związane z wypełnianiem czasu wolnego oraz rekreacją. Dzieci także angażują się w wiele działań socjalizacyjnych w rodzinie i poza nią, głównie poprzez realizowanie potrzeb (bezpieczeństwa, przynależności, uznania i realizacji 10 ) do budowania relacji z rodzicami i z rodzeństwem oraz poszukiwanie szczególnych wzorców (być może wręcz autorytetów) u znaczących członków rodziny, znajomych i przyjaciół 11. Okres wczesnego dzieciństwa posiada więc, coraz mniej tajemnic w nauce. Wiedza na temat zapewniania dzieciom wzbogaconego multisensorycznego środowiska zaczyna odpowiadać na emocjonalne, poznawcze, psychospołeczne 7 Definiując ogólnie, interakcja jest wzajemnym oddziaływaniem na siebie osób, przedmiotów lub zjawisk (cyt. za: z dnia r.). W ujęciu socjologicznym zdaniem Pawła Sztompki, interakcja jest to [ ] dynamiczna, zmienna sekwencja wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi. Cyt. za: P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2004, s. 85. Ponadto mówiąc o interakcji, ma się zwykle na myśli wzajemne oddziaływanie w sytuacji bezpośredniego kontaktu dwojga ludzi. Por.: B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, s E. Turiel, Domain Specificity in Social Interactions, Social Thought, and Social Development, Child Development 2010, 81 (3), s E. H. Wu, Parental Influence on Children s Talent Development: A Case Study with Three Chinese American Families, Journal for the Education of the Gifted 2008, vol. 32, no. 1, s A. H. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa 1990, s E. Turiel, Domain Specificity in Social Interactions, Social Thought, and Social Development, Child Development 2010, 81(3), s. 720.

11 [5] Wszystko zaczyna się w rodzinie 11 i biospołeczne wyzwania rozwojowe 12. Z pomocą śpieszą różne teorie, jak na przykład teoria inteligencji wielorakich Howarda Gardnera 13, teoria inteligencji emocjonalnej Daniela Golemana 14 czy teoria struktur mózgowych Marion Diamond i Jane Healy 15, opisana dzięki badaniom nad mózgiem w kontekście oddziaływań środowiska rodzinnego. Okres wczesnego dzieciństwa jest najważniejszy dla rozwoju mózgu dziecka 16, a połowa wiedzy dorosłego człowieka to, ta zdobyta do momentu ukończenia piątego roku życia. W pierwszych trzech latach życia rozwijają się następujące zdolności: motoryka i kinestetyka (zdolności kinestetyczno-ruchowe), myślenie (zdolności poznawcze), język i rozwój mowy (zdolności poznawcze), osobowość człowieka (zdolności indywidualne), rozwój społeczny (zdolności społeczne i interpersonalne) 17, ekspresja i percepcja muzyczna oraz docelowo audiacja muzyczna (uzdolnienie muzyczne) 18, ekspresja plastyczna. Dzieci uczą się poprzez interakcję z innymi ludźmi (inaczej mówiąc najbliższym środowiskiem), a zabawa jest istotnym składnikiem procesów uczenia się. Rodzice zatem, są istotami, których czynności wychowawcze powinny być świadome. Zabawa jest formą przyjemności, w której dziecko realizuje swoje potrzeby i pobudki skłaniające je do działania oraz afektywne dążenia, a także popędy i zainteresowania. Ponieważ wyobraźnia jest najważniejszym składnikiem twórczości, 12 C. Baroody, Early Childhood: Child, Teacher, Parent. Online Submission, H. Gardner, Inteligencje wielorakie: teoria w praktyce, (przeł. Andrzej Jankowski), Media Rodzina, Poznań D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, (przeł. A. Jankowski), Poznań Mówiąca o tym, że struktura kory mózgu (w zależności od płci) ulega zmianom w każdym wieku, a istotną w tym zakresie rolę odgrywa środowisko. M. Diamond twierdzi, że tak jak negatywny wpływ na ludzki mózg w czasie ciąży mają destrukcyjne środki w postaci narkotyków, alkoholu, palenia tytoniu i ekspozycja na stres, pozytywny wpływ na mózg dziecka mają jego rodzice, już na nienarodzone dziecko poprzez muzykę, czytanie i komunikację poprzez brzuch mamy. Cyt. za: M. G. Alter, Do Parents Matter? Judith Rich Harris and Group Socialization Theory, a Challenge to Therapeutic Assumptions, Pastoral Psychology 2000, 48 (3), s Por.: J. Sloboda, Umysł muzyczny. Poznawcza psychologia rozwoju, Warszawa 2003; E. E. Gordon, Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, Kraków A. I. Brzezińska, M. Czub, K. Piotrowski, Małe dziecko (2. 3. rok życia) Jakie jest. Jak możemy wspierać jego rozwój?, Warszawa E. E. Gordon, Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, Kraków 1997.

12 12 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [6] zabawa jest wyobraźnią dziecka w działaniu. Zabawa jest też rodzajem działalności dziecka z regułami, swego rodzaju aktorstwem i działaniem na niby 19. Jak pisze K. Polak Tylko człowiek może swojemu istnieniu nadać sens i znaczenie. Odbywa się to poprzez działania, które w odróżnieniu od zachowania jest zawsze osobowe i świadome, tzw. jest zawsze jednostkowym ludzkim działaniem 20. Rodzice zatem nadają sens istnieniu dziecka poprzez świadome rozwijanie wielorakich zdolności w procesie inkulturacji czyli absorbcji (wchłaniania) kultury otaczającej człowieka 21. Optymalnym rozwiązaniem jest stymulowanie wszystkich zmysłów dziecka, pobudzanych pozytywną atmosferą emocjonalną, wspomagającą budowanie mózgu małego człowieka. Dzięki tym zabiegom następuje rozwijanie sfery fizycznej, umysłowej, społecznej i emocjonalnej dziecka. Pamiętajmy, że wychowywanie małego dziecka to także inwestycja. Im więcej zainwestujemy (czasu, zaangażowania, chęci) na początku, tym większy będzie zysk w kolejnych latach zarówno dla dziecka, jak i jego rodziców 22. Przy czym ważny jest kontekst tych interakcji, najlepiej gdy przebiega w bezstresowym i pełnym życzliwości, empatii i miłości środowisku. Inaczej mówiąc, do rozwoju wielostronnego dziecka nie wystarczy sprawować nad nim opiekę, ale należy wspomagać pracę mózgu poprzez dożywianie go interakcyjnymi zabawami skorelowanymi w wielointeligentnym procesie uczenia się 23, nieustannie dążąc do wywoływania aktów zainteresowania i zaciekawienia. Mózg dziecka buduje połączenia wewnętrzne w całej swojej sieci, których struktura fizyczna odpowiada za takie sprawności, jak: wiedza, język, pamięć, ruchy fizyczne i funkcje krytyczne. Nowoczesna technologia medyczna, pozwala już na zdobywanie informacji z obrazowania (skanowania) ludzkiego ciała, aby dowiedzieć się co dzieje się w głębi obszarów funkcjonowania mózgu. 19 L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne II, w: Dzieciństwo i dorastanie, red. A. Brzezińska, M. Marchow, Poznań 2002, s K. Polak, Nauczyciel, Twórczość. Promocja. Wybrane uwarunkowania modernizacji oświaty, Kraków E. E. Gordon, Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, Kraków Zob. więcej w: M. Kołodziejski, Wybrane eksplikacje pojęcia wychowanie, w: Edukacja i praca: problemy teorii i praktyki, red. K. Gandziarski, B. Pietrulewicz, Konin 2014, s ; L. Kataryńczuk-Mania, Wychowawcze aspekty zajęć umuzykalniających w przedszkolu, Zielona Góra 2009; B. Oelszlaeger-Kosturek, Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Kraków A. I. Brzezińska, M. Czub, K. Piotrowski, Małe dziecko (2. 3. rok życia). Jakie jest. Jak możemy wspierać jego rozwój?, Warszawa 2012, s S. R. Gellens, Early Childhood Association of Florida, Activities That Build the Young Child s Brain 2000.

