Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwach przemysłowych na przykładzie huty stali

Transkrypt

1 AKADEMIA GÓRNICZO-HUTNICZA WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA mgr inŝ. Ewa Kubińska-Kaleta Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwach przemysłowych na przykładzie huty stali Promotor pracy: dr hab. inŝ. Wiesław Waszkielewicz, prof. AGH Kraków

2 Składam serdeczne podziękowania Panu prof. dr hab. inŝ. Wiesławowi Waszkielewiczowi za okazaną pomoc i cenne uwagi przekazane mi w trakcie realizacji pracy 4

3 Spis treści Wstęp Ryzyko w działalności przedsiębiorstwa Geneza i definicja ryzyka Klasyfikacja ryzyka Zarządzanie ryzykiem Metody i techniki kontroli ryzyka Proces produkcji i ryzyko w działalności huty stali Charakterystyka struktury produkcji przedsiębiorstwa hutniczego Schemat przebiegu produkcji i przetwórstwa stali Postęp techniczny jako czynnik integrujący procesy w hutnictwie Rodzaje ryzyka występującego w przedsiębiorstwach hutniczych ZagroŜenia występujące w badanym przedsiębiorstwie Propozycja metodyki oceny ryzyka w przedsiębiorstwie przemysłowym na przykładzie huty stali Modele systemowe opisujące ryzyko w przedsiębiorstwie hutniczym Ogólne modele systemowe opisujące ryzyko Próba stworzenia modeli systemowych ryzyka w odniesieniu do badanego przedsiębiorstwa Model zarządzania hutą w warunkach zagroŝenia ryzykiem i-tego rodzaju Model działania Hutniczej Agendy Antyryzyka Model poziomów zagroŝeń Model sterowania zmianami ryzyka Model ogniska ryzyka Metoda I macierzowa Identyfikacja obszarów ryzyka Ocena ryzyka Wnioski wypływające z analizy ryzyka metodą I Metoda II oparta na przypisywaniu wag lub wartości skutków dla obszarów zagroŝeń i moŝliwości przeciwdziałania Identyfikacja najwaŝniejszych obszarów zagroŝeń i moŝliwości przeciwdziałania Przypisywanie wag lub wartości skutków do obszarów zagroŝeń i moŝliwości przeciwdziałania Określenie skali prawdopodobieństwa Wyznaczenie zakresu wyników liczbowych Weryfikacja otrzymanych wyników metodą III - zmodyfikowaną metodą FMEA Analiza porównawcza metod zastosowanych w pracy

4 4. Ocena procesu zarządzania ryzykiem w analizowanym przedsiębiorstwie hutniczym w świetle badań empirycznych Analiza ryzyka stanowiącego najpowaŝniejsze zagroŝenie dla poprawnej działalności huty Zastosowanie metody FTA w odniesieniu do analizowanego ryzyka Próba stworzenia algorytmu monitorującego analizowane ryzyko Wnioski końcowe Spis załączników Załącznik Załącznik Literatura

5 Wstęp Ryzyko to zjawisko powszechne w warunkach gospodarki rynkowej i kaŝda podejmowana decyzja jest z nim powiązana. Działanie w warunkach ryzyka jest nieodłącznym atrybutem kaŝdej gospodarki. Obserwując rozwój człowieka i jego otoczenia, łatwo spostrzec, Ŝe ryzyko istniało zawsze i nie było i nie ma działań człowieka, które nie byłyby związane z ryzykiem. Ryzyko towarzyszy zatem działaniom (ryzyko związane z realizacją określonych zamierzeń), ale i stanom (ryzyko związane z zachowaniem istniejącego stanu rzeczy, czyli z niepodjęciem lub zaniechaniem określonych działań) [70, s ]. KaŜda decyzja jest związana z przewidywaniem określonego stanu w przyszłości. Niestety, nigdy nie moŝna w sposób absolutnie pewny ustalić, jak ukształtują się w przyszłości poszczególne czynniki stanowiące podstawę bieŝącej decyzji. Ryzyko w tym rozumieniu polega na tym, Ŝe dzisiejsza decyzja moŝe nie przynieść w przyszłości oczekiwanych efektów. Oczekiwania w ekonomii formułuje się po to, aby zmniejszyć ryzyko [103, s. 7-35]. Ryzyko występujące w Ŝyciu codziennym moŝe wynikać z róŝnych przyczyn. MoŜe ono być następstwem pierwotnych uwarunkowań, za jakie trzeba uznać uwarunkowania biologiczne. W podręcznikach medycznych opisywane są szczegółowo czynniki (np. określone błędy genetyczne) podwyŝszające ryzyko zachorowania na określone choroby. Mówi się teŝ np. o biologicznych uwarunkowaniach ryzyka samobójstwa. PowaŜnym źródłem róŝnych rodzajów ryzyka w Ŝyciu codziennym są nie zawsze odpowiednie poczynania innych osób. Zwiększają one liczbę ofiar wypadków w domu, na drodze, w pracy. Nie zawsze maja one wymiar jednostkowy czy lokalny. Niekiedy wiąŝą się z zagroŝeniami dla wielu osób. Chodzi tu np. o ryzyko epidemiologiczne, ryzyko spoŝywania Ŝywności zmodyfikowanej genetycznie czy ryzyko ekologiczne. Postęp wiedzy i rozwój nowoczesnych technologii z jednej strony przyczynia się do zmniejszania pewnych rodzajów ryzyka, a z drugiej - generuje jego nowe formy. I tak, nowoczesna technika medyczna pozwala zmniejszyć, a nawet wyeliminować ryzyko przedwczesnego zgonu z powodu określonych jednostek chorobowych. Uzyskiwane doświadczenia pozwalają teŝ zmniejszyć ryzyko (zawodność) konstrukcji budowlanych, elementów i układów technicznych, a zatem ryzyko niezawodnego funkcjonowania mniej lub bardziej złoŝonych systemów inŝynierskich. Trzeba jednak zauwaŝyć, iŝ nie zawsze moŝliwe jest uwzględnienie wszystkich elementów ryzyka tkwiących w systemach i ich otoczeniu, zwłaszcza ze względu na nieprzewidywalność zachowań ludzkich (przykładem mogą być nie dające się wykluczyć działania obliczone na zniszczenie elektrowni atomowych). Szczególnym źródłem występującego ryzyka są nowoczesne techniki informacyjnokomunikacyjne. Swego czasu rozpowszechniane były informacje o ryzyku milenijnym w związku z trudnościami w rozpoznaniu roku 2000 przez komputery, których prawidłowe działanie opiera się na moŝliwości właściwej kalkulacji daty i czasu. Z perspektywy moŝna ocenić, w jakim stopniu ryzyko to - z uwagi na interesy branŝy komputerowej - było wyolbrzymiane. Ryzyko milenijne moŝna traktować jako jeden z rodzajów ryzyka utraty informacji. W obecnych warunkach, kiedy informacje zaliczane są do podstawowych zasobów, konsekwencji tego rodzaju ryzyka nie sposób przecenić. Inny przykład to telefonia komórkowa. Mimo poniesienia wysokich nakładów na badania naukowe dotyczące stosowania - tak powszechnych juŝ w uŝyciu - telefonów komórkowych nie udało się do końca wyjaśnić, czy i jakie ryzyko zdrowotne jest z tym związane. Nie tylko znaczne korzyści, ale i określone ryzyko wiąŝe się równieŝ z takimi współczesnymi wynalazkami, które stały się nieodłącznymi 3

