Stefan Breyer Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Palestra 16/10(178), 6-19

Transkrypt

1 Stefan Breyer Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych Palestra 16/10(178),

2 STEFAN BREYER Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych A u to r o m a w ia w a rty k u le k o le jn o zm ia n y w p o szczeg ó ln ych p rzep isa ch k o d e k su cyw iln e g o d o ty c zą c y c h d ziedziczen ia g o spodarstw ro ln y c h, w p ro w a d zo n e p rzez n o w elę do k.c. z dnia 26.X.1971 r. (Dz. U. N r 27, poz. 252), oraz zn o w elizo w a n e w zw ią zk u z ty m p rzez rozp o rzą d zenie RM z d n ia 23.XII.1971 r. (Dz. U, N r 37, poz. 332) d o tyczą ce tego p rzed m io tu p rzep isy rozp o rzą d zenia R M z d n ia 28.X I.1964 r. Szczególną uw agę pośw ięca a u to r p rzep iso m m ię d zyn a ro d o w y m u n o rm o w a n y m w art. 2 w y m ie n io n e j n o w e li do k.c. W dniu 4.X I.1971 r. weszła w życie ustaw a z dnia 26.X.1971 r. zm ieniająca kodeks cyw ilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252). U stawa ta (w dalszych wywodach określana jako now ela ), jak również rozporządzenie RM z dnia 23.XII.1971 r. (Dz. U. Nr 37, poz. 332), zm ieniające rozp. RM z 28.XI.1964 r. w spraw ie przenoszenia własności i dziedziczenia gospodarstw rolnych (jedn. tekst: Dz. U. z 1972 r. Nr 31, poz. 215), w prow adziły w dotychczasow ym stanie praw nym poważne zm iany rów nież w zakresie dziedziczenia gospodarstw ro ln y ch.*1 I. PRZEDM IOT DZIEDZICZENIA 1. Pojęcia: gospodarstw a rolnego i nieruchom ości rolnej nie były dotychczas w sposób jednoznaczny unorm ow ane, co częściowo w yw oływ ało różnice w d o k try nie i orzecznictw ie.2 W edług powszechnie przyjętej w ykładni pojęcia gospodarstw a rolnego w obrocie i jak o przedm iotu dziedziczenia nie są identyczne, gdyż w tym ostatnim charakterze i P ro b le m a ty k a te j n o w elizacji została w stę p n ie om ów iona p rzez J. S t. Piątow skieg o (U reg u lo w a n ie w łasn o ści g o sp o d arstw ro ln y c h i zm ian y w k o d ek sie cyw iln y m. P ip n r 8 9 z 1971 r., str. 283) i p rzez J. Paliw odę (Nowe n a w si, P ra w o i Ż ycie n r z 1971 r.). D alsze o m ó w ien ie teg o p rzed m io tu z a w ie ra ją a rty k u ły J. M ajorow icza (Z m ian y w k o d ek sie cy w iln y m w zak resie o b ro tu i d ziedziczenia g o sp o d a rstw ro ln y c h. N P n r 2 z 1972 r., str. 171) i J. G w iazd o m o rsk ieg o (Z m iany p rzep isó w o dzied ziczeniu g o sp o d a rstw ro ln y c h, P ip n r 3 z 1972 r., str. 29). z O b szern e o m ó w ien ie ty c h p ojęć w ed łu g sta n u p ra w n e g o p rzed n o w elizacją znajd zie c z y te ln ik w p ra c y zb io ro w ej; K odeks C yw ilny K o m en tarz, W yd. P ra w n. 1972, s tr. 429 i 447 o raz u J. St. P iątow skiego w p ra c y zb io ro w ej: G o sp o d arstw a ro ln e, W yd. P ra w n. 1967, str. 25 i n a st. O m ów ione też one zostały w m o je j p ra c y : P rz e n ie sie n ie w łasn o ści n ie ru c h o m o śc i, W yd. P ra w n. 1971, w yd. II, str. 341 i 345 o raz w p o d ręczn ik u J. Selwy l A. Stelm achow skiego: P ra w o ro ln e, 1970, str. 94. P ro b le m a ty c e te j pośw ięcili o sta tn io u w ag ę: B. Mościcki: P o ję c ie n ieru ch o m o ści ro ln e j, N P n r 11 z 1971 r., str i S. Rakowski: P o ję c ie g o sp o d a rstw a ro ln eg o, N P n r 11 z 1971 r., str (w o bu ty c h a rty k u ła c h przytoczono obszernie lite ra tu rę i orzecznictw o).