13 [7] Wszystko zaczyna się w rodzinie 13 Dzięki temu, że mózg dziecka rozwija się w bardzo szybkim tempie 24, okres postnatalny pełni kluczowe znaczenie tak samo, jak interakcje środowiskowe (lata przedszkolne) wpływają na rozwój mózgu dziecka i ich konsekwencje zbieramy przez całe dorosłe życie. Zdolności specjalne (predyspozycje) matematyczne i muzyczne są dziedziczone od rodziców w taki sam sposób jak kształt nosa, ale środowisko społeczne, w szczególności podczas wczesnych lat życia dziecka, odgrywa znaczącą rolę w jego rozwoju. Wykazano, że dzieci, które współdziałają z innymi, produkują więcej synaps, zwłaszcza w młodszym wieku przedszkolnym. Kamienie milowe rozwoju człowieka w ciągu pierwszych lat życia kryją w sobie takie aktywności, jak uśmiech, gaworzenie, rozmowa, chodzenie, kształtowanie koordynacji ruchowej, przy czym podkreśla się, aby działania podejmowane przez rodziców eliminowały nacisk, ze względu na to, że niektóre niedojrzałe komórki mózgowe nie są jeszcze gotowe do odgrywania swoich ról w rozwoju dzieci. Funkcje limbiczne kory zawierające empatię i rozwiązywanie problemów wydają się być mniej rozwinięte a fizyczny lub emocjonalny uraz powoduje wzrost naprężeń hormonu zwanego kortyzolem (hormonem stresu), który wpływa negatywnie na procesy uczenia się i rozwoju 25. Rozwój człowieka zależy więc zarówno od genotypu, jak i fenotypu. Środowisko, w którym żyje (wychowuje się), odżywianie, stymulacja zmysłów i jakość opieki mają bezpośredni wpływ na zdolności dziecka i jego emocjonalność. W rozwoju dziecka ważne jest jednak coś, co nazwać można edukacyjnym doświadczeniem. Ponieważ większość dróg połączeń neuronów (motoryka, zdolności społeczne, język, kontrola emocjonalna) powstaje w ciągu pierwszych lat życia, kiedy dziecko nie ma właściwej stymulacji lub jest narażone na negatywne sytuacje, stanowi to ryzyko dla rozwoju mózgu. Dobra opieka i optymalna stymulacja zapewni osiągnięcie pełnego potencjału dziecka (zgodnego z poziomem urodzeniowym) 26. Stymulacje rodzicielskie (w ramach 24 A zaczyna się już przed urodzeniem dziecka w okresie prenatalnym. Tempo to jest niesamowicie szybkie, bo powstaje aż komórek na minutę. Zadziwiające jest jednak to, że przyrost ten nie kończy się w momencie narodzin, ponieważ komórki mózgu, w tym neurony, występują w ogromnej ilości. Ludzie rodzą się z ponad stu miliardami komórek mózgowych, to jest więcej niż będzie im kiedykolwiek potrzebne. Cyt. za: Gellens, Suzanne R., and Inc., Sarasota. Early Childhood Association of Florida Activities That Build the Young Child s Brain. n.p.: ERIC, EBSCOhost (accessed June 21, 2016), s S. R. Gellens, Early Childhood Association of Florida, Activities That Build the Young Child s Brain 2000, s Pomocna tutaj jest np. teoria uczenia się muzyki autorstwa Edwina E. Gordona, w której opisano, dzięki badaniom empirycznym, w jaki sposób dziecko uczy się muzyki (aspekt deskrypcyjny) i do czego powinno dążyć się, aby to uczenie się miało charakter

14 14 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [8] inkulturacji), a potem przedszkolne (instytucjonalne) winny koncentrować się na rozwijaniu następujących zmysłów dziecka: słyszenie, widzenie, dotykanie, smakowanie, wąchanie, poruszanie się (ruch i równowaga). Stymulacja powinna przybierać formy zabawy, ponieważ dzieci uczą się najwięcej, kiedy ich ciało jest zaangażowane 27, jednocześnie mózg ludzki rozwija się podczas ruchu. Dzięki zróżnicowanemu kierowaniu nieformalnemu i formalnemu, dziecko rozwija swoje różnorodne uzdolnienia, tym samym następuje mentalne pożegnanie z ilorazem inteligencji, ponieważ nikt nie przejawia takich samych możliwości (umiejętności, osiągnięć intelektualnych) we wszystkich dziedzinach (muzyce, matematyce, języku). Howard Gardner 28, twórca teorii inteligencji wielorakich, podkreśla wielorakość i różnorodność uzdolnień człowieka, wierząc w to, że mają one charakter zarówno wrodzony, jak i uwarunkowany środowiskowo (co znacząco wyważa współczesne poglądy naukowców). Jednak podstawę sprawności intelektualnej człowieka stanowią następujące jego cechy 29 : wydolność pamięci, czyli szybkość, z jaką zachodzą w mózgu procesy myślowe. W tym sensie pamięć jest procesem dynamicznym zachodzącym przez cały czas, a więc powinna nosić raczej nazwę zapamiętywanie. Indywidualne różnice u niemowląt i małych dzieci teoretycznie odzwierciedlają szybkość przetwarzania informacji i związane są z późniejszym rozwojem funkcji poznawczych, takich jak pamięć, język i inteligencja 30. zdolność przetwarzania danych, to inaczej liczba informacji przetwarzanych przez mózg jednocześnie, pojemność pamięci, czyli informacje przechowywane w pamięci długotrwałej, postrzeganie, zestrajanie i odbieranie informacji za pomocą kilku różnych zmysłów (oczu, uszu, nosa, skóry), najbardziej optymalny, sprzyjający indywidualnym potrzebom (aspekt normatywny). Por. E. E. Gordon, Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, Kraków S. R. Gellens, Early Childhood Association of Florida, Activities That Build the Young Child s Brain 2000, s H. Gardner, Inteligencje wielorakie: teoria w praktyce (przeł. Andrzej Jankowski), Poznań Wyróżnione za: Ch. Perleth, T. Schatz, M. Gast-Gampe, Jak odkrywać i rozwijać uzdolnienia dzieci, (z niemieckiego tłumaczyła M. Skalska), Warszawa 2003, s i uzupełnione dodatkową literaturą przedmiotową. 30 K. Cuevas, M. A. Bell, Infant Attention and Early Childhood Executive Function, Child Development 2014, 85 (2), s

15 [9] Wszystko zaczyna się w rodzinie 15 zdolność właściwego skupienia uwagi, fokusowaniu na właściwych zjawiskach, rzeczach, faktach, procesach, motoryka czyli zdolności ruchowe związane z budową, sprawnością i wydolnością oraz reaktywność aparatu ruchu człowieka. Rodzina, to także rodzeństwo, jego obecność i wzajemne oddziaływanie. Oddziaływanie starszego rodzeństwa na młodsze tworzy pewne zachowania instruujące, które uwidaczniają się w naśladowaniu zachowań i przejmowaniu zainteresowania są one wspólnie rozwijane i kultywowane 31. Ciemna strona, czyli kilka uwag na temat wybranych czynników zaburzających proces wychowania Tak, jak w każdym obszarze życia człowieka, również w rodzinie istnieje wiele czynników o charakterze negatywnym, które mają niebywały wpływ na wychowanie dziecka. Jednym z istotnych, który dość często pojawia się w rodzinie jest problem nadużywania alkoholu (niekiedy uzależnienie od niego) bądź zażywanie narkotyków. W tym kierunku badacze przeprowadzili wiele badań 32, które potwierdzają ich negatywny wpływ na proces socjalizacyjno-wychowawczy dziecka. W Stanach Zjednoczonych prawie jedna czwarta dzieci narażona jest na nadużywanie alkoholu lub uzależnienie od alkoholu, w rodzinie. W przypadku narkotyków, sytuacja jest podobna dzieci mają do nich dostęp właśnie w rodzinie. Rodzice często ze względu na trudną sytuację socjalno-bytową, zajmują się nielegalnym rozprowadzaniem narkotyków 33. Te dwa główne faktory, a więc problem alkoholowy i narkotykowy występujące w rodzinie mogą predysponować dzieci 31 M. Przybysz-Zaremba, Komponenty rodziny jako istotne stymulatory dla rozwoju zainteresowań, ujawniania zdolności i talentów dziecka wybrane aspekty i badania, w: Rodzina Szkoła Środowisko społeczne obszary kształtowania kreatywności i twórczości dziecka (ucznia), red. G. Cęcelek, M. Potoczna, M. Przybysz-Zaremba, Skierniewice 2016, s Zob. M. Epstein, K. G. Hill, J. A. Bailey, D. J. Hawkins, The Effect of General and Drug-Specific Family Environments on Comorbid and Drug-SpecificProblem Behavior: A Longitudinal Examination, Developmental Psychology 2013, t. 49, nr 6, s ; J. C. Elliott, K. B. Carey, K. E. Bonafide, Does family history of alcohol problems influence college and university drinking or substance use? A meta-analytical review, Addiction 2012, t. 107, nr 10, s ; C. Arcidiacono, R. Velleman, F. Procentese, P. Berti, C. Albanesi, M. Sommantico, A. Copello, Italian families living with relatives with alcohol or drugs problems, Drugs: Education, Prevention & Policy 2010, t. 17, nr 6, s Department of Health and Human Services, Children s Program Kit: Supportive Education for Children of Addicted Parents, Printed 2003.