6 towarzyszami naszego Ŝycia, jak komputer, Internet czy plastykowy pieniądz. Prócz ryzyka szczegółowego, charakteryzującego kaŝde z tych rozwiązań cywilizacyjnych, zachodzi takŝe niebezpieczeństwo pogłębienia się nierówności między pracobiorcami, wynikające z niejednakowego dostępu do wyŝej wskazanych moŝliwości technicznych (np. według raportu o zatrudnieniu w świecie, opublikowanego w 200l r. do Internetu ma obecnie dostęp tylko 5% ludności świata) [59, s ], [64, s ]. Specyficzny typ ryzyka wiąŝe się z uwarunkowaną technologicznie większą dostępnością do określonych treści przekazów, z wyŝszą liczbą nadawców informacji, a takŝe z multimedialnością, która moŝe w niektórych przypadkach ułatwiać komunikację, a w innych - mnoŝyć bariery komunikacyjne, uniemoŝliwiając zapanowanie nad szumem informacyjnym. Źródłem ryzyka mogą być nie tylko określone trendy technologiczne i kulturowe, ale takŝe aktualna i prognozowana rzeczywistość gospodarcza. Stwarzać moŝe ona nie tylko mniejsze lub większe ryzyko inflacyjne, a tym samym groźbę stopnienia oszczędności, ale i zwiększone ryzyko utraty pracy. Na wysokość tego ryzyka w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych wpływały zasięg i głębokość procesów transformacji ustrojowej i gospodarczej, a w latach późniejszych - uwarunkowania restrukturyzacyjne i rynkowe. W przyszłości wysokość tego ryzyka będą współokreślały procesy rozszerzania się europejskiego rynku pracy. Niektóre kraje Unii Europejskiej w procesach tych upatrują zagroŝenie dla swoich rynków pracy. Chcąc je oddalić w czasie rządy tych krajów proponowały okresy ochronne, czyli okresy zakazu pracy dla obywateli państw kandydujących do Unii. Włączanie się Polski w europejski rynek pracy moŝe więc z jednej strony zwiększyć szanse zatrudnieniowe dla naszych obywateli, a z drugiej powodować m.in. następujące zagroŝenia: wzrost bezrobocia koniunkturalnego wskutek ujemnego salda bilansu handlowego (nadwyŝki importu nad eksportem) w stosunkach między Polską a Unią, zwiększenie poziomu bezrobocia strukturalnego w wyniku przesunięć zasobów ludzkich między sektorami gospodarki, drenaŝ mózgów, upadek małych i średnich przedsiębiorstw, które nie wytrzymają konkurencji z przedsiębiorstwami państw unijnych. Ryzyko moŝe być związane nie tylko z róŝnymi procesami społeczno-gospodarczymi, ale i z wielorakimi formami aktywności człowieka. Występujące przy wykonywaniu czynności zawodowych tzw. ryzyko zawodowe ujmowane jest niekiedy jako kryterium wartościowania pracy, a zatem analizy i oceny jej złoŝoności. Na przykład, według metody autorstwa Ch. Bedauxa ryzyko cząstkowe (odpowiednik elementarnych kryteriów tworzących stopień trudności pracy) to: choroby zawodowe, wypadki przy pracy, skutki przeciąŝenia pracą [59, s ], [64, s ]. Rodzaje i poziomy ryzyka są zróŝnicowane dla poszczególnych sfer ludzkiego działania, dla róŝnych zawodów, specjalności i funkcji. Pewne elementy ryzyka związane mogą być juŝ z samym faktem zajmowania eksponowanego stanowiska. W literaturze przedmiotu znaleźć moŝna interesującą specyfikację składowych ryzyka zawodowego polityka. Wśród nich są np. ryzyko niereprezentatywności, ryzyko wykoszenia w rywalizacji wewnętrznej, ryzyko niewdzięczności, ryzyko dezintymizacji, ryzyko śmierci cywilnej, ryzyko kozła ofiarnego oraz ryzyko haniebnego uwiecznienia. Osoba podejmująca działalność polityczną ryzykuje nie tylko moŝliwością utraty dobrego imienia w przypadku braku sukcesów, ale i niekiedy odcięciem sobie 4

7 moŝliwości powrotu do dotychczasowych zajęć i zajmowanych funkcji. S. Borkowska tego rodzaju ryzyko w odniesieniu do stanowisk kierowniczych nazywa ryzykiem utraty twarzy i pozycji [5 s ; ], [6, s ], [59, s ]. Ryzyko jest pojęciem interdyscyplinarnym. Inaczej definiują je inŝynierowie, inaczej ekonomiści, jeszcze inaczej lekarze i prawnicy. Pomimo tego definicje te maja pewien obszar wspólny. Pojęcie ryzyko wywodzi się z języka włoskiego risicare, czyli mieć śmiałość, przekraczać ustalone tradycją ograniczenia. W polskiej Małej Encyklopedii Powszechnej jest ono określane jako prawdopodobieństwo zaistnienia niespodziewanej katastrofy, np. powodzi, huraganu, poŝaru [22, s. 15]. W medycynie mówi się o ryzyku choroby, rozwaŝa etap profilaktyki, leczenia ambulatoryjnego, szpitalnego i rekonwalescencji. Ryzyko w hutnictwie ma równieŝ wiele aspektów, takich jak: rodzaj zagroŝeń (dla dyrekcji, dla pracowników, dla środowiska naturalnego), prawdopodobieństwo zajścia niekorzystnego wydarzenia, cięŝar gatunkowy jego skutków itp. Uzasadnienie wyboru tematu Podejmowanie jakiejkolwiek decyzji we wszystkich rodzajach i strukturach produkcji wiąŝe się zawsze z ryzykiem. TakŜe współczesne przedsiębiorstwa funkcjonują w warunkach znacznego ryzyka. Szczególnie w ostatnim czasie, gdy następowała restrukturyzacja gospodarki, wystąpiły bardzo złoŝone problemy w przemyśle, w tym równieŝ w hutniczym. Problemy te wymusiły dokonywanie zmian w zakresie programu inwestycyjnego, polityki zatrudnienia, finansowej oraz ochrony środowiska. Brak monitoringu i zarządzania ryzykiem moŝe doprowadzić do sytuacji kryzysowej i zagroŝenia poprawności funkcjonowania całego przedsiębiorstwa. Szczególnie skomplikowane zaleŝności występują w duŝych przedsiębiorstwach przemysłowych, do których naleŝą teŝ przedsiębiorstwa hutnicze. W przedsiębiorstwach takich mogą wystąpić praktycznie wszystkie moŝliwe zagroŝenia ze względu na złoŝoność procesu produkcyjnego oraz wielorakość stosowanych rozwiązań technologicznych i konstrukcyjnych. Czynniki te powodują zagroŝenie dla Ŝycia ludzkiego i środowiska, przyczyniają się do wytwarzania duŝej ilości odpadów. NaleŜy teŝ pamiętać o szeroko rozwiniętej współpracy z otoczeniem przedsiębiorstwa, która równieŝ generuje róŝnego rodzaju zagroŝenia. W pracy wyodrębniono 25 rodzajów ryzyka występującego w hutnictwie, przyjmując jako kryterium wyodrębnienia podstawowe przyczyny zagroŝeń. Są to następujące rodzaje ryzyka: rynkowe, inwestycyjne, kursowe, ekologiczne, bezrobocia, edukacyjne, toŝsamości, bankructwa, transportowe, siły wyŝszej, nieinwestowania w rozwój pracowników, związane z ceną, nienadąŝania za światowym postępem technologicznym i organizacyjnym, technicznotechnologiczne, finansowe, polityczne, związane z bezpieczeństwem pracy, szarej strefy, kadrowe, inflacji, zarządzania, związane z ubezpieczeniem, zwalniania, powstawania negatywnych konfliktów, prawne i administracyjne. Ilość wyszczególnionych rodzajów świadczy o ogromnej mnogości zagroŝeń dla poprawnego funkcjonowania huty. Na chwilę obecną brak jest systemowych rozwiązań słuŝących zarządzaniu ryzykiem w tej gałęzi przemysłu. Fakt ten stał się motywacją do podjęcia tematu pracy. 5