3 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 7 chodzi o tzw. gospodarstw a rolne sensu largo, a więc łącznie z inw entarzem żywym i m artw ym oraz innym i składnikam i gospodarstw rolnych zw iązanym i z produkcją rolną, gdy tym czasem w obrocie gospodarstwo rolne obejm uje całość gospodarczą składającą się z nieruchom ości rolnych i zagrody, ale bez inw entarzy. Pojęcie gospodarstw a rolnego ustalone w rozp. RM z 28.XI.1964 r. nie uległo zmianie, natom iast 1 tegoż rozp., który niedawno, bo dopiero w drodze rozp. RM z 10.VII.1970 r. (Dz. U. Nr 18, poz. 150), był zmieniony, stał się obecnie przedm iotem ponownej now elizacji, k tó ra dotyczy zarówno samej treści, jak i rozm iaru n ieruchom ości rolnej i m a zasadnicze znaczenie również w spraw ach dziedziczenia. 2. Nowy 1 cyt. wyżej rozp. zaw iera zm iany redakcyjne i m erytoryczne. R e dakcyjną zm ianą jest rozbicie dotychczasowego ustępu 1 na dw a ustępy i oznaczenie odpow iednika daw nego ustępu 2 jako ust. 3. Pierw szy ustęp, odpow iadający daw nem u zdaniu pierwszego ust. 1, zaw iera nie zm ienioną definicję nieruchom ości rolnej. Nowy ustęp 2 zastępuje dalsze części dawnego ust. 1, zajm ując się sytuacjam i, gdy nieruchom ość rolna traci ten charakter. Dzieje się tak w dwóch w ypadkach: 1) z dniem ogłoszenia w dzienniku wojew ódzkiej rady narodow ej uchw ały p rezy dium właściwej rady narodow ej, w w yniku której nastąpi ustalenie granic terenów budow nictw a m ieszkaniowego i zagrodowego, przejm ow anych n a własność państw a na podstaw ie przepisów o terenach budow lanych na obszarach w si i przepisów o te renach budow lanych na obszarach m iast i osiedli, albo 2) gdy decyzją właściwego do spraw planow ania przestrzennego organu prezydium pow iatow ej rad y narodowej, w ydaną w trybie przepisów o planach realizacyjnych, nieruchom ość rolna została przeznaczona na cele nie zw iązane bezpośrednio z produkcją rolną. 3. C harakter działek na terenach budow lanych na obszarach wsi był dotychczas rozm aicie rozum iany. Na przykład często przyjm owano, iż w rozum ieniu dawnego 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r. sam fakt, że działka znajduje się na takim terenie, przesądza o jej przeznaczeniu na inne cele, nie związane bezpośrednio z produkcją rolną. Idąc po tej linii rozum ow ania należałoby w zakresie dziedziczenia poddać zagrody innem u reżym ow i praw nem u niż reszta gospodarstwa, w skład którego wchodzą. Otóż dążąc do usunięcia takich konsekwencji, w rozporz. RM z 10.VII r. przy now elizacji m.in. 1 wymień, rozp. RM z 28.XI.1964 r. w zm ianka o terenach budow lanych na obszarach wsi została usunięta. O statnia zaś now elizacja z 23.XII.1971 r. w prow adziła do 1 postanow ienie tej treści, że nieruchom ość rolna na powołanym obszarze traci ten swój charakter z dniem ogłoszenia decyzji o ustaleniu granic teren u budowlanego. Jednakże sytuacja p raw n a na tym obszarze uległa zm ianie w zw iązku z now e lizacją w 1969 r. ustaw y z r. o terenach budow lanych na obszarach wsi ijedn. tekst: Dz. U. z 1969 r. Nr 27, poz. 216). W edług nowych przepisów tereny te są przeznaczone rów nież na budow nictwo zagrodowe. W prawdzie więc działki tracą z mocy 1 rozp. ch arak ter rolny po ustaleniu granic terenu, co w iąże się z p rzejęciem znajdujących się tam gruntów przez państw o, jednakże z chw ilą przeznaczenia działki pod budow nictwo zagrodowe (które w zasadzie powinno się skupiać na tym terenie) staje się ona częścią zorganizow anej całości gospodarczej w rozum ieniu 2 rozp., odzyskuje swój charakter rolny i podlega tem u sam em u reżym owi praw nem u co reszta gospodarstwa. W tym zakresie nie może być różnicy m iędzy tym i zagrodam i a zagrodam i znajdującym i się (jeszcze) poza w ym ienionym i te renam i. 4. W yjaśniona została rów nież spraw a stosow ania przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych do zagród znajdujących się w m iastach i osiedlach n a terenach