16 16 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [10] do nadużywania substancji psychoaktywnych, nadużywania alkoholu, narkotyków oraz przejawiania problemów behawioralnych. Dzieci z takich rodzin, znajdują się w grupie wyższego niż przeciętna ryzyka doświadczania problemów w szkole, problemów w relacjach interpersonalnych z rówieśnikami oraz dorosłymi. Trudna sytuacja socjalno-bytowa rodziny, która poniekąd zmusza dorosłych do sięgania po alkohol 34 bądź trudnienia się nielegalnym handlem narkotykami, prowadzi do wielu problemów relacyjnych z dziećmi. Badania przeprowadzone przez Instytut Rosyjskiej Akademii Edukacji potwierdzają ten fakt. Badacze rosyjscy wyodrębnili trzy główne grupy czynników (makrospołeczne, mikrospołeczne związane z rodziną, indywidualne) mających wpływ na rozwój i wychowanie dziecka. Kardynalną grupę stanowią faktory związane z rodziną, ale ściśle odnoszące się do dziecka, tj. zaangażowanie w relacje między rodzicami i dziećmi, relacje międzyosobnicze oraz przebieg procesu wychowania dziecka w rodzinie. Na kształtowanie się (nie)prawidłowości tego procesu wpływ mają różnorakie czynniki o charakterze makrospołecznym, które mogą utrudniać bądź ograniczać podejmowanie przez rodziców właściwych działań na rzecz wychowania. Przykładem może być tu m.in. niskie wykształcenie rodziców, którzy ze względu na czynniki geograficzne (np. osadzenie się rodziny w miejscu oddalonym od dostępu do edukacji, dającej niezbędne kwalifikacje do normalnego funkcjonowania społecznego), złe warunki bytowe, które są skutkiem doświadczania bezrobocia i ubóstwa, bądź inne czynniki patologiczne. Badacze rosyjscy dowodzą, że czynniki społeczno- -gospodarcze kraju w sposób permanentny oddziałują na rodzinę, która może przejawiać wielorakie zaburzenia w funkcjonowaniu. Doświadcza ona, nie tylko problemów bytowych, które widoczne są gołym okiem, ale także wielu problemów psychicznych (psychologicznych), które przejawiane są w stosunku do dzieci. 36% młodzieży uczestniczącej w badaniu wskazuje, że agresywne zachowania rodziców 35 w stosunku do siebie oraz do dzieci są wynikiem trudnych warunków materialnych. Z relacji nauczycieli 36 uczestniczących w badaniu wynika, że ponad 50% młodzieży pochodzącej z rodzin przejawiających agresję bądź przemoc również zachowuje się w taki sam sposób 37. Z kolei badania longitudinalne prowadzone przez badaczy kanadyjskich wskazują, że dysfunkcyjne środowisko rodzinne dziecka ma sześciokrotnie większy wpływ na agresywne zachowania 34 Alkohol może być traktowany jako lekarstwo na wszelkiego rodzaju problemy, jakich doświadcza rodzina, bądź poszczególni jej członkowie. 35 W badaniu uczestniczyło 976 rodziców. 36 W badaniu uczestniczyło 997 nauczycieli. 37 G.I. Reprintseva, Relations Between Parents and Children in a Rural Family, Russian Education and Society 2009, vol. 51, no. 9, p

17 [11] Wszystko zaczyna się w rodzinie 17 chłopców w wieku lat i czterokrotnie na niewłaściwe zachowania dziewcząt w tymże wieku 38. L. A. Benvegnu, A. G. Fassa, L. A. Facchini, D. H. Wegman oraz M. M. Dall Agnol wskazują, że niewłaściwe zachowania dwa razy częściej przejawiane są przez dzieci i młodzież, wobec których rodzice stosowali restrykcyjne metody wychowawcze, w tym kary fizyczne 39. Ponadto, obierany przez rodziców zaniedbujący a także liberalny styl wychowania, są niebezpiecznymi czynnikami do ujawniania przez nieletnich zachowań agresywnych 40. Zaburzenia dzieci i młodzieży wychowywanych w rodzinach patologicznych i dysfunkcyjnych mają wymiar niejednorodny. Badacze 41 wskazują m.in. na zaburzeń psychicznych dzieci ujawniające się w skrajnych emocjach, nieumiejętności funkcjonowania w relacjach ze środowiskiem społecznym (z bliskimi, rówieśnikami, otoczeniem); wczesnym podejmowaniu inicjacji alkoholowej, nikotynowej, bądź narkomanicznej. U dzieci tych, znacznie częściej obserwuje się symptomy niedostosowania społecznego, które często prowadzą (szczególnie w przypadku braku podjęcia przez rodziców lub szkołę odpowiednich działań) do wykolejenia 42. Istotnym czynnikiem oddziałującym w sposób bezpośredni na rodzinę jest moralny i psychologiczny klimat stosunków międzyludzkich. Współcześnie, dynamika stosunków między rodzicami a dziećmi jest uwarunkowana sytuacją społeczno-gospodarczą, która destabilizuje stosunki między małżonkami, stosunki międzypokoleniowe, co niejednokrotnie prowadzi do wielu konfliktów, powoduje stany depresyjne, zaburzenia psychiczne oraz poczucie ciągłego niezadowolenia. Rodzina, która jest w sytuacji destabilizacji nie jest w stanie prawidłowo wypełniać swoich funkcji, szczególnie tej najważniejszej jaką jest wychowanie dziecka 43. Rodzina, w dobie współczesnej cywilizacji i nieustannej globalizacji narażona jest na wiele negatywnych oddziaływań społecznych, które w sposób ustawiczny 38 Za: M. Przybysz-Zaremba, Ryzykowne zachowania młodzieży jako implikacja dekompozycyjnych oddziaływań środowiska rodzinnego wybrane konteksty i eksploracje, Studia nad Rodziną 2014, 2 (35), s L. A. Benvegnu, A. G. Fassa, L. A. Facchini, D. H. Wegman, M. M. Dall Agnol, Work and behavioural problems in children and adolescents, International Journal of Epidemiology 2005, 34 (6), s Z. Majchrzyk, Nieletni, młodociani, dorośli zabójcy i mordercy. Gdzie kończy się norma a zaczyna patologia, Warszawa 2004, s M. Winiarski, Rodzina szkoła środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Warszawa M. Przybysz-Zaremba, Dymorficzny wymiar uwarunkowań agresji i przemocy domowej przegląd wybranych aspektów i eksploracji, Studia nad Rodziną 2015, nr 37, s G.I. Reprintseva, Relations Between Parents and Children, tamże, s

18 18 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [12] zaburzają lub wzmacniają jej funkcjonowanie. Powyżej odniesiono się jedynie do wybranych czynników dezorganizujących proces wychowawczy dziecka w rodzinie. Jak wynika zarówno z badań naukowych, które zostały przywołane a także z obserwacji życia współczesnych rodzin, rodzice często stoją przed wyborem podejmowania właściwych decyzji, które z realizowanych przez nich funkcji są ważniejsze. Ekonomiczna czy opiekuńczo-wychowawcza? Aby zapewnić byt rodzinie, idą w kierunku realizacji funkcji ekonomicznej, zaburzając tym samym funkcję wychowawczą względem dziecka, a niekiedy i prokreacyjną. Współcześnie jak wskazuje Andrzej Olubiński 44 zaledwie nieco ponad 10% rodzin prawidłowo wypełnia podstawowe zadania i funkcje opiekuńczo-wychowawcze względem dzieci. Podsumowanie Jak wskazuje tytuł opracowania Wszystko zaczyna się w rodzinie, fundamentalnym środowisku życia, wychowania, rozwoju i funkcjonowania dziecka, w którym istnieje cały kompleks czynników zarówno tych pozytywnych sprzyjających rozwojowi, jak i negatywnych dezorganizujących, osłabiających, zaburzających proces socjalizacyjno-wychowawczy. Aby przebiegał on prawidłowo konieczna jest równowaga tych czynników, a zatem skuteczne ich powiązanie ze sobą, wzajemne uzupełnianie się oraz reagowanie, szczególnie w sytuacjach, gdy któryś z czynników negatywnych zaczyna przeważać. Optymalne środowisko wychowania dziecka, pozwala nie tylko na prawidłowy jego rozwój ale sprzyja ujawnianiu zdolności i ukrytych głęboko talentów, które najczęściej ujawniają się w sytuacjach bycia z dzieckiem, obcowania z nim, wspierania i organizowania warunków sprzyjających ku temu. Gdy jednak, ze względu na różne czynniki makro-, mikrospołeczne bądź indywidualne (ściśle związane z jednostką) funkcjonowanie rodziny zostaje zaburzone, zniekształcone bądź spatologizowane, skutki tego procesu przede wszystkim o charakterze negatywnym uwidaczniają się w zachowaniach dzieci i młodzieży. Zachowania eksteranlizacyjne jak wskazują badania skorelowane są ściśle z postawami, jakie rodzice przyjmują wobec dzieci. Brak akceptacji, wsparcia i odpowiednich strategii motywujących sprawiają, że dzieci modelują zachowania doświadczane w domu, często przenosząc je do grupy rówieśniczej, klasowej, szkolnej. Ponadto, oddziaływania destrukcyjne rodziny w stosunku do dziecka kształtują w nim skrzywiony obraz rodziny, w której kardynalne wartości, takie jak: miłość, wsparcie, zaufanie nie istnieją. A zatem istnieje duże prawdopodobieństwo, że w życiu dorosłym dzieci te, będą 44 A. Olubiński, Współpraca rodziny i szkoły jako funkcja życia społecznego, w: Płaszczyzny współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym, red. L. Hurło, Łódź 2011, s