8 Celem głównym jest konstrukcja modeli systemowych ryzyka oraz znalezienie jego miar i wyraŝenie ich za pomocą określonych wskaźników. Modele te umoŝliwią stworzenie odpowiedniego algorytmu pozwalającego na napisanie programu komputerowego, monitorującego i zarządzającego ryzykiem w duŝych przedsiębiorstwach przemysłowych jak np. huty stali Cele szczegółowe: Wskazanie zasadności konstruowania modelu zarządzania ryzykiem w przedsiębiorstwach przemysłowych. Wskazanie moŝliwości praktycznego pomiaru i kierowania ryzykiem w przedsiębiorstwach przemysłowych. Wyznaczenie ryzyka, które stanowi najpowaŝniejsze zagroŝenie dla poprawnej działalności przedsiębiorstwa przemysłowego. Utworzenie algorytmu będącego podstawą do napisania programu komputerowego monitorującego i zarządzającego ryzykiem. Teza Na podstawie analizy czynników wewnętrznych i zewnętrznych, oddziałujących na poprawne funkcjonowanie współczesnego przedsiębiorstwa przemysłowego, moŝna opracować modele zarządzania ryzykiem. Jest to szczególnie istotne dla duŝych przedsiębiorstw, gdzie występuje bardzo złoŝona struktura zaleŝności wpływających na powstawanie róŝnych rodzajów ryzyk. Stworzenie modeli pozwala na wyznaczenie najpowaŝniejszych zagroŝeń związanych z róŝnymi rodzajami ryzyka, a takŝe skutecznych moŝliwości przeciwdziałania lub całkowitego ich wyeliminowania. Opracowanie modeli pozwoli na znalezienie ryzyka najtrudniejszego w przeciwdziałaniu, czyli najgroźniejszego dla poprawnej działalności przedsiębiorstwa przemysłowego. Temu ryzyku naleŝy poświęcić najwięcej uwagi i poddać szczegółowej analizie. Zakres pracy Treść rozprawy zawarto w czterech rozdziałach. W pierwszym rozdziale dokonano analizy literaturowej dotyczącej przedmiotu badań niniejszego doktoratu. Obejmowała ona studia ksiąŝkowe, materiały konferencyjne, czasopisma, literaturę internetową, zarówno w języku polskim jak i obcojęzycznym, tak by uzyskać moŝliwie szerokie spojrzenie na badany problem. W rozdziale tym przedstawiono genezę i przegląd definicji ryzyka, klasyfikacje ryzyka, relacje zachodzące między ryzykiem a niepewnością, a takŝe pojęcie i metody zarządzania ryzykiem. W rozdziale drugim przedstawiono krótką charakterystykę przedsiębiorstwa hutnictwa stali, a takŝe najwaŝniejsze zagadnienia, takie jak: przebieg produkcji i przetwórstwa stali, procesy integracyjne w hutnictwie. W rozdziale tym autorka określiła równieŝ moŝliwe rodzaje ryzyka występującego w badanym przedsiębiorstwie. Rozdział trzeci i czwarty zawiera część badawczą. W rozdziale trzecim zostały zaprezentowane modele systemowe opisujące ryzyko w przedsiębiorstwie hutniczym. Przedstawiono podstawowe modele ryzyka, jakie mogą dotyczyć całego hutnictwa lub tylko pojedynczych hut. Są to modele: zarządzania hutą w warunkach zagroŝenia ryzykiem i-tego rodzaju, poziomów zagroŝeń, sterowania zmianami ryzyka i ogniska ryzyka. Ponadto opracowany został model antyryzyka, dzięki któremu moŝna opracować konkretne standardy 6

9 postępowania w wypadku pojawienia się zagroŝenia technologicznego, rynkowego lub innego. Modele te dają równieŝ podstawę do sporządzenia programu komputerowego, pozwalającego monitorować i zarządzać ryzykiem. Rozdział ten przedstawia równieŝ metodykę procesu zarządzania ryzykiem w praktyce. Proces ten przeanalizowano za pomocą trzech metod: metoda I macierzowa, metoda II - oparta na przypisywaniu wag lub wartości skutków dla obszarów zagroŝeń i moŝliwości przeciwdziałania, metoda III - zmodyfikowana FMEA. Zastosowanie trzech róŝnych metod badawczych pozwoliło na uzyskania wiarygodnych wyników, niemoŝliwych do uzyskania jedną tyko metodą. W rozdziale czwartym zastosowano teŝ metodę FTA, która była podstawą do stworzenia algorytmu monitorującego badane ryzyko. W przyszłości daje to moŝliwość napisania programu komputerowego pozwalającego zarządzać ryzykiem w duŝych przedsiębiorstwach. 7

10 1.1. Geneza i definicje ryzyka 1. Ryzyko w działalności przedsiębiorstwa Historycznie ryzyko zawsze było związane z działaniem jednostki i całych społeczności. JuŜ około 3200 lat p.n.e. w dolinie Tygrysu i Eufratu grupa ludzi nazywanych Asipu, słuŝyła radą ludziom, którzy podejmowali ryzykowne, niepewne i trudne decyzje. Grecy i Rzymianie obserwowali przyczynowe związki pomiędzy warunkami środowiska i stanem zdrowia obywateli. Hipokrats w IV wieku p.n.e. dostrzegał ryzyko dla zdrowia człowieka płynące z uwarunkowań zewnętrznych, a Vitruvious w pierwszym wieku p.n.e. stwierdził toksyczność ołowiu. Wreszcie Agricola w XVI wieku opisał wpływ pracy w kopalni węgla na zdrowie górników. Z podanych przykładów wynika, Ŝe najpierw interesowano się ryzykiem i zagroŝeniami w odniesieniu do zdrowia człowieka. Jednak z upływem lat zaczęto dostrzegać ryzyko w innych obszarach działania ludzi. Blaise Pascal w 1657 roku opublikował teorię prawdopodobieństwa, a w 1693 roku Emond Halley opracował tablice długości Ŝycia. W 1792 roku Pierre Simon de La Place rozwinął prototyp nowoczesnych metod ilościowej analizy ryzyka z szacowaniem prawdopodobieństwa śmierci i/lub przeŝycia z zastosowaniem szczepionki przeciwko ospie lub bez jej uŝycia. John Evelyn ( ), obserwując środowisko i stan zdrowia mieszkańców Londynu, stwierdził, Ŝe dym i smog są przyczyną chorób płuc. Co więcej, udowodnił on, Ŝe sadza jest przyczyną zachorowań kominiarzy na raka. Rozwój formacji kapitalistycznej, powszechne i masowe uŝycie pieniądza oraz oprocentowania spowodowały stosowanie metod matematycznych w odniesieniu do kategorii ryzyka i prawdopodobieństwa, a opublikowanie i udostępnienie tablic długości Ŝycia było przełomem metodologicznym dla firm ubezpieczeniowych [39, s ; s ]. Rozwój definicji ryzyka kształtował się następująco: A. Willet [108, s. 6] w 1901 r. definiował, Ŝe: ryzyko jest zobiektywizowaną niepewnością wystąpienia niepoŝądanego zdarzenia. Ryzyko zmieni się wraz z niepewnością, nie zaś ze stopniem prawdopodobieństwa. J. Sinkey [97, s. 391] definiuje ryzyko jako niepewność związaną z jakimś zdarzeniem lub dochodem w przyszłości. Niepewność zaś jest według niego odzwierciedlona przez nieoczekiwane zmiany wydarzeń. W.A. Rowe [89, s. 24] twierdzi, Ŝe ryzyko jest moŝliwością urzeczywistnienia się czegoś niepoŝądanego, negatywną konsekwencją pewnego zdarzenia. Według L. Tepmana [105, s. 20] ryzyko to moŝliwość zaistnienia niekorzystnej sytuacji podczas realizacji planów i wykonywania budŝetów przedsiębiorstwa. Autor ten podkreśla, Ŝe ryzyko jest kategorią, którą naleŝy rozumieć jako potencjalną moŝliwość prawdopodobieństwa utraty zasobów lub nie uzyskania dochodów w porównaniu z wariantem uwzględniającym racjonalne wykorzystanie zasobów w określonym czasie działalności gospodarczej. Inaczej mówiąc, ryzyko jest tu rozumiane przez autora jako niebezpieczeństwo tego, Ŝe przedsiębiorca poniesie straty w zasobach lub uzyska dochody mniejsze od tych, na które liczył. Jedna z koncepcji dotyczących definicji ryzyka została opracowana przez Komisję do Spraw Terminologii Ubezpieczeniowej USA w 1966 roku. Efektem prac były dwie definicje ryzyka. Według pierwszej z nich ryzyko jest to niepewność co do określonego zdarzenia w warunkach dwóch lub więcej moŝliwości. W tym rozumieniu ryzyko jest to mierzalna niepewność, dotycząca tego czy zamierzony cel działania zostanie osiągnięty. Druga definicja, koncentrująca uwagę na zagadnieniach praktyki ubezpieczeniowej, podaje, Ŝe ryzyko jest to ubezpieczona osoba lub ubezpieczony przedmiot. 8