4 8 Stefan Breyer N r 10 (178) dla budow nictw a domów jednorodzinnych. Form alnie nastąpiło to w drodze ustaw y z dnia 6.VII.1972 r. o terenach budow nictw a jednorodzinnego i zagrodowego oraz 0 podziale nieruchom ości w m iastach i osiedlach (Dz. U. N r 27, poz. 192), obow iązującej od 1.IX.1972 r. Jednakże nowe ujęcie znowelizowanego 1 ust. 2 pkt 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r. (tj. w edług jedn. tekstu: Dz. U. z 1972 r. N r 31, poz. 215) uzasadnia stosow anie tych kryteriów nieruchom ości rolnych już z dniem 31.X II.1971 r. U staw a z 6.VII.1972 r. dopuszcza już w samym tytule istnienie na tych terenach zagród, za które według art. 1 ust. 1 pkt 2 każe uważać domy m ieszkalne w raz z budynkam i gospodarczymi, związane z indyw idualnym gospodarstwem rolnym, hodow lanym lub ogrodniczym. Takie zagrody są składnikam i gospodarstw a rolnego 1 w związku z tym podlegają tym samym przepisom dziedziczenia. To samo dotyczy zagród istniejących w dacie ustalenia wymienionego terenu budow nictw a (art. 8 ust. 2). Jeśli chodzi o obszary urbanizacyjne tworzone na podstaw ie art. 22 ustaw y z 14.VII.1961 r. o gospodarce terenam i w m iastach i osiedlach (jedn. tekst: Dz. U. z 1969 r. Nr 22, poz. 159), to ostatnia nowelizacja tej ustaw y z 6.V II.1972 r. (Dz. U. N r 27, poz. 193) nie w prow adziła w tym względzie żadnych zmian. Na tych obszarach mogą istnieć również gospodarstw a rolne na praw ie użytkow ania wieczystego. 5. U sunięta została z 1 rozp. negatyw na przesłanka (dawny ust. 2 zd. pierwsze), w edług której nie uważa się za nieruchomość rolną terenów położonych w obrębie zw artej zabudowy m iasta, co zostało spowodowane tym, że obowiązujące przepisy budow lane nie znają pojęcia zabudowy zw artej. Również uległ zm ianie ustęp 1 1 rozp., który mówił o utracie charakteru rolnego nieruchom ości przeznaczonej zgodnie z przepisam i o planow aniu przestrzennym na cele nie związane bezpośrednio z produkcją rolną. Stosowanie tego przepisu nastręczało w praktyce tru d ności. 3 Obecnie, według aktualnego odpowiednika tego przepisu (nowy 1 ust. 2 p k t 2 cyt. wyżej rozp.), nieruchomość rolna traci również ten charakter, jeżeli decyzją właściwego do spraw planow ania przestrzennego organu prezydium pow iatow ej rady narodow ej, w ydaną w trybie przepisów o planach realizacyjnych, została przeznaczona na cele nie związane bezpośrednio 4 z produkcją rolną. O planach realizacyjnych jest mowa w art. od 36 do 39 ustaw y z r. 0 planow aniu przestrzennym (Dz. U. Nr 7, poz. 47) oraz w zarządzeniu Min. Bud. 1 Przem. M ąt. Bfujd.. z 28.X.1969 r. (MP Nr 48, poz. 840). W edług w ym ienionych przepisów sporządzanie tych planów należy do ostatniej fazy planow ania przestrzennego. Sporządza się je na podstawie szczegółowego planu zagospodarowania przestrzennego jednostki osadniczej stosownie do ustaleń decyzji w spraw ie lokalizacji (art. 37 powołanej ustawy). P lany te obejm ują plan zagospodarow ania p rzestrzennego terenu w zakresie inw estycji oraz zagospodarow ania terenów pod działki budow lane i pod inne obiekty, co przesądza o tym, czy nieruchom ość m a chara k te r rolnej, czy też nie m a tego charakteru. Należy jednak z naciskiem podkreślić, że sam fak t określenia działki jako bu dowlanej nie pozbawia jej charakteru rolnego. Jeśli bowiem chodzi o zagrodę, to podlega ona w zakresie dziedziczenia tem u sam em u reżym ow i co całe gospodars P o r. K odeks cyw ilny K om entarz, op. cit., str T e rm in u : b e z p o śred n ieg o zw iązania z p ro d u k c ją ro ln ą n ie n ależy rozu m ieć lite ra ln ie. N ie m o żn a bow iem odm ów ić c h a ra k te ru ro ln eg o an i części m iesz k aln ej w zagrodzie ro ln ik a, a n i też n p. chlew niom czy ferm o m k u rzy m. S p ra w a ta została a u to ry ta ty w n ie w y ja śn io n a w a rt. 1 ust. 1 p k t 2 u sta w y z 6.VII.1972 r. (Dz. U. N r 27, poz. 192)f z a w ie ra ją c y m d e fin ic ję z a g ro d y (ust. 4).