19 [13] Wszystko zaczyna się w rodzinie 19 reprodukować takie zachowania, których nauczyli ich rodzice. Konstruując własne rodziny na podobny sposób. Konkluzją końcową tego opracowania niech będzie stwierdzenie, że zakorzenienie w rodzinie o skumulowanych negatywnych czynnikach, modeluje dewiacyjny wizerunek wartości i norm uznawanych przez dzieci i młodzież, które posiedli poprzez edukację szkolną (jako uczniowie), stymulując ich do manifestowania zachowań i zaburzeń nieakceptowanych społecznie, łamiących wszelkie normy społeczne. Literatura Alter M. G., Do Parents Matter? Judith Rich Harris and Group Socialization Theory, a Challenge to Therapeutic Assumptions, Pastoral Psychology 2000, 48(3). Arcidiacono C., Velleman R., Procentese F., Berti P., Albanesi C., Sommantico M., Copello A., Italian families living with relatives with alcohol or drugs problems, Drugs: Education, Prevention & Policy 2010, vol. 17, no. 6. Bauman Z., Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków Baroody C., Early Childhood: Child, Teacher, Parent. Online Submission, Benvegnu L. A., Fassa A. G., Facchini L. A., Wegman D. H, Dall Agnol M. M., Work and behavioural problems in children and adolescents, International Journal of Epidemiology 2005, 34 (6). Brzezińska A. I., Czub M., Piotrowski K., Małe dziecko (2. 3. rok życia). Jakie jest. Jak możemy wspierać jego rozwój?, Wydawnictwo ORE, Warszawa Callo Ch., Modele wychowania, w: Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu. Tom 1., red. B. Śliwerski, GWP, Gdańsk Cuevas K., Bell M. A., Infant Attention and Early Childhood Executive Function, Child Development 2014, 85(2). Department of Health and Human Services, Children s Program Kit: Supportive Education for Children of Addicted Parents, Printed Elliott J. C., Carey K. B., Bonafide K. E., Does family history of alcohol problems influence college and university drinking or substance use? A meta-analytical review, Addiction 2012, vol. 107, no. 10. Epstein M., Hill K. G., Bailey J. A., Hawkins D. J., The Effect of General and Drug-Specific Family Environments on Comorbid and Drug-SpecificProblem Behavior: A Longitudinal Examination, Developmental Psychology 2013, vol. 49, no 6. Gardner H., Inteligencje wielorakie: teoria w praktyce, (przeł. Andrzej Jankowski), Media Rodzina, Poznań Gellens S. R., Early Childhood Association of Florida, Activities That Build the Young Child s Brain 2000.

20 20 Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski [14] Goleman D., Inteligencja emocjonalna (przeł. A. Jankowski), Media Rodzina, Poznań Gordon E. E., Umuzykalnienie niemowląt i małych dzieci, ZamKor, Kraków z dnia r Maslow A. H., Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa Majchrzyk Z., Nieletni, młodociani, dorośli zabójcy i mordercy. Gdzie kończy się norma a zaczyna patologia, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa Mohammadpur A., Disembedding the Traditional Family: Grounded Theory and the Study of Family Change among Mangor and Gaverk Tribes of Iranian Kurdistan, Journal Of Comparative Family Studies 2013, 44(1). Kataryńczuk-Mania L., Wychowawcze aspekty zajęć umuzykalniających w przedszkolu, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra Kołodziejski M., Edukacja kulturalna jako edukacja muzyczna podstawowe uwarunkowania, w: Lokalna aktywność społeczna w Polsce w latach , red. A. Kansy, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Płockiego, Płock Kołodziejski M., Wybrane eksplikacje pojęcia wychowanie, w: Edukacja i praca: problemy teorii i praktyki, red. K. Gandziarski, B. Pietrulewicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiczno-Technicznej, Konin Oelszlaeger-Kosturek B., Jak uczyć uczenia się? Środki i metody kształcenia samokontroli i samooceny w edukacji wczesnoszkolnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Olubiński A., Współpraca rodziny i szkoły jako funkcja życia społecznego, w: Płaszczyzny współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym, red. L. Hurło, MAGNUS, Łódź Perleth Ch., Schatz T., Gast-Gampe M., Jak odkrywać i rozwijać uzdolnienia dzieci (z niemieckiego tłumaczyła M. Skalska), Wydawnictwo PZWL, Warszawa Polak K., Nauczyciel. Twórczość. Promocja. Wybrane uwarunkowania modernizacji oświaty, UJ, Kraków Przybysz-Zaremba M., Komponenty rodziny jako istotne stymulatory dla rozwoju zainteresowań, ujawniania zdolności i talentów dziecka wybrane aspekty i badania, w: Rodzina Szkoła Środowisko społeczne obszary kształtowania kreatywności i twórczości dziecka (ucznia), red. G. Cęcelek, M. Potoczna, M. Przybysz-Zaremba, PWSZ w Skierniewicach, Skierniewice Przybysz-Zaremba M., Dyskusja redakcyjna. Małżeństwo, rodzina, ponowoczesność, red. M. Bieńko, A. Kwak Societas/Communitas 2016, 1 (21), Półrocznik Instytutu Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Przybysz-Zaremba M., Ryzykowne zachowania młodzieży jako implikacja dekompozycyjnych oddziaływań środowiska rodzinnego wybrane konteksty i eksploracje, Studia nad Rodziną 2014, 2 (35).

21 [15] Wszystko zaczyna się w rodzinie 21 Przybysz-Zaremba M., Dymorficzny wymiar uwarunkowań agresji i przemocy domowej przegląd wybranych aspektów i eksploracji, Studia nad Rodziną 2015, nr 37. Reprintseva G.I., Relations Between Parents and Children in a Rural Family, Russian Education and Society 2009, vol. 51, no. 9. Richardson R. W., Richardson L. A., Najstarsze. Średnie. Najmłodsze. Jak kolejność narodzin wpływa na Twój charakter, GWP, Gdańsk Turiel E., Domain Specificity in Social Interactions, Social Thought, and Social Development, Child Development 2010, 81 (3). Winiarski M., Rodzina szkoła środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Instytutu Badań Edukacyjnych, Warszawa Wu E. H., Parental Influence on Children s Talent Development: A Case Study with Three Chinese American Families, Journal for the Education of the Gifted 2008, vol. 32, no. 1. Wygotski L. S., Wybrane prace psychologiczne II, w: Dzieciństwo i dorastanie, red. A. Brzezińska, M. Marchow, Zysk i S-ka, Poznań Sloboda J., Umysł muzyczny. Poznawcza psychologia rozwoju, AMFC, Warszawa Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa Sztompka P., Socjologia, Wydawnictwo Znak, Kraków Małgorzata Przybysz-Zaremba, Maciej Kołodziejski: Everything begins in the family A few remarks on upbringing The text presents the analysis of selected factors shaping the upbringing of a child in a family. Two groups of such factors are presented: the positive one, connected with diagnosing and developing multiple talents of children, and the negative one, comprising groups of factors disturbing the process of upbringing. In the group of so-called positive factors what was analyzed was such factors as: parents responsibility for protection, care, socialization and upbringing; play-related situations as an essential element of the learning processes; parental stimulation. The dark side, i.e. so-called negative factors, included the problems strictly associated with family (alcohol abuse, drug problem, aggression, violence) and some selected social factors which influence family in the pejorative way, leading to social-welfare, moral and psychological problems. These factors were analyzed in the context which impedes and also disturbs the proper course of the process of child upbringing in the family. Key words: family, child, youth, upbringing, socialization

22

23 Studia nad Rodziną UKSW 2016 R. XX nr 3 (40) Izabela Bieńkowska* Małgorzata Kitlińska-Król** Dziecko we współczesnej rodzinie Artykuł stanowi głos w dyskusji dotyczącej problematyki procesu wychowania i opieki realizowanych wobec dzieci we współczesnych rodzinach polskich. Rodzina, jak pisał Karol Wojtyła, stanowi podstawowy i pierwotny przejaw wymiaru społecznego osoby, jest kolebką życia i miłości, gdzie człowiek rodzi się i wzrasta. 1 W opracowaniu stawiamy pytanie o to, czy rodzina funkcjonująca w dzisiejszej rzeczywistości faktycznie stanowi dla dziecka ową kolebkę. Zagadnienie to staramy się zgłębić poprzez analizę treści teoretycznych i ustaleń empirycznych badaczy z różnych dyscyplin naukowych, by zestawić je z naszymi wynikami badań sondażowych. Rodzina, dziecko, proces wychowania, socjalizacji to skomplikowane, ale niezwykle istotne społecznie i niepowtarzalne konstrukcje, trudno więc o dokonanie jednoznacznych rozstrzygnięć, czy uogólnień. Jesteśmy jednak przekonane o konieczności prowadzenia szeroko pojętej dyskusji społecznej na temat rodziny i dziecka. Słowa kluczowe: dziecko, rodzina, współczesna rodzina, zmiana. * Izabela Bieńkowska doktor habilitowana w zakresie nauk społecznych (pedagogika), profesor Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku- Białej, ATH Katedra Pedagogiki, Wydział Humanistyczno-Społeczny. Główne dziedziny działalności naukowej, zawodowej, społecznej dotyczą pedagogiki specjalnej, resocjalizacyjnej, logopedii, terapii pedagogicznej. ** Małgorzata Kitlińska-Król doktor nauk społecznych (pedagogika) w Zakładzie Teorii Wychowania Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Główne dziedziny działalności naukowej, zawodowej, społecznej to pedagogika, pedagogika specjalna, logopedia. 1 K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Lublin 2000, s. 66.