11 Ryzyko (termin angielski: risk, francuski: risque, niemiecki: Risiko) jest niełatwym do zrozumienia pojęciem i wiele kontrowersji łączy się zarówno z próbami jego określenia, jak i pomiaru. Wieloznaczność pojęcia utrudnia skonstruowanie jednoznacznej, uniwersalnej definicji. Niewątpliwie jednak warto podjąć próbę systematyzacji rozumienia pojęć ryzyka i niepewności oraz określenia relacji zachodzących między nimi [74, s ]. P. L. Bernstein [2] wskazuje na źródła słowa ryzyko, jak juŝ zostało wcześniej wspomniane, we wczesnowłoskim risicare, które oznacza: ośmielić się, stawić czoło, odwaŝyć się, lub nawet w greckim rhize, które odnosi się do opłynięcia przylądka, czyli śmiałego czynu. Łacińskie słowo risicum oznacza szansę, prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia pozytywnego lub negatywnego, sukcesu lub poraŝki. Tak więc termin ryzyko (czasownik ryzykować) w swoich korzeniach dotyczy podjęcia trudnej decyzji o działaniach, w których moŝna coś zyskać albo stracić. Potocznie ryzyko kojarzone jest wyłącznie z zagroŝeniem lub zagroŝeniem i szansą jednocześnie. Termin ryzyko w tym ujęciu oznacza stan lub zespół uwarunkowań, w otoczeniu których podejmowane są decyzje implikujące konsekwencje nieznane w chwili podejmowania tych decyzji. Powszechnie uŝywa się go dla opisu takich sytuacji jak: nieszczęśliwe wypadki, nieprzewidziane zdarzenia, moŝliwość poniesienia straty, moŝliwość, Ŝe uzyskany wynik będzie odmienny od oczekiwanego [20, s. 13], [75, s ]. Na rys. 1.1 przedstawiono rodzaje definicji ryzyka występujące w literaturze. eksponujące przyczyny ryzyka akcentujące aspekt decyzyjno-skutkowy w kontekście realizacji określonych celów. Ryzyko, zgodnie z tym spojrzeniem, to niebezpieczeństwo niezrealizowania celu przyjętego przy podejmowaniu decyzji podkreślające zakres zmienności wartości docelowej w stosunku do jej oczekiwanego poziomu RODZAJE DEFINICJI RYZYKA stosowane w praktyce ubezpieczeniowej a akcentujące brak pewności co do zaistnienia wydarzenia, którego prawdopodobieństwo wystąpienia jest znane utoŝsamiające ryzyko z jego miarami probabilistycznymi (rozkład prawdopodobieństwa) oraz statystycznymi: miernikami tendencji centralnej (wartość oczekiwana) oraz miarami dyspersji (wariancją, semiwariancją, odchyleniem standardowym) konkretyzujące pojęcie ryzyka w perspektywie działalności określonych podmiotów gospodarczych. Wskazuje się tu potencjalne wahania oczekiwanego dochodu lub niepewność, co do rozkładu prawdopodobieństwa przyszłego dochodu jako podstawowe cechy ryzyka wskazujące na negatywny związek pomiędzy ryzykiem a wiedzą wskazujące na informacyjny charakter przyczyn powstawania ryzyka. Ryzyko oznacza sytuację lub zjawisko polegające na tym, Ŝe na skutek niepełnej informacji są podejmowane decyzje, które nie są optymalne z punktu widzenia przyjętego celu Rys Rodzaje definicji ryzyka spotykane w literaturze [75, s ] 9

12 Ryzyko moŝna takŝe definiować jako: Prawdopodobieństwo. Niektórzy autorzy utoŝsamiają ryzyko z prawdopodobieństwem: a. pod pojęciem ryzyka rozumie się, (...) prawdopodobieństwa zdarzenia ocenianego negatywnie ; b. ryzyko jest to stopień prawdopodobieństwa zajścia zdarzeń niezaleŝnych od podmiotu działającego, których nie moŝe on dokładnie przewidzieć i którym nie moŝna w pełni zapobiec, ale które - przez zmniejszenie wyników uŝytecznych i/lub przez zwiększenie kosztów - odebrałoby działaniu zupełnie lub częściowo cechę skuteczności, korzystności i ekonomiczności ; c. zazwyczaj ryzyko określa się jako prawdopodobieństwo straty i ta definicja kojarzy się negatywnie ; d. ryzyko to prawdopodobieństwo poniesienia straty, związane z podjęciem określonej decyzji gospodarczej. Ryzyko jest miarą niepewności dochodów, oczekiwanych w przyszłości jako efekt określonej inwestycji kapitału. Ryzyko związane z inwestowaniem w papiery wartościowe występuje, gdy zrealizowana stopa zwrotu w przyszłości moŝe róŝnić się od stopy oczekiwanej; e. prawdopodobieństwo poniesienia strat przez podmiot gospodarczy w następstwie podjęcia określonej decyzji; działanie, w którym nie wszystkie zmienne dają się oszacować na podstawie rachunku prawdopodobieństwa; f. ryzyko jest to prawdopodobieństwo nieuzyskania wyznaczonych celów. Z ryzykiem w tym znaczeniu nierozerwalnie związane jest pojęcie szansy. JeŜeli ryzyko to jest prawdopodobieństwo mniejsze, róŝne od jakiejś liczby - wyznaczonego celu, to szansa jest prawdopodobieństwem liczby większej od danej. Praktycznie jest to 1 - prawdopodobieństwo przypisane do ryzyka. W tym znaczeniu ryzyko naleŝy szacować tam gdzie moŝna je jakoś zminimalizować lub stworzyć jakiś mechanizm zabezpieczający. Skalkulowana niepewność. Brak pewności. Wynika on stąd, Ŝe aktywa mogą nie przynieść spodziewanej stopy zysku lub moŝe zdarzyć się strata. [74, s ] Negatywne odchylenie osiągniętej wielkości celowej od poziomu wcześniej zaplanowanego. ZagroŜenie. Chodzi tu o zagroŝenie niezrealizowaniem załoŝonego celu. Niebezpieczeństwo. Niemieckojęzyczni ekonomiści ograniczają treść pojęcia ryzyka do negatywnego stanu faktycznego, traktując ryzyko jako niebezpieczeństwo - moŝliwość wystąpienia wydarzenia szkodzącego. Z takim podejściem moŝna się takŝe spotkać w polskiej literaturze. M. Sierpińska, T. Jachna oraz A. Matuszewski [65], [96 s. 9, ] piszą: ryzyko definiuje się zazwyczaj jako niebezpieczeństwo poniesienia straty. Szerzej ujmując, przez ryzyko moŝemy rozumieć niebezpieczeństwo niezrealizowania celu załoŝonego przy podejmowaniu określonej decyzji. W działalności gospodarczej nie osiągnięcie celu moŝe się bowiem wyraŝać nie tylko wystąpieniem straty, lecz równieŝ niŝszym niŝ załoŝony wynikiem. Amerykańscy autorzy rozszerzają pojęcie ryzyka, biorąc pod uwagę takŝe jego pozytywne działanie, czyli obok wystąpienia straty takŝe i moŝliwość wystąpienia zysku. [74, s ] G. Borys definiuje ryzyko jako: niebezpieczeństwo błędnych rozstrzygnięć (decyzji), niebezpieczeństwo niepowodzenia działania, niebezpieczeństwo negatywnego odchylenia od celu [7, s ; 39-54]. RóŜny sens definicji ryzyka przedstawia rys