5 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 9 stwo. Pojęcia nieruchom ość rolna i działka budow lana nie są przeciw staw ne sobie. 6. Szczególne znaczenie m a nowy przepis 1 ust. 3 cyt. wyżej rozp. stanow iący, że nie uw aża się za nieruchom ość rolną nieruchom ości należących do tej samej osoby (lub osób), jeżeli ich łączny obszar nie przekracza 0,5 ha.5 6Przepis ten wszedł jednak w życie dopiero w dniu 31.XII.1971 r. Do tego czasu obowiązywała daw na norm a przewidziana w 1 ust. 2 rozp., a m ianowicie 0,2 ha. Jeżeli więc spadek został otw arty przed 31.X II.1971 r., to do dziedziczenia gospodarstw od 0,2 ha do 0,5 ha stosuje się nadal przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. Jeżeli jednak chodzi o dział spadku, to stosuje się bez w zględu na to, kiedy spadek został o tw arty aktualną norm ę 0,5 h a.s II. ZM IANY W D ZIED ZICZEN IU USTAWOWYM 1. Nowela w prow adziła w art k.c. zmianę, znosząc w arunek rocznej pracy. Obecnie w ystarczy jako przesłanka dziedziczenia jedynie bezpośrednia praca w gospodarstw ie spadkow ym przed otw arciem spadku. Tym sam ym została uchylona rozbieżność między p k t 1 a 3 dotychczasowego 1 art k.c., z których pierwszy w ym agał rocznej pracy jako przesłanki dziedziczenia, a drugi tego nie wymagał. U chylony też został z dniem 31.XII.1971 r. 15 ust. 3 rozp. RM, nakazujący stosowanie przy określeniu pracy spadkobierców przepisów ust. 1 tegoż 15. Obecnie w spraw ach spadkow ych nie stosuje się przy ustalaniu przesłanki pracy w gospodarstw ie rolnym takich kryteriów, jak w ykonyw anie jej nieprzerw anie co n a j mniej od roku przy równoczesnym zam ieszkiwaniu w tym gospodarstw ie i bez zatrudnienia gdzie indziej na podstaw ie umowy o pracę lub m ianow ania. W ymienione wyżej przesłanki dotychczasowe, z w yjątkiem w ym agania rocznej pracy uchylonego przez nowelę do kodeksu, obow iązują przy ocenie innych przesłanek dziedziczenia przy wszystkich spadkach otw artych przed 31.X II.1971 r. W tym też okresie za pracę w gospodarstw ie rolnym uw aża się również pracę w gospodarstwie o obszarze od 0,2 ha do 0,5 ha. Uchylenie w arunku rocznej pracy jako przesłanki dziedziczenia zwiększyło k rąg spadkobierców ustaw owych i tym samym zmniejszyło potrzebę korzystania z uprawrnień spadkobierców w arunkow ych (art k.c.). N aw iasem w arto zauważyć, że utrzym anie w arunku rocznej pracy jako p rzesłanki otrzym ania całości nieruchomości rolnej przy zniesieniu współwłasności (art k.c.) nie tłum aczy się jasno, jeśli się zważy, że w naszych w arunkach postępowanie o dział spadku i o zniesienie współwłasności przeważnie prow adzi się łącznie. 2. Z ajm ując takie samo stanow isko jak przy dziedziczeniu dzieci, nowela w nowym brzm ieniu art k.c. uchyliła w ym aganie rocznej pracy w nuków spadkodawcy także w w ypadku, gdy ich ojciec lub m atka nie mogą dziedziczyć dla b raku w arunków przew idzianych w art k.c. 5 W przep isie ty m, podobnie jak w jego poprzednio obow iązującym odpow iedniku, w y stę p u je p ew n a k o n tu z ja p o jęć n ieru ch o m o ści ro ln e j i g o sp o d a rstw a rolnego. 6 O późnione ogłoszenie now eli do rozp. RM spow odow ało p o czątk o w o d e z o rie n ta c ję co do czasow ego z a k re su o b o w iązy w a n ia now ej n o rm y 0,5 h a. W ątpliw ości w te j k w estii w y ja ś n iło p o śred n io M in. R o ln ictw a, w y d a ją c w iążącą o rg an y ro ln e in stru k c ję n r 3 z 23.III.1972 r. (Dz. U rz. M in. R oln. N r 5, poz. 29). Z godnie z 4 u st. 1 te j in stru k c ji uw łaszczen ie n a p o d sta w ie u sta w y z 26.X.1971 r. o u re g u lo w a n iu w łasności g o sp o d a rstw ro ln y c h o b e jm u je gospodarstw o od 0,2 h a wzwyż.