24 24 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [2] Wprowadzenie Rodzina stanowi dla dziecka zazwyczaj pierwsze i najważniejsze środowisko wychowawcze. Zauważyć należy, iż współczesna rodzina, w tym również polska rodzina, funkcjonuje w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-kulturowej. Dokonujące się przeobrażenia mają niejednokrotnie pozytywne implikacje dotyczące m.in. sposobów komunikowania się (łączność bieżąca, bez względu na odległość), wydłużenia czasu trwania życia, skutecznego podtrzymywania nowego życia, dostępności do całożyciowej edukacji, możliwości podróżowania (globalizacja, wielokulturowość), itd. Niestety zmiany te niosą ze sobą również zagrożenia, które mogą być przyczyną zakłóceń realizacji istotnych funkcji rodziny, niezaspokojenia fundamentalnych potrzeb członków rodziny, w tym dziecka. Zmienia się więc wyraźnie przebieg procesu socjalizacji i wychowania dzieci. Wiele nowych, obserwowanych obecnie zjawisk, nie można jednoznacznie zakwalifikować do kategorii pozytywnie/negatywnie oddziałujących na wychowanie rodzinne. W warun kach globalizacji i ponowoczesności przeobraża się funkcjonowanie wspólnoty rodzinnej. Zmiany te uwidaczniają się m.in. w strukturze rodziny (rodzina dwupokoleniowa, monoparentalna, rekonstruowana, kohabitacyjna, itd.), mediatyzacji życia rodzinnego, ru chliwości przestrzennej (migracje krajowe i zagraniczne), specyfice aktywności zawodowej rodziców (dyspozycyjność, wieloetatowość, permanentne dokształcanie się, waga awansu zawodowego) itp. Przeobrażenia te z pewnością modelują współcześnie charakter relacji między członkami rodziny. Sytuacja rodziny, z jej specyfiką współczesnego funkcjonowania, stanowi fundament rozwoju, wychowania i socjalizacji dziec ka 2, a także determinuje znacząco obraz dzieciństwa. Niniejszym artykułem staramy się włączyć do dyskusji dotyczącej dziecka wzrastającego w polskiej rodzinie, zastanawiamy się, jak obserwowane zmiany społeczne wpływają na preferowane wartości, postawy, style wychowawcze rodziców? Jakie działania podejmują z myślą o swoich dzieciach? Dziecko dawniej i dziś ustalenia teoretyczne Do XV-XVI wieku dziecko nie było podmiotem/przedmiotem naukowej refleksji. Jak podaje Bożena Matyjas, prawdopodobny początek zainteresowań dzieckiem 2 Niektórzy badawcze zaznaczają, że także funkcję kulturotwórczą i prorozwojową, zob. M. Przybysz-Zaremba, M. Kołodziejski, Multi-Sided Upbringing of a Child in Family University Review, Trencin, 2015, Vol. 9, No. 2, s

25 [3] dziecko we współczesnej rodzinie 25 i dzieciństwem rozpoczął się w XVII wieku. Ta uwaga jednak nie miała jeszcze naukowych przesłanek. W XIX wieku, gdy zaczęły rozwijać się nauki społeczne i odnotowano rozwój psychologii dziecka, historii i etnografii, a w dalszym biegu także pedagogiki i socjologii, rozpoczął się czas regularnych eksploracji naukowych nad dzieckiem i dzieciństwem. Obecne badania nad dzieckiem mają już charakter interdyscyplinarny, historyczno- społeczno- pedagogiczny. 3 Nie tak łatwo jednoznacznie zdefiniować termin dziecko. W Encyklopedii pedagogicznej XXI wieku znajdują się dwie propozycje: 1. człowiek od urodzenia do okresu dojrzewania (adolescencji); potomek ludzki; niezależnie od pochodzenia i wieku syn, córka; 2. charakterystyczny reprezentant jakiejś epoki, okresu, np. dzieci-kwiaty, dzieci-komputerowe lub przypisany do idei, wyznania, np. dzieci boże, dzieci pokoju, globalne dzieci, dzieci szczęścia itp. 4 Wojciech Pomykało podaje nieco odmienną definicję: dziecko jest jednostką ludzką w najwcześniejszej fazie jej rozwoju. Nie jest kandydatem na pełnowartościową jednostkę ludzką, a niepowtarzalną- w młodym wieku taką właśnie jednostką. 5 Badacz dodaje jeszcze, że dziecko to nie tylko młoda jednostka ludzka, to jej najpiękniejszy rodzaj. 6 Powyższymi charakterystykami W. Pomykało wpisuje się w humanistyczny nurt myślenia o rozwoju dziecka. Pojmowanie jednak niepowtarzalności dziecka zmienia swój charakter na przestrzeni czasu. W literaturze naukowej, szczególnie psychologicznej, wskazywane są różne klasyfikacje faz rozwoju dziecka, gdzie głównym kryterium wyodrębniania etapów rozwojowych są przede wszystkim zmiany psychiczne i fizyczne, np. noworodek (ok tygodnia życia), niemow lęctwo (do ok. 1,5 roku życia), poniemowlęctwo (do 3. roku życia), wiek przedszkolny (do 6. roku życia), wiek wczesnoszkolny (do 9. roku życia), późne dzieciństwo (do ok. 13. roku życia). 7 Zmiany, jakie obserwujemy w dziecku w wyniku rozwoju, jak podaje B. Matczak mają charakter: 3 B. Matyjas, Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska, Warszawa 2008, s D. Waloszek, Dziecko, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, tom 1, A-F, Warszawa 2003, s W. Pomykało, Dziecko, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1997, s Tamże, s Szerzej o etapach rozwoju dziecka zob. M. Tyszkowa, M. Przetacznik-Gierowska, Psychologia rozwoju człowieka, tom 1, wyd. 5, Warszawa 2014; Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska, Warszawa 1982; J. Piaget, B. Inhelder, Psychologia dziecka, przeł. Zofia Zakrzewska, Wrocław 1993.

26 26 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [4] kierunkowy są zbliżaniem się do stanu optymalne go, kolejnymi krokami, jako konsekwencja poprzedniego i przygoto wanie do następnego; progresywny każda z kolejnych faz charakteryzuje się wyższością w stosunku do poprzedniej; nieustanny dokonuje się nieustannie w ciągu całego życia. 8 Zmiany rozwojowe dziecka w olbrzymim stopniu determinowane są wieloma czynnikami, w tym czynnikami środowiskowo-kulturowymi, a te z kolei obecnie mają niezwykle dynamiczny charakter swych przemian. Wielość czynników, różna intensywność ich oddziaływania na jednostkę, specyficzne korelacje, w jakich występują powoduje, iż niezwykle trudno ująć je w zwartą klasyfikację. Badacze problematyki podejmowali próby uchwycenia głównych tendencji rozwojowych, niektóre z nich nie straciły na swej aktualności do dziś. Na przełomie XVII-XVIII wieku zarysowały się trzy główne stanowiska problemowe dotyczące czynników formacji dziecka. 9 Pierwsze stanowisko skoncentrowane na zależności rozwoju człowieka od natury i wychowania (od wpływów środowiska). Zasadniczym elementem sporów jest tu dylemat czy dojrzewanie człowieka zależy od czynników wrodzonych, czy od działalności środowiska w którym jednostka wzrasta. Dyskusja wzmagała na swej sile wraz z pojawieniem się teorii J. J. Rousseau, J. Locke a, a także G.S. Halla i Gessela. 10 Współcześnie preferowane jest zasadniczo stanowisko interakcjonistyczne. Drugie stanowisko koncentruje się na dylemacie istnienia stałego wzorca rozwoju i zasadności przewidywania jego zmian w oparciu o przemiany rejestrowane na podstawie badań tego rozwoju na poszczególnych etapach życia jednostki. Jedni badacze uważają, iż rozwój jest przewidywalny i odbywa się etapami. Adwersarze twierdzą, iż pogląd ten nie jest słuszny, gdyż rozwój, nie stanowi prostego sumowania wyposażenia naturalnego i oddziaływań środowiska. 11 Trzecie podejście badawcze dotyczy znaczenia różnic indywidualnych i cech wspólnych. Naukowcy poszukują rozwiązania problemu, czy ważniejsze dla 8 A. Matczak, Zarys psychologii rozwoju. Poradnik dla nauczycieli, Warszawa 2003, s D. Waloszek, Dziecko, w: Encyklopedia dz. cyt., s. 889, Por. J. J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, Cz. 1, przeł. W. Husarski, Warszawa Lwów 1930; J. Locke, Myśli o wychowaniu, przekł. i wstęp M. Heitzman, Warszawa A. Gesell, The First Five Years of Life, New York, 1993; G. S. Hall, Znaczenie studiów nad dziećmi, przeł. z niem. K. Król, Warszawa Por. E. Mounier, Co to jest personalizm? oraz wybór innych prac, wybór i red. A. Krasiński, wstęp J. Turowicz, Kraków 1960.