13 moŝliwości. Ryzyko oznacza moŝliwość, Ŝe wynik działania nie zawsze jest zgodny z oczekiwaniami. Ujęcie potoczne tego terminu jest bardziej radykalne i oznacza moŝliwość poniesienia szkody. Niektórzy autorzy ryzyko w sensie moŝliwości odnoszą do innych zdarzeń ocenianych negatywnie, takich jak: a. nieuzyskanie zamierzonych efektów działalności gospodarczej, poniesienia niezamierzonych strat lub nakładów wyŝszych od przewidywanych, b. powstanie odchyleń od zamierzonych efektów działania, przy czym odchylenia te podlegają prawu wielkich liczb i mogą być przewidziane za pomocą rachunku prawdopodobieństwa. sumy moŝliwości. Ryzyko to suma moŝliwości, Ŝe oczekiwania (cele) systemu (przedsiębiorstwa) nie zostają spełnione wskutek istniejących zakłóceń. Definicja ta wydaje się trudna do przyjęcia gdyŝ termin suma uŝyty został nie w sensie arytmetycznym, lecz w sensie kolektywnym. zmienności. Ryzyko moŝna określić jako zmienność oczekiwanych przyszłych wpływów z projektowanego przedsięwzięcia. W tej ogólnej zmienności moŝna wyróŝnić element systematyczny związany z kierunkiem działalności. Ten element jest mniejszy w branŝy piekarniczej niŝ, powiedzmy w przetwórstwie kamieni półszlachetnych czy budownictwie okrętowym. niepewności. Ryzyko określa się jako niepewność przewidywania zdarzeń w przyszłości, wynikającą z niepewności i niedokładności danych statystycznych, na podstawie których dokonuje się szacowania przyszłości. SENS DEFINICJI RYZYKA działania. Ryzyko to działanie, a więc angaŝowanie środków materialnych, ludzkiej energii i pomysłowości, w celu pokonania groźby odchylenia ujemnego od oczekiwanego rezultatu, natomiast niepewność oznacza ewentualność powstania ujemnych i dodatnich odchyleń od tego rezultatu. funkcji. Ryzyko stanowi funkcję dwóch zmiennych: prawdopodobieństwa niepowodzenia i wielkości straty. Według innych autorów jest ono funkcją ilości i jakości dostępnych informacji o procesach gospodarczych i społeczno-politycznych, stopnia zmienności oraz sprzeczności wewnętrznych i zewnętrznych warunków działania. sytuacji. Ryzyko (...) oznacza taką sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie moŝna przewidzieć z całą pewnością, znany jest natomiast rozkład prawdopodobieństwa wystąpienia tych warunków. miary niepewności. Ryzyko jest miarą niepewności przyszłych dochodów. ToteŜ ryzyko i dochód powinny być postrzegane łącznie, np. przy wyznaczaniu ceny akcji. Jeśli ryzyko jest wysokie, powinno być ono skompensowane przez odpowiednio wysoki oczekiwany dochód (zysk). Rys RóŜny sens definicji ryzyka [74, s ] Z dokonanego powyŝej przeglądu definicji wynika, Ŝe pojęciu ryzyka nadaje się jakŝe róŝne znaczenia. Wiele z nich ma dyskusyjny charakter. W dyskusji nad nimi naleŝy zwaŝyć, Ŝe: istnieje skłonność do stosowania jednego sposobu definiowania. Polega on na tym, Ŝe definicję ryzyka wyprowadza się korzystając z pojęcia bardziej ogólnego (na przykład prawdopodobieństwa, niepewności, niebezpieczeństwa, zagroŝenia) i określając zawęŝenie. Ten sposób definiowania wprawdzie popularny w naukach ekonomicznych, a do nich naleŝy zarządzanie, nie powinien być stosowany w odniesieniu do ryzyka. Pojęcie to jest bowiem nader uwikłane. Istnieje potrzeba zastosowania takiego sposobu definiowania, który umoŝliwiłby odwzorowanie treści tego jakŝe złoŝonego i istotnego pojęcia w zarządzaniu działalnością gospodarczą; ryzyko wiąŝe się z prawdopodobieństwem. Nie jest jednakŝe - w naszym rozumieniu - podzbiorem prawdopodobieństwa, co jak się wydaje sugerują przytoczone definicje. Związek między tymi pojęciami ma bardziej złoŝony charakter. Istnieje potrzeba zbudowania takiej definicji, która precyzowałaby ten związek; 11