6 10 Stefan B r e y e r N r 10 (178) 3 W ymaganie powyższe zostało uchylone przez zm ianę 2 art k.c. jeśli chodzi o dziedziczenie rodzeństw a gdy zstępni nie m ają w arunków potrzebnych do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Doniosłe znaczenie m a dopuszczenie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dzieci rodzeństw a w nowym art k.c. Mogą one dziedziczyć także w w ypadku, gdy ich ojciec lub m atka nie mogą dziedziczyć dla braku w arunków przew idzianych w art lub k.c., jeżeli te dzieci pracow ały bezpośrednio przed o tw arciem spadku w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i jeżeli dla nich ta p raca stanow iła główne źródło utrzym ania. Z powyższego ujęcia tego przepisu w y nika, że dzieci te dziedziczą również w tedy, gdy ich rodzice nie żyją, w granicach określonych w art. 934 k.c. Nie w ydaje się jednak, aby dzieci rodzeństw a mogły dziedziczyć jako spadkobiercy w arunkow i (rezerwowi) przy odpowiednim zastosowaniu art k.c., ponieważ przepis art k.c. w ym aga bezpośredniej pracy w gospodarstwie spadkow ym.7 D alsi zstępni rodzeństw a nie są pow ołani z ustaw y do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Nowy przepis art k.c. ogranicza dość istotnie zakres dziedziczenia S karbu Państw a, a także zwiększa zakres osób uwłaszczonych na podstaw ie ustaw y z 26.X.1971 r. o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych kosztem S karbu P ań stwa. 4. Zakres dziedziczenia Skarbu P aństw a określony w art k.c. form alnie nie uległ zmianie, ale, jak już o tym była m ow a wyżej pod 3, nastąpiło jego ograniczenie przez dopuszczenie do dziedziczenia zstępnych rodzeństw a. Dalsze ograniczenie nastąpiło przez w prow adzenie nowego 3 tegoż art k.c. Ten nowy przepis stanowi, że S karb P ań stw a nie dziedziczy na podstaw ie (nie zm ienionego) 2 tegoż artykułu w w ypadku, gdy osoby upraw nione do dziedziczenia są w praw dzie trw ale niezdolne do pracy, ale dla których praca w gospodarstw ie spadkow ym stanow iła główne źródło utrzym ania, jeżeli wykażą, że m ają w arunki do prow adzenia tego gospodarstw a przy pomocy m ałżonka lub osób bliskich, posiadających kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego. P rzy ustalaniu trw ałej niezdolności do pracy wiążące znaczenie m a aktualny 14 ust. 1 i 3, odpowiednik nie zmienionego 16 ust. 1 i 3 rozp. z 28.XI.1964 r., który stosuje się również przy dziedziczeniu. W edług tego przepisu uważać należy za trw ale niezdolnych do pracy współwłaścicieli a (zatem i spadkobierców) w wieku la t 60 (kobiety) i 65 (mężczyźni) nie w ykonujących stałej pracy, stanow iącej ich główne źródło utrzym ania, oraz osoby zaliczone do I i II grupy inwalidów. Ustalenie tych okoliczności powinno nastąpić w postępow aniu o stw ierdzenie nabycia spadku. W szczególności chodzi o ustalenie, czy rzeczywiście spadkobierca m a do swej pomocy osoby posiadające kw alifikacje rolnicze. Dotyczy to przede w szystkim m ałżonka, a także innych osób bliskich, niekoniecznie członków legalnej rodziny. Ich stosunek do spadkobiercy i zaangażowanie w pracy w gospodarstwie spadkowym m usi jednak mieć ch arak ter stały, nie doraźny. Jeżeli jest kilku współspadkobierców niezdolnych do pracy, a tylko niektórzy z nich odpow iadają w arunkom art k.c., jedynie oni są pow ołani do dziedziczenia. 7 O d m ienny pogląd w y p o w ied ział J. G w iazd o m o rsk i w a rty k u le : Z m ian y p rzep i só w o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, P ip n r 3 z 1972 r.