27 [5] dziecko we współczesnej rodzinie 27 poznawania człowieka jest opisywanie, wyjaśnianie różnic między ludźmi, czy też prezentowanie tego, co między nimi zbieżne? Przy współcześnie daleko posuniętym indywidualizmie 12 uzasadnione wydają się próby scalania tych obu stanowisk i rozwijania indywidualności człowieka w pełnej współzależności społecznej. Niejako w odpowiedzi na wyżej opisane stanowiska, łączące różne koncepcje, wskazujące na czynniki rozwoju człowieka powstała tzw. czteroczynnikowa teoria, która została spopularyzowana w naszym kraju przez Marię Żebrowską. Badaczka wskazuje, iż rozwój jednostki ludzkiej zależny od: zadatków organicznych, czyli struktury i właściwości funkcjonalnych układu nerwowego, układu hormonalnego, a więc od rytmów wewnętrznych, konstrukcji fizycznej, stylów poznawczych, wydolności biologicznej, temperamentu itp.; własnej działalności dziecka, gdzie istoty rozwoju psychicznego upatruje się w coraz lepszym orientowaniu się dziecka w rzeczywistości i coraz sensowniejszym działaniu w niej; ujawniana działalność pochodzi od wewnątrz dziecka, od jego popędów, motywów, potrzeb, odruchów, najbardziej znacząca dla dziecka jest aktywność zabawowa; środowiska, od doświadczeń na własnej skórze, czyli utrzymywaniu równowagi organizmu z otoczeniem za pomocą mniej lub bardziej złożonych reakcji; z uwzględnieniem wielkiej zmienności i plastyczności w rozwoju funkcji przystosowawczych organizmu; rozwój człowieka dokonuje się głównie w procesie przyswajania sobie, opanowywania społecznych środków działania, nabywania umiejętności, kształtowania zdolności itd.; wychowania, czyli oddziaływania na tryb życia i działalność dziecka, tak by kształtować jego poznanie, pojęcia i sądy, wzbogacać jego wiedzę o świecie, wyrabiać nawyki, sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania, zdolności, dążyć do wszechstronnie rozwiniętej osobowości; proces wychowania jest dziełem warunkowanym społecznie i historycznie, zmieniającym swe oblicze ideologiczne, polityczne, aksjologiczne a więc i treść przekazu pokoleniowego, (język, tradycje, religia, wykształcenie, metody wychowania dzieci itp.). 13 Wielość czynników, koncepcji opisujących rozwój i sposoby kształtowania się jednostki ludzkiej, nie ułatwia ustaleń badawczych związanych z przybliżeniem fenomenu dziecka. Trud ten jednak wydaje się celowy z uwagi na potrzebę mądrego 12 Por. A. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowska, Warszawa 1982, s

28 28 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [6] zabezpieczenia/czuwania/ towarzyszenia współczesnemu dziecku w zmieniającej się rzeczywistości społeczno- kulturowej. Danuta Waloszek podaje, iż chcąc zrozumieć kim jest dziecko, należy rozważyć dwa czynniki: 1. przemiany w bezpośrednich formach współżycia ludzi od bezdyskusyjnej przynależności (więzy krwi) do wzrastającej izolacji, osamotnienia ludzi; 2. nienadążanie człowieka za własnym dziełem i często brak kontroli, bezradność nad siłą jego oddziaływania. 14 Autorka ta zwraca uwagę na fakt silnego uwikłania dziecka w sprawy dorosłych, na istniejącą rozbieżność między tezami humanistów, wysoko ceniących dziecko, a praktyką dnia codziennego. Przejawy niekonstruktywnych działań wspierane są dodatkowo przez identyfikowane współcześnie trendy Tendencja do ignorowania znaczenia dzieciństwa dla całości życia człowieka odradza się myślenie o wychowaniu do posłuszeństwa, ignorowanie przejawia się w ignorancji w wykorzystywaniu psychiki dzieci przez twórców reklam itp. 2. Tendencja dorosłych do operowania abstrakcyjnym ideałem człowieka sukcesu, człowieka w którego budowaniu przeszkadza bycie dzieckiem z określoną historią życia. Dążąc do preferowanego ideału dziecko młody człowiek pozbywa się swojego wewnętrznego dziecka, które stanowi o podmiotowości i jednostkowości. Pośpieszny tryb życia sugeruje, iż szkoda czasu na bycie dzieckiem, należy przygotować się do wyścigu po sukces rozpoczynając od sukcesów edukacyjnych od najwcześniejszych lat. 3. Tendencja do posługiwania się obrazem tzw. globalnego dziecka. Trend ten powoduje narastanie frustracji u rodziców dzieci niewpisujących się w ten wizerunek. 4. Tendencja do postrzegania niedojrzałości, czyli dzieciństwa, jako niedoskonałości. Prowadzi to do radykalnych reakcji na błędne, nieskuteczne zachowanie dzieci. Stąd dorosły wnioskuje, iż dziecko trzeba edukować wedle obmyślonych przez niego programów. 5. Tendencja do absolutyzowania męskiego, logocentrycznego porządku, władzy rozumu oraz idei koniecznego postępu. W tym podejściu nie ma miejsca na emocje, intuicję, wyobraźnię charakteryzujące dzieciństwo lecz ujawnia się preferencja siły intelektu, stosowania prawa pięści. 6. Tendencja do zaniechania pogłębiania wiedzy o dzieciństwie i dziecku z obawy przed odkryciem prawdy o nich (M. Montessori). Dorośli nie 14 D. Waloszek, Dziecko, dz. cyt., s Tamże, s

29 [7] dziecko we współczesnej rodzinie 29 wiedzą, jak i w co powinny bawić się dzieci, by spełnić (abstrakcyjne) oczekiwania. Stwarzamy więc pozory zabawy, nauki. 7. Tendencja do przemilczania kwestii edukacji dzieci w zakresie pełnienia przez nie ról społecznych, rodzinnych, płciowych. Uczymy wszystkich wszystkiego, często bez uwzględniania predyspozycji indywidualnych, płci, preferencji, niestety efektem jest pierwotne niedostosowanie Tendencja do zaniedbywania dialogu na temat indywidualizmu i kolektywizmu w życiu oraz w edukacji. Jako dorośli nakazujemy dziecku bycie tam, a nie tu, potem, a nie teraz ; odmawiamy dziecku czasu teraźniejszego, w tej relacji nie ma dialogu, jest monolog, który pozbawia dziecko samowiedzy, samokontroli. Wyżej wskazane style w podejściu do dziecka, pomimo, iż często przemilczane, zauważane są przez badaczy problemu, którzy podejmują próby interwencji, często związanej z uświadomieniem rodzicom, wychowawcom, ale i władzom oświatowym, zarządcom mass mediów narastające zjawisko ubożenia dzieciństwa. Znaczący potencjał możliwości autokorekty, ale działań profilaktycznych, prewencyjnych naukowcy pokładają w rodzinie. Rodzina w przeszłości i współcześnie Rodzina jest przedmiotem badań wielu nauk: so cjologii, psychologii, pedagogiki, antropologii, teologii, filozofii, ekonomii, demografii, prawa, medycyny. Podkreślają one ogromne jej znaczenie i rolę w życiu każ dego człowieka. Rodzina realizuje wiele ważnych funkcji istotnych dla jednostki i społeczeństwa, przekazuje określony system wartości, stwarza fundament procesu wychowa nia dziecka, przygotowania do życia, nauki, pracy, uczestniczenia w kulturze. W literaturze naukowej istnieje wiele definicji rodziny. Zbudowanie takiej definicji pojęcia rodziny, jak twierdzi Jadwiga Izdebska, której treść ob jęłaby wszystkie rodziny na świecie, jest bardzo trudne ze względu na nie zwykłą złożoność i zróżnicowanie jej struktury, funkcjonowania, swoistą mozaikowość, hybrydalność różnych form małżeńsko-rodzinnych, formal nych i nieformalnych. Dawniej rodzinę definiowano przez pryzmat więzi instytucjonalnych pomiędzy małżonkami oraz między rodzicami i dziećmi (pokrewieństwo biologiczne, wspólne zamieszkanie). Współczesne defini cje akcentują emocjonalną bliskość oraz dobrowolność relacji bez względu na instytucjonalny status więzi, czy pokrewieństwa biologicznego. Odcho dząc od tworzenia jednej definicji rodziny 16 Szerzej zob. -nie-wiedza-kim-sa-i-dokad-zmierzaja.html (dostęp: )

30 30 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [8] i jednocześnie odpowiadając na pytania, kim jest rodzina, jaka jest jej wartość w życiu człowieka, należałoby spojrzeć na rodzinę jako: grupę społeczną, środowisko wychowawcze, insty tucję wychowawczą, wspólnotę osób 17. Zbigniew Tyszka pisał, że rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego naj cenniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, gru pą podstawową, z którą człowiek jest ściśle związany znaczną częścią swej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, żony, ojca, matki, żywiciela rodziny itp.). Jest także dlań tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek, współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania. 18 Przyglądając się wielości współczesnych form rodziny, realizowanym w specyficzny sposób rolom społecznym uznać należy, że definicja Z. Tyszki choć aktualna w społeczeństwie agrarnym, industrialnym, nie przystaje w pełni do wizerunku rodziny postindustrialnej. Pedagog społeczny Aleksander Kamiński uwypuklił przede wszystkim więź emocjonalną między członkami wspólnoty: rodzina jest podstawową wspólnotą życia, głównie emocjonalną, gdzie w czasie wspólnych lat życia następuje wzajemne wyrównywanie poglądów i ocen, gdzie ludzie kontaktują się całą osobowością, a dom to podpora emocjonalna, ostoja bezpieczeństwa psychicznego 19. Ta definicja, jak wskazują dane empiryczne precyzyjniej oddaje współczesne rozumienie rodziny przez młodych Polaków 20. Sięgając do filozoficznej refleksji nad rodziną, utrzymanej w nurcie personalistycznym ks. Tadeusz Sikorski wskazuje, że rodzina jest źródłem kształtowania człowieka, wskazuje na główne miejsce, z którego człowiek czerpie swój ludzki byt. Dlatego z rozmysłem używa się tu terminu źródło by podkreślić, że właśnie w rodzinie, a nie gdzie indziej, rodzi się człowiek jako pełna istota ludzka 21. Humanistyczne ujęcie rodziny w pedagogice oznacza między innymi odwołanie się do idei podmiotowości ludzkiej i ludzkiej wolności, eksponuje również rodzinę 17 J. Izdebska, Dziecko Dzieciństwo Rodzina Wychowanie rodzinne. Kategorie pedagogiki rodziny w perspektywie pedagogiki personalistycznej, Białystok 2015, s Z. Tyszka, Rodzina, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993, s A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1992, s Por. Raport Młodzi (dostęp: ), s T. Sikorski, Rodzina jako źródło kształtowania człowieka. Od myśli Karola Wojtyły do nauczania Jana Pawia II, w: Spojrzenia na współczesną rodzina w Polsce w kontekście wyzwań soborowych, red. A. Podsiad i A. Szafrańska, Warszawa 1981, s. 336.