14 ryzyko moŝe stwarzać niebezpieczeństwo. Innymi słowy niebezpieczeństwo moŝe być następstwem ryzyka, bądź jednym z jego przejawów. Między tymi pojęciami istnieje związek o charakterze przyczynowo-skutkowym. Definicja powinna określać istotę rozwaŝanego pojęcia, w tym przypadku ryzyka, zaś innym zagadnieniem są jego przejawy, czy skutki. Dlatego utoŝsamianie na mocy definicji ryzyka z niebezpieczeństwem trudne jest do przyjęcia; ryzyko w pewien sposób wiąŝe się z niepewnością. Nie wydaje się jednak zasadnym substytuowanie tychŝe pojęć (uŝywanie ich zamiennie), jak teŝ odwoływanie się przy wprowadzaniu definicji ryzyka do warunków niepewności. Istnieje natomiast potrzeba określenia relacji między pojęciami ryzyko, a niepewność; ryzyko występuje w działaniach (procesach), czy szerzej ujmując - w działalności gospodarczej. Niezrozumiałym jest więc podejście w definiowaniu traktujące ryzyko jako działanie. Odrzuca się je w dalszych rozwaŝaniach; zmienność jak teŝ dynamika działalności i nieokreśloność charakteryzują współczesne warunki działalności gospodarczej. Z tego punktu widzenia, aczkolwiek istnieje związek między zmiennością warunków gospodarowania, a ryzykiem, to jednak definiowanie ryzyka za pomocą terminu zmienność nie wydaje się zasadne [74, s , ]. Interesująca wydaje się przeprowadzona przez P. U. Kupscha [57] próba zdefiniowania ryzyka. Wprowadza on rozróŝnienie pomiędzy ryzykiem formalnym i materialnym. JeŜeli chodzi o materialne pojęcie ryzyka, to jest ono definiowane jako niebezpieczeństwo poniesienia straty i jako takie występuje zarówno w naukach ekonomicznych, jak i prawnych. Pojmowanie ryzyka w kategorii niebezpieczeństwa utraty czegoś jest jednak jednostronnie ukierunkowane na moŝliwe skutki, a nie na stwierdzenie przyczyn tego zjawiska. Formalne ryzyko, pojmowane jako mierzalna niepewność, wywodzi się z niepewności zaistnienia określonego zdarzenia jako źródła i odpowiada ubezpieczalnemu ryzyku, poniewaŝ tylko prawdopodobieństwo zaistnienia pewnych zdarzeń moŝe być skwantyfikowane. Teoria ubezpieczeń zwyczajowo ogranicza ryzyko do tego, co jest mierzalne w oparciu o obiektywne i statystyczne prawdopodobieństwo, eliminując równocześnie niemierzalną niepewność oraz hazard. Inne podejście (W. Karten) [40, s ] to rozgraniczenie pomiędzy czystym ryzykiem i ryzykiem spekulacyjnym. W warunkach czystego ryzyka naleŝy się liczyć tylko ze stratą, natomiast w wypadku ryzyka spekulacyjnego wynik moŝe być zarówno pozytywny, jak i negatywny. Stanowisko to spotkało się jednak z krytyką. Na przykład H. Braun [9, s ] uwaŝa, Ŝe W. Karten arbitralnie ustalił skalę oceny zarówno ryzyka absolutnego, jak i względnego, poniewaŝ wybór punktu zerowego nie został uzaleŝniony od parametru statystycznego rozkładu prawdopodobieństwa, np. wartości przeciętnej zmiennej losowej, albo od wariancji, lecz został ustalony na bazie indywidualnego wyboru. Podsumowanie: Przedstawione w tym rozdziale poglądy i stanowiska pokazują, jak złoŝona jest kategoria ryzyka i jak trudno jest w świecie nauki znaleźć jedną uniwersalną jego definicję. Ryzyko w warunkach gospodarki rynkowej jest zjawiskiem obiektywnym i powszechnym, jednak w róŝnym stopniu dotyka kaŝdą dziedzinę gospodarki. Przede wszystkim ryzyko wynika z faktu, Ŝe dokonuje się ciągle nowych inwestycji, które w gospodarce rynkowej są koniecznym warunkiem szeroko rozumianego rozwoju, a równocześnie w momencie podejmowania określonych działań inwestycyjnych zwykle brak jest systemu w miarę pewnych i kompletnych informacji. Najczęściej są to fragmentaryczne 12

15 dane liczbowe z przeszłości, które mają stanowić podstawę projekcji przyszłych zamierzeń, zdarzeń, inwestycji i strategii spółek prawa handlowego. Analizując specyficzne warunki panujące w przemyśle hutniczym nie moŝna zgodzić się z ogólnymi definicjami ryzyka proponowanymi przez autorów, uwzględniającymi wyłącznie negatywny aspekt ryzyka. Przykładowo, T. Karczmarek określa ryzyko jako moŝliwość zaistnienia niepowodzenia, a w szczególności moŝliwością zaistnienia zdarzeń niezaleŝnych od działającego podmiotu, których nie moŝe on dokładnie przewidzieć i nie moŝe w pełni jej zapobiec, a które przez zmniejszenie wyników uŝytecznych i/lub przez zwiększenie nakładów - odbierają działaniu zupełnie lub częściowo cechę skuteczności, korzystności lub ekonomiczności [39, s ; ]. Pojęcie to wiązane jest więc tylko ze stratą, moŝliwością niepowodzenia, niezrealizowaniem załoŝonego celu, niŝszym niŝ zakładano wynikiem przedsięwzięcia. Dla potrzeb niniejszej pracy, w oparciu o przeanalizowaną literaturę, przyjęto definicję uwzględniającą podwójny aspekt ryzyka, jako przyszłego stanu otoczenia lub rozwaŝanego systemu, w którym moŝna zarówno coś stracić jak i zyskać (np. poprzez oszacowanie prawdopodobieństwa określonego wyniku i podjęcie odpowiednich działań antyryzyka). NaleŜy teŝ zaznaczyć, Ŝe o ryzyku moŝemy mówić, gdy potencjalne straty lub zyski, wynikające z podejmowanego działania, moŝna skwantyfikować. JeŜeli chodzi o relacje zachodzące pomiędzy ryzykiem a niepewnością, to obie kategoriemwystępują często razem, a bywa Ŝe są z sobą utoŝsamiane. Wydaje się jednak, Ŝe kaŝda z tych kategorii oznacza coś innego. Według F. Knighta [43, s. 233] występuje niepewność mierzalna i niemierzalna, przy czym za ryzyko uwaŝa on niepewność mierzalną, niepewność niemierzalną zaś uznaje za niepewność sensu stricto. Natomiast wzajemne relacje pomiędzy ryzykiem i niepewnością I. Pfeffer [78, s. 42] ujął w taki sposób: ryzyko jest kombinacją elementów hazardu (z arab. az-zahr [127] - kostka, gra w kości; ryzyko, ryzykowne przedsięwzięcie, naraŝanie się na niebezpieczeństwo; gra w karty i w inne gry, w których znaczną lub decydującą rolę odgrywa przypadek) i jest mierzone prawdopodobieństwem; niepewność jest mierzona przez poziom wiary. Ryzyko jest stanem świata; niepewność jest stanem umysłu. J. Mikolaj [69, s. 17] pisze, Ŝe ryzyko z reguły definiuje się jako coś niestałego, nieokreślonego, co wiąŝe się z przebiegiem zjawiska i podkreśla, Ŝe ryzyko, niepewność i nieokreśloność są elementem działania człowieka w określonym środowisku. Ryzyko jest związane z działaniem człowieka, niepewność zaś stanem środowiska lub z ograniczonością systemu otoczenia. L. Šimak [98, s. 39] ryzyko definiuje jako ilościowe i jakościowe wyraŝenie zagroŝenia, stopień lub miara zagroŝenia. Jest to prawdopodobieństwo powstania negatywnego zjawiska i jego skutków. W socjologii niepewność definiuje się jako pewien stan wynikający z tego, Ŝe nieokreśloność stała na początku procesu poznania i będzie stać na całej jego drodze. Pojęcie niepewności łączy się z przypadkowością, uŝywa się go w znaczeniu: zawodność, wątpliwość w stosunku do czegoś lub kogoś. Niepewność wynika tu z rozbieŝności między informacją niezbędną do rozwiązania zadania i podjęcia decyzji a informacją posiadaną. niepewność zwykło się łączyć z sytuacją decydenta, w której zmuszony jest on podjąć decyzję dotyczącą działania bez pełnej informacji o rzeczywistości, w której będzie ono realizowane. Tak więc niepewność dotyczy podejmowanych decyzji. Niekiedy jednak pojęciu temu nadaje się szersze znaczenie, przez objęcie nim nie tylko decyzji, lecz działań. SłuŜy temu wprowadzony termin niepewności w działaniu. niepewność w działaniu to sytuacja, gdy nie moŝna określić jakie 13

16 elementy (lub przynajmniej część z nich) składają się na nią, jaka jest ich wartość lub jakie jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia. W warunkach niepewności nie ma się więc ani prawdopodobieństw, ani teŝ się nie wie jakie są moŝliwości. W ramach niepewności moŝna wyróŝnić niepewność o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Niepewności o charakterze wewnętrznym wynikają z niedostatecznej znajomości przez decydenta mechanizmu funkcjonowania systemu, zaś niepewności o charakterze zewnętrznym są wytwarzane przez te rodzaje czynników przypadkowych, na które decydent nie ma wpływu lub teŝ wpływ ten jest ograniczony (np. czynniki klimatyczne, polityczne itp.). W tym rozumieniu niepewność w działaniu charakteryzuje się przede wszystkim nieokreślonością, która dotyczy między innymi zagadnienia prawdopodobieństwa. Jest ono zgodne z podejściem przyjętym w statystyce, gdzie niepewność odnosi się do sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa przyszłych warunków gospodarowania. To rozumienie niepewności przyjmuje się w dalszych rozwaŝaniach. Niepewność i ryzyko dotyczy takŝe prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwo. Według S. Sudoła [101, s ] te dwa pojęcia są ze sobą ściśle związane, jednak nie toŝsame - ryzyko jest rezultatem niepewności lub niepewność jest źródłem ryzyka. Niepewność w gospodarowaniu przedsiębiorstwa wynika z tego, Ŝe podejmując określone działania, nie zna ono wszystkich obecnych, a przede wszystkim przyszłych czynników i okoliczności, które mogą wpływać na wynik tego działania, prowadząc do strat lub korzyści większych od spodziewanych. Ta niepewność moŝe wynikać z nieprzewidywalności działań ludzkich lub naturalnych sił przyrody. Im dłuŝszy jest okres, w którym ocenia się szanse powodzenia jakiegoś podejmowanego działania, tym większa występuje niepewność. Literatura w zakresie ekonomii i zarządzania nadaje wyraŝeniu ryzyko treść zawęŝoną w stosunku do wyraŝenia niepewność. Po pierwsze - pojęciem ryzyka operuje tylko w odniesieniu do moŝliwych strat, a więc sytuacji negatywnej. Po drugie - o ryzyku moŝna mówić, gdy potencjalną stratę, wynikającą z podejmowanego działania, moŝna skwantyfikować. Ryzyko ma charakter wymierny, dzięki czemu, podejmując określone działanie moŝna stwierdzić, jaka strata mu zagraŝa. Warunkiem określenia potencjalnej straty jest ustalenie prawdopodobieństwa jej wystąpienia. Prawdopodobieństwo moŝna ustalać w oparciu o własne doświadczenie z wcześniejszych realizacji takich samych lub podobnych działań, na podstawie doświadczeń innych podmiotów gospodarczych, lub w oparciu o opinię ekspertów [101, s ]. Na mocy przyjętych definicji pojęć wyprowadza się następujące relacje miedzy ryzykiem a niepewnością: ryzyko jest funkcją (skutkiem, rezultatem, konsekwencją) niepewności, niepewność jest immanentną cechą rzeczywistości, zaś ryzyko dotyczy decyzji, ryzyko jest składową niepewności, róŝnica między ryzykiem i niepewnością dotyczy stanu wiedzy, ocena ryzyka jest efektem analizy niepewności, niepewność jest zjawiskiem niewymiernym, zaś ryzyko jest zjawiskiem mierzalnym [39, s ; ], [45, s ], ryzyko jest związane z działaniem człowieka, niepewność zaś ze stanem środowiska lub z ograniczonością systemu otoczenia [69, s. 17], pojęcie niepewność stosuje się wtedy, gdy w badaniu określonego zjawiska lub tendencji nie chodzi o bezpośrednio ilościowe ujęcie tego zjawiska, a głównie o zbadanie jego wpływu na efektywność naszych działań. Oczekiwana efektywność tych działań moŝe być nazwana ryzykiem (ryzyko jest oczekiwaną wartością działania). Bardziej rozsądną 14

17 definicją ryzyka wydaje się być: Ryzyko jest mierzalnym skutkiem pewnych (dobrze zdefiniowanych) niekorzystnych zdarzeń, tzn. R=p*K, gdzie p - prawdopodobieństwo zdarzenia, K - wartość straty wynikająca ze zdarzenia. Odmiennie od ekonomistów na pojęcie niepewności patrzą technicy, opisując ją przy pomocy: rachunku prawdopodobieństwa (niepewność klasyfikacji i ilościowych miar przebiegu zjawisk), teorii zbiorów rozmytych (niepewność klasyfikacji), teorii zbiorów zgrubnych (niepewność klasyfikacji), metody zbiorów ograniczonych (niepewność ilościowych miar przebiegu zjawisk). 1.2.Klasyfikacja ryzyka W literaturze przedmiotu występuje róŝnorodność klasyfikacji ryzyka. S. Nahotko proponuje podział ryzyka na: ryzyko polityczne, dotyczące takich struktur jak: układów władzy, grup społecznych, stosunków międzynarodowych, ryzyko techniczne, które zaleŝy od stopnia nowoczesności maszyn, ich niezawodności, doskonałości rozwiązań konstrukcyjnych, jakości materiałów, z których są wykonane i umiejętności eksploatacji. Dotyczy przede wszystkim moŝliwości wystąpienia awarii maszyn i urządzeń, których skutkiem są przestoje maszyn i braki produkcyjne, ryzyko ekonomiczne, uwarunkowane jest takimi czynnikami jak: koniunktura gospodarcza, ceny czynników produkcji, płace, stopa procentowa, kurs walutowy, stopa podatkowa. MoŜe ono dotyczyć róŝnych obszarów działalności gospodarczej (rys. 1.3.). Ryzyko ekonomiczne w obszarach działalności gospodarczej Ryzyko firmy Ryzyko właścicieli Ryzyko projektu Ryzyko w działalności wytwórczej Ryzyko w działalności budowlanej Ryzyko w działalności usługowej Rys Ryzyko ekonomiczne w obszarach działalności gospodarczej [74, s ] W przedsiębiorstwach prowadzących działalność wytwórczą wyróŝnia się następujące typy ryzyka ekonomicznego: ryzyko spekulatywne występuje wtedy, gdy - zaleŝnie od podjętej decyzji moŝna osiągnąć zysk lub stratę; 15

18 ryzyko czyste występuje wtedy, gdy moŝna osiągnąć tylko stratę lub jej brak. Trywialnym przykładem ryzyka czystego jest zagroŝenie poŝarem - organizacja moŝe ponieść stratę w jego wyniku lub rozwijać się w swoim normalnym tempie, jeŝeli ogień nie wystąpi; ryzyko właściwe funkcjonuje na zasadach prawa wielkich liczb. Występuje ono w kaŝdym obiekcie. Przykładem ryzyka właściwego są awarie maszyn, awarie taśmociągów, poŝary, wybuchy pyłów elektrycznych, zanieczyszczenie środowiska; ryzyko subiektywne jest związane z niedoskonałością człowieka. Subiektywnie ocenia on prawdopodobieństwo wystąpienia określonych zjawisk; ryzyko obiektywne wynika z niemoŝności przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk, np. nie jest moŝliwe do przewidzenia, czy za 10 lat zostanie odkryte super wydajne nowe źródło energii; ryzyko stałe (niezmienne) dotyczy całego systemu gospodarczego (np. wojna, inflacja); ryzyko niestałe (zmienne) dotyczy danej firmy, np. procesy sądowe, strajki; systematyczne (zewnętrzne) determinowane jest przez siły zewnętrzne i podmiot, będący w jego zasięgu, nie jest w stanie go kontrolować. WiąŜe się ono z siłami przyrody oraz z warunkami ekonomicznymi danego rynku (np. zmianą pogody, inflacją czy bezrobociem). specyficzne (niesystematyczne, wewnętrzne) obejmuje obszar działania danej firmy i moŝe być przez nią przynajmniej częściowo kontrolowane. Za najwaŝniejsze przyczyny tego ryzyka uznaje się: zarządzanie firmą, konkurencję, dostępność surowców oraz bankructwo [67], [74, s ], [82, s. 1-53], [102, s ], [104, s ], [130,143]. Dla potrzeb zarządzania działalnością gospodarczą wyróŝnia się następujące klasy ryzyka: ryzyko normalne, które trzeba podjąć a które tkwi w naturze procesów gospodarczych, ryzyko dopuszczalne, czyli takie, na które moŝna sobie pozwolić, ryzyko niedopuszczalne, tzn. ryzyko, na które nie moŝna sobie pozwolić, ryzyko niezbędne, na którego niepodjęcie nie moŝna sobie nie pozwolić [74, s ]. T. Szeląg proponuje najbardziej przydatny z punktu widzenia przedsiębiorstwa podział ryzyka na pięć podstawowych kategorii (rys.1.4). RYZYKO kredytowe prawne rynkowe operacyjne biznesowe cen akcji cen towarów kadrowe technologiczne sprzedaŝy nowego produktu kursu walutowego stopy procentowej materialne i losowe konkurencji relacji ze środowiskiem biznesowym Rys Rodzaje ryzyka w działalności gospodarczej [74, s ] Na rys zostały zestawione klasyfikacje ryzyka według róŝnych autorów. 16