31 [9] dziecko we współczesnej rodzinie 31 jako źródło i miejsce kształtowania ich poczucia i zarazem kształtowania się człowieka w całej pełni człowieczeństwa. Przedstawione powyżej różne ujęcia definicyjne rodziny nie wykluczają się wzajemnie, a nawet w niektórych aspektach wzajemnie się uzupełniają, akcentując różne płaszczyzny życia rodzinnego i jej funkcji. W podjętych rozważaniach rodzina rozpatrywana jest przez nas głównie, jako środowisko opiekuńcze, wychowawcze, w którym zachodzą zarówno oddziaływania zamierzone, jak i spontaniczne, o różnym charakterze pozytywnym/negatywnym, prowadzące do rozwoju jej członków. W ujęciu Bogusława Milerskiego i Bogusława Śliwerskiego rodzina jest prymarną instytucją wychowania; o jej roli jako naturalnego środowiska wychowawczego świadczy fakt, że to ona, a nie przedszkole i szkoła, mimo ich niepodważalnego znaczenia w wychowaniu, stanowi pierwsze źródło przekazu symbolicznego 22. Dziecko, uczestnicząc w codzien nych, naturalnych sytuacjach życia, w bezpośrednich interakcjach pomię dzy członkami rodziny, przyswaja podstawową wiedzę o świecie, określony system wartości, norm moralnych, poznaje sposoby zaspokajania i rozwoju własnych potrzeb, zdolności, zainteresowań, aspiracji. W środowisku wy chowawczym rodziny odbywa się proces dwustronnego komunikowania się. Rodzinę wobec powyższego należy traktować, jako najbliższe człowiekowi środowisko życia i zarazem środowisko jego edukacji. Rodzina, co podkreślił Andrzej W. Janke, w ostatnich dziesięcioleciach ujawniła wyraźnie pedagogiczną i humanistyczną wartość, wykazując naturalną odporność na koniunkturalne (ideologiczne i polityczne) manipulacje. Ukazała wartość jako grupa odniesienia i wspólnota życia jakość godna szacunku, pielęgnowania i oferowania następnym pokoleniom 23. Z drugiej jednak strony odnajdujemy dowody na ewolucję, która przebiega w polskiej rodzinie. Dostrzegane zmiany dotyczą między innymi funkcji rodziny. Henryk Cudak wskazuje, że rodzina wypełnia funkcje zarówno w interesie społeczeństwa, jak i jednostki, zaspokajając potrzeby biologiczne i psychiczne jej członków. Prawidłowa realizacja wszystkich funkcji w rodzinie stanowi podstawę tworzenia się właściwych więzi, zaspokajania potrzeb poszczególnych jej członków oraz określenia ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie 24. Każda rodzina jednak wypełnia swe funkcje, w specyficzny dla siebie sposób, na różnym poziomie i w różnym zakresie. 22 Pedagogika. Leksykon, red. B. Milerski, B. Śliwerski, Warszawa 2000, s A. W. Janke, Przesłanki i konsekwencje dla pedagogicznych analiz, w: Pedagogika rodziny, red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Toruń 1997, s H. Cudak, Szkice z badań nad rodziną, Kielce 1995, s. 53.

32 32 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [10] Na zadania opiekuńczo-wychowawcze rodziny, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju dziecka, a dotyczą zaspokajania jego potrzeb, wskazuje Henryk Szpiczko, akcentując wagę potrzeb odnoszących się do sfery: materialnej i zdrowotnej; psychicznej, a zwłaszcza emocjonalnej, (uczenie kultury wyrażania uczuć, umiejętności rozumienia innych, umiejętności współdziałania); rozwoju intelektualnego (rozwijanie zainteresowań i aspiracji życiowych oraz kształtowanie motywacji ustawicznego uczenia się); dziedzictwa kulturowego (wprowadzanie w świat wartości, normy współżycia społecznego i zagadnienia społeczno-polityczne); wdrażania do pracy, kształtowanie poczucia odpowiedzialności i umiejętności współdziałania w zespołach; przygotowania do samodzielnego życia w rodzinie i w społeczeństwie 25. Wymienione powyżej rodzaje zadań opiekuńczo-wychowawczych obejmują wszystkie strefy rozwoju dziecka (fizyczną, psychiczną, intelektualną, społeczną, kulturalną i duchową), które jest integralną osobą 26. Czy w takim razie współczesna rodzina zabezpiecza we właściwy sposób dziecko? Jakie tendencje rejestruje się we współczesnej rodzinie? Na bieżąco na powyższe pytania poszukują odpowiedzi naukowcy i przeciętni mieszkańcy naszego kraju, czyniąc to z różnym skutkiem. Zbigniew Tyszka chcąc rzeczowo odpowiedzieć na ww. problemy akcentuje wagę czynników, które wywołały całokształt przeobrażeń rodziny. Przywołując ustalenia dokonane przez W. F. Ogburna i M.F. Nimkoffa wskazuje iż, badacze ci uznali, że podstawowe zmiany w XX wiecznej rodziny są rezultatem industrializacji i nauki, czyli czynnika naukowo- technicznego. W. F. Ogburn i M. F. Nimkoff za najbardziej charakterystyczne dla współczesnych rodzin uznali: wzrost liczby rozwodów, rozpowszechnianie się kontroli urodzeń i zwiększenie rozmiarów kontaktów seksualnych poza małżeństwem, wzrost liczby mężatek pracujących zawodowo, wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, w coraz większym stopniu przerzucanie na państwo funkcji opiekuńczych spełnianych dotąd przez rodzinę, 25 H. Szpiczko, Opiekuńcze problemy współczesnej rodziny, w: Funkcje wychowawcze współczesnej rodziny, red. M. Gnatowski, Białystok 1981, s B. Matyjas, Dzieciństwo w rodzinie bezrobotnych w środowisku małego miasta, Kielce 2003, s

33 [11] dziecko we współczesnej rodzinie 33 stopniowy zanik postępowania według norm religijnych w małżeństwie i rodzinie 27. Zbigniew Tyszka uznał jednak, iż przyczyny zmian obserwowanych w rodzinie mają szerszą etiologię. W jego opinii przemiany są rezultatem ekonomiczno- społecznych przeobrażeń, od których czynnik techniczny jest również uzależniony. Proponuje więc metamorfozy rodziny ujmować w kontekście makroprocesów, przemian makrostruktury społecznej i całego społeczeństwa globalnego. Za niezbędne uważa wielopłaszczyznową analizę życia rodzinnego, przy uwzględnieniu: przemian biologicznych i materialnych podstaw życia rodzinnego, kulturowych i kulturalnych podstaw życia rodzinnego, szeroko pojętej struktury rodziny, funkcji pełnionych przez rodzinę, miejsca rodziny w mikrostrukturze społecznej i społeczności lokalnej, świadomości członków rodziny dotyczącej życia rodzinnego 28. Rozpatrując wpływ na rodzinę poszczególnych grup czynników Z. Tyszka ujawnia zmiany zachodzące w rodzinie XX/XXI wieku, podobnie czyni to wielu innych badaczy m.in. A. Kwak, S. Badora, B. Czeredecka, D. Marzec, A. Janke, E. Marynowicz Hetka, B. Matyjas. Przykładowo Anna Kwak wskazuje na industrializację, urbanizację, wzmożoną ruchliwość społeczną, jako na procesy, których wpływom podlega życie rodzinne. W ich konsekwencji obserwuje się obecnie: wzrost ruchliwości przestrzennej rodzin, anonimowość jednostki i rodziny w rozszerzających się społecznościach lokalnych; rodzina staje się bardziej zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia społecznego, a co za tym idzie, rośnie jej intymność; następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny, upowszechniają się kontakty seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie 29. O istotnych zmianach następujących w strukturze współczesnej rodziny, piszą badaczki pedagogiki rodziny Sylwia Badora, Barbara Czeredrecka, Danuta Marzec wskazując na: rozpad rodzin dużych, wielopokoleniowych, zintegrowanych przestrzennie i społecznie, na rzecz rodzin małych, dwupokoleniowych; 27 Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2003, s Tamże, s A. Kwak, Rodzina jako środowisko wychowawcze, w: Pedagogika społeczna, red. T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s

34 34 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [12] zmniejsza się liczba dzieci w rodzinie (i/lub odkładanie planów powiększenia rodziny na później) 30. Wyrazem przemian w strukturze rodziny są również zmiany wzorów i modeli stosunków wewnątrzrodzinnych, które zachodzą w relacji między małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi. Kierunki przemian, które można dostrzec to: demokratyzacja stosunków wewnątrzrodzinnych, indywidualizacja poszczególnych członków rodziny, przystosowanie norm i wartości odnoszących się do życia małżeńsko-rodzinnego (przejście od rodziny patriarchalnej do egalitarnej); zmniejszenie się autorytetu oraz zakresu władzy męża i ojca w rodzinie, wzrastająca pozycja społeczna żony i matki oraz dzieci, równość w stosunkach między małżonkami, zmiana podziału czynności i ról między małżonkami, dominacja osobistych więzi emocjonalnych i intelektualnych; uwalnianie się młodzieży spod arbitralnej władzy rodziców; przeobrażenia w zakresie roli dziecka przestaje ono być traktowane jako podpora materialna rodziców i zabezpieczenie na starość, a staje się wartością samą w sobie; rośnie zainteresowanie rodziców przyszłością dzieci, wzrasta ranga potrzeb i dążeń dziecka 31. W świetle powyższych ustaleń warto w tym miejscu podjąć próbę odpowiedzi na pytanie: czy i jak wypełnia współczesna rodzina nakładane na nią zadania opiekuńczo wychowawcze wobec dzieci? Obraz dziecka we współczesnej rodzinie Stosunek do dziecka ulegał przeobrażeniom. Inny był w starożytności europejskiej i pozaeuropejskiej. Inaczej podchodzono do zagadnienia dzieci w średniowieczu, w renesansie i oświeceniu. W każdej epoce dzieciństwo było w inny sposób traktowane. Postawa była zależna od kontekstu społecznego i kulturowego ciągle ewoluowała S. Badora, B. Czeredrecka, D. Marzec, Rodzina i formy jej wspomagania, Kraków 2001, s A. Kwak, Rodzina jako dz. cyt., s ; por. Z. Tyszka, Rodzina dz. cyt., s ; M. Przybysz-Zaremba, Family as Value. The Model of a Family Moulded by Graduating Students, Journal of Pedagogy and Psychology Signum Temporis 2011, Vol. 4, Issue 1, s E. Piecuch, Dzieciństwo jako wartość, w: Rodzina a wychowanie. Współczesna rodzina w sytuacji zmiany, red. E. Jurczyk-Romanowska, L. Albański, Jelenia Góra 2011, s. 156.

35 [13] dziecko we współczesnej rodzinie 35 Współczesne dzieciństwo jest niezwykle istotnym okresem w życiu człowieka. Medycyna, biologia, psychologia, psychoanaliza dowodzą, iż nabyte w dzieciństwie nawyki zdrowotne, higieniczne, estetyczne, wyznaczają dalsze losy człowieka. Nawyki ochrony ciała przed niebezpieczeństwem, traumą, przenoszą się na całe życie 33. Chcąc zestawić opisywane powyżej zagadnienia dotyczące dziecka, jego dzieciństwa we współczesnej rodzinie, w 2016 roku przeprowadziłyśmy badania wśród 153 studentów dwóch publicznych uczelni wyższych na Śląsku. Osoby badane studiowały pedagogikę (różnych specjalności) w trybie zaocznym, na poziomie studiów magisterskich i podyplomowych. W procesie badawczym zastosowałyśmy metodę sondażu diagnostycznego, a w jej obrębie kwestionariusz ankiety. Pytałyśmy o indywidualne opinie respondentów nt. specyfiki funkcjonowania współczesnej rodziny w Polsce. Po sprawdzeniu stopnia wypełnienia kwestionariuszy ankiety do dalszych analiz zakwalifikowałyśmy dane pochodzące od 144 respondentów. Wykres 1. Wartości odgrywające ważną rolę w wychowaniu dziecka/-ci do odpowiedzialności osobistej i społecznej w deklaracjach respondentów Źródło: opracowanie własne. *Respondenci mogli zaznaczyć więcej, niż jedną odpowiedź. 33 D. Waloszek, Pedagogika przedszkolna. Metamorfoza statusu i przedmiotu badań, Kraków 2006, s. 28.

36 36 Izabela Bieńkowska, Małgorzata Kitlińska-Król [14] Dane socjodemograficzne wskazują, iż wśród 144 respondentów było 141 kobiet (98%) i 3 mężczyzn (2%). Z uwagi na niską reprezentację badanych mężczyzn, płeć nie została uwzględniona, jako czynnik różnicujący. Respondenci to na ogół młode osoby dorosłe do 30. roku życia (12%). Następne grupy wiekowe (od 31. do 35. roku życia oraz od 36. do 40. roku życia) reprezentowane były przez najliczniejszą grupę osób po 40% badanych w każdym z przedziałów wiekowych (w sumie 80%), najmniej liczną grupę reprezentantów (8%) tworzyły osoby w wieku lat. Respondenci zapytani zostali o wartości, które w ich opinii odgrywają istotną rolę w wychowaniu dziecka do odpowiedzialności osobistej i społecznej. Na powyższe pytanie studenci udzielili stosunkowo zróżnicowane odpowiedzi. W opinii respondentów ważną rolę w wychowaniu ich dziecka odgrywają wartości dotyczące bezpieczeństwa rodziny. Ta wartość została najliczniej wskazana -123 odpowiedzi (29% wszystkich deklaracji). Podobnie wysoko respondenci ocenili poczucie własnej godności odpowiedzi, co stanowi 26% wszystkich wskazań. Dalej badani wskazywali w kolejności: 72 razy szczęście (17%), 45 razy (11%) prawdziwą przyjaźń, 36 wskazań dojrzałą miłość (9%). Pozostałe odpowiedzi stanowiły niewielki odsetek wszystkich wyróżnień: w 15 odpowiedziach (4%) wskazano wolność, w 9 odpowiedziach (2%) uznanie społeczne i po 6 wskazań (1%) badani wyodrębnili bezpieczeństwo narodowe i dostatnie życie. Bezpieczeństwo rodziny, poczucie własnej godności, szczęście, jako wartości kluczowe dla badanych studentów okazują się stosunkowo zbieżne z wartościami preferowanymi przez młodych Polaków. W badaniach CBOS przedstawia, że od 2005 roku hierarchia wartości cenionych przez Polaków pozostaje dość stabilna. Niezmiennie najważniejsze jest szczęście rodzinne, które wymienia aż 82% ankietowanych. W drugiej kolejności Polacy cenią sobie zdrowie (74% wskazań) ( ). również ważne, ( ) są dla nich: uczciwość (26%) oraz praca zawodowa (21%). Niespełna jedna piąta respondentów (19%) do najważniejszych wartości w swoim życiu zalicza spokój, co szósty (17%) wymienia ( ) szacunek innych ludzi 34. Zarysowuje się tu obraz rodziny zamkniętej, silnie skoncentrowanej na własnym bezpieczeństwie 35, szczęściu indywidualnym, godności osobistej. Rodziny, która w myśl deklaracji zabiega o dobro swych członków, tworząc enklawę bezpieczeństwa. Czy taki klimat sprzyja wychowaniu dzieci? Od strony zabezpieczenia potrzeby bezpieczeństwa zdrowotnego, materialnego i emocjonalnego, 34 Wartości i normy, opr. R Boguszewski, Fundacja Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2013, s. 5 (dostęp: ), PDF 35 Dla porównania tylko 1% badanych studentów wskazał, jako wartość bezpieczeństwo narodowe.

37 [15] dziecko we współczesnej rodzinie 37 przynależności do tej wąskiej grupy społecznej, uznania, wydaje się, że współczesna polska rodzina gwarantuje realizację ww. elementów. Mniej korzystnie, w tym układzie preferowanych przez młodych dorosłych wartości, wygląda realizacja potrzeb dotyczących umiejętności rozumienia innych, umiejętności współdziałania, czy nabywania wartości związanych z dziedzictwem kulturowym. Respondenci poproszeni zostali o określenie strategii działania wychowawczego rodziców wobec swoich dzieci. Na wykresie 2 zostały przedstawione zebrane dane. Wykres 2. Sposoby działania wychowawczego rodziców wobec swoich dzieci w deklaracjach respondentów. Źródło: opracowanie własne. Najliczniej, bo aż 102 razy respondenci wskazali, że w procesie wychowania uczą dzieci zasad współżycia społecznego. Ta odpowiedź stanowiła 36% wszystkich wskazań. To pozytywna deklaracja i działalność pożądana z punktu widzenia socjalizacji. Niemniej jednoznaczność tego wskazania budzi wątpliwości z uwagi na wcześniejsze ustalenia. Badacze bowiem wskazują na realizowany w rodzinie proces przystosowania dzieci do funkcjonowania w społeczeństwie, jednak zwracają uwagę na jego charakterystyczne tendencje m.in. do operowania abstrakcyjnym ideałem człowieka sukcesu, logocentrycznego porządku, władzy rozumu, czy przemilczania przez dorosłych przygotowania dzieci do pełnienia ról społecznych itd. Dodatkowo, niejako na potwierdzenie wieloznaczności tej deklaracji respondentów, wskazanie o uczeniu zasad współżycia społecznego stoi w swoistej sprzeczności do wyżej deklarowanych wartości bezpieczeństwa rodziny, szczęścia. Nauka współbycia z drugim człowiekiem niejednokrotnie