19 Wg L.N. Tepmana ze względu na kryterium podstawowych przyczyn [105, s. 23]: naturalne-przyrodnicze - związane z wyzwoleniem sił przyrody (trzęsienie ziemi, powodzie, burze, poŝary, epidemie), ekologiczne - związane z zanieczyszczeniem środowiska, polityczne, transportowe, komercyjne - charakteryzujące się niebezpieczeństwem strat w procesie działalności finansowo-gospodarczej. Ze względu na kryterium moŝliwego rezultatu (wydarzenia): czyste, spekulacyjne. Wg M. KsięŜyk ze względu na kryterium źródeł zysków przedsiębiorcy [48, s. 208]: niewypłacalności polegające na moŝliwości upadku firmy, czyste (statystyczne) wiąŝące się ze zjawiskami klimatycznymi, koniunkturą, jako wynagrodzenie za innowacje i przedsiębiorczość. Klasyfikacja ryzyka Wg H. Peumansa [77, s.233]: właściwe, subiektywne, obiektywne, będącą formą absolutną niepewności. Podział ryzyka wg L. Korzeniowskiego [45, s ]: projektu, związane z technicznymi warunkami jego realizacji, firmy, wynikające z błędnej oceny przez firmę inwestującą przyszłych warunków rynkowych; określona na ich podstawie rentowność inwestycji moŝe okazać się niemoŝliwa do zrealizowania, właścicieli (ryzyko systematyczne); właściciele mogą nie wykazywać zainteresowania zróŝnicowaniem kierunków rozwoju firmy, pozwalającym na minimalizację ponoszonego ryzyka; własne ryzyko ograniczają oni dywersyfikując kierunki swoich inwestycji, gospodarcze, jakości, niepewność jakości lub niepewność ukrytych własności, gdy przedsiębiorca nie moŝe wpłynąć na postać świadczenia oferowanego przez partnera, oszustwa, niepewność oszustwa lub niepewność ukrytej intencji, gdy partner ma moŝliwość zmiany swojego zachowania, oraz gdy uzyskane ex post informacje, po otrzymaniu świadczenia zwrotnego, nie umoŝliwiają przedsiębiorcy poznanie i ocenienie zachowania partnera, moralne, gdy partner moŝe zmienić swoje zachowanie, a na postać świadczenia zwrotnego mają wpływ równocześnie zachowanie partnera oraz okoliczności zewnętrzne, o których przedsiębiorca nie ma informacji, a więc nie moŝe oceniać zachowania partnera. Brak informacji występuje zarówno ex on te jak i ex post. Rys Klasyfikacja ryzyka wg róŝnych autorów 17

20 Ponadto L. Korzeniowski [45, s ] wyróŝnia ryzyko: toŝsamości - Ryzyko toŝsamości jest związane z identyfikacją, to jest stwierdzeniem, Ŝe określona osoba, organizacja lub przedmiot są toŝsame z osobą, organizacją lub przedmiotem znanym z określonych cech rozpoznawczych. W zakresie działalności gospodarczej podstawą jest identyfikacja przedsiębiorcy dokonywana na podstawie dokumentów rejestracyjnych (wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, do rejestru podmiotów gospodarki narodowej REGON, nadanie przez Urząd Skarbowy numeru identyfikacji podatkowej- NIP). ryzyko wiarygodności - Wiara jest przeświadczeniem, pewnością, Ŝe coś jest prawdziwe. Jednak statystycznie w czterech na pięciu ludzi drzemie chęć wprowadzenie w błąd lub wykorzystania błędu, by osiągnąć korzyść majątkową. Nigdy jednak nie wiadomo, kim są te cztery osoby, trzeba przyjąć, Ŝe kaŝdy jest potencjalnym oszustem, a dopiero po sprawdzeniu dawać wiarę uczciwości [45, s ]. T. Kaczmarek [38, s ], [39, s ] w swoich ksiąŝkach zamieszcza następujący podział ryzyka: Ryzyko prawne - WiąŜe się ono z moŝliwością poniesienia strat w następstwie prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności wykraczającej poza ramy odpowiednich przepisów prawnych i obejmuje niemoŝność wyegzekwowania warunków zawartych umów i porozumień. Ryzyko kontraktowe i ryzyko siły wyŝszej - Obejmuje między innymi klęski i wypadki Ŝywiołowe o duŝym zasięgu działania (np. trzęsienia ziemi, powodzie, skutki wyładowań atmosferycznych), wypadki, których źródłem są konflikty społeczne i czyny niedozwolone, np. (strajki, wojny domowe, podpalenia, kradzieŝe, skutki terroryzmu), awarie i inne wypadki techniczne (np. zawalenie się mostu lub tunelu, uszkodzenie urządzeń chłodniczych z określonymi skutkami dla przechowywanego czy przewoŝonego ładunku), wypadki losowe wynikające z poczynań organów suwerennego państwa w stosunku do działających na jego terytorium obcych osób fizycznych i prawnych oraz ich mienia (np. nacjonalizacja mienia obcych firm, ograniczenia w transferze zysków lub w zatrudnianiu cudzoziemców), wypadki transportowe ( np. zatonięcie statku i związana z tym całkowita lub częściowa utrata ładunku, kolizje i ich skutki dla środków transportowych ładunku, a takŝe dla załogi lub pasaŝerów statku), przypadki tzw. awarii wspólnej i inne, wypadki losowe wynikające z zawartych transakcji handlowych (np. wybór nieodpowiedniego kontrahenta, skutki niedotrzymania terminów dostawy, dostawa towaru odbiegającego jakościowo od ustaleń kontraktowych). Ryzyko gospodarcze - Odnosi się zarówno do sfery mikro-, jak i makroekonomicznej. KaŜdy podmiot gospodarujący musi mieć prawo do decyzji ryzykogennych. JednakŜe ryzyko powinno być podejmowane świadomie. Oznacza to, Ŝe podmiot podejmujący ryzyko powinien w pełni zdawać sobie sprawę z konsekwencji danej decyzji. Podmiot gospodarujący ponosi więc odpowiedzialność za urzeczywistnienie się ryzyka wtedy, gdy jest ono przez niego zawinione, a więc gdy: podjął decyzję bez posiadania odpowiedniej wiedzy o sprawie, której ryzyko dotyczy, popełnił błąd lub błędy w działaniu, co moŝe wynikać z braku fachowego przygotowania, niedbalstwa, lekkomyślności lub obawy przed negatywną oceną ze strony wyŝszych szczebli organizacyjnych. Ryzyko transakcyjne związane z realizacją kontraktu eksportowego i importowego Urzeczywistnia się ono w następstwie niedotrzymania zobowiązań umownych przez uczestników transakcji oraz w wyniku wystąpienia okoliczności niezaleŝnych od uczestników transakcji, mających dla nich charakter siły wyŝszej. 18