7 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 11 III. DZIED ZICZEN IE TESTAMENTOW E 1. Nowy przepis art k.c. zastąpił tekst dotychczasowy, którego w ykładnią m usiały się zajm ow ać Sąd N ajw yższy i doktryna.8 W rezultacie ustalono, że spadkobiercą testam entow ym gospodarstw a rolnego lub jego części może być każda osoba, która jna ogólne w arunki do dziedziczenia z mocy ustaw y gospodarstw rolnych, niezależnie od tego, czy należy ona do kręgu potencjalnych spadkobierców ustaw owych po danym spadkodaw cy. W ykładnia ta wobec zm iany art k.c. przestała mieć znaczenie. Nowy przepis nie norm uje generalnie i w prost, kogo można ustanow ić spadkobiercą testam entow ym gospodarstw a rolnego (co w ydaje się usterką redakcyjną), natom iast zajm uje się sytuacją szczególną, mianowicie ustanow ieniem spadkobiercą testam entow ym osoby, która nie jest pow ołana do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Zachodzi tu zasadnicza różnica w porów naniu z daw nym przepisem. W nowym ujęciu nie m a mowy o osobie, która odpowiada w arunkom przewidzianym dla spadkobierców powołanych do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ale o osobie, która nie jest pow ołana z ustaw y do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Jest to pojęcie przeciw staw ne osobie, która jest powołana do tego dziedziczenia. Powołanie z ustaw y do dziedziczenia to coś więcej niż same w arunki do dziedziczenia. Chodzi tu ta j o przynależność do kręgu potencjalnych spadkobierców ustaw ow ych gospodarstw a rolnego bez w zględu n a kolejność dziedziczenia.9 Z tego nowego ujęcia w ynika, że spadkobiercą testam entow ym może być u stanowiona każda osoba spośród spadkobierców ustawowych po danym spadkodaw cy, objęta którym kolw iek z przepisów art k.c., a zatem bez w zględu na kolejność dziedziczenia. E w entualna odm ienna w ykładnia, zw ężająca ten krąg tylko do osób, które by w razie nieustanow ienia spadkobiercy testam entow ego w konkretnej sytuacji dziedziczyły gospodarstw o z mocy ustaw y, m usiałaby się opierać na w yraźnym przepisie ustaw y, jako ograniczająca swobodę działania spadkodawcy. Przepis tak i w zasadzie przekreśliłby korzyści ogólne gospodarcze w ynikające z rozporządzeń testam entow ych, które zapew niają pew ną selekcję spadkobierców. N iezależnie od tego testato r nie zawsze w ie na pewno, kto by po nim z ustaw y dziedziczył. 2. Poza tym i spadkobiercam i, należącym i do kręgu potencjalnych ustaw ow ych spadkobierców gospodarstw a należącego do spadku po danym spadkodaw cy (łącznie ze spadkobiercam i w arunkow ym i), można ustanow ić spadkobiercam i testam entow y m i również osoby odpow iadające w chw ili otw arcia spadku w arunkom określonym w art pkt 1, 2 lub 5 k.c., a m ianowicie: a) jeżeli pracują w indyw idualnym gospodarstwie rolnym (przy czym jeśli chodzi o spadki otw arte przed 31.XII.1971 r., to o obszarze co najm niej 0,2 ha, a po tej dacie o obszarze 0,5 ha) albo b) jeżeli są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej i tam pracują, bądź też c) jeśli m ając kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego, oświadczą w sądzie po 8 P or. orz. SN z dnia 17.VI.1966 r. II CR 263/63 (OSNCP z. 4 z 1967 r., poz. 70) o raz u zasa d n ie n ie u ch w ały sie d m iu sędziów SN z d n ia 23.III.1970 r. III CZP 98/69 (O SN C P z. 12 z 1970 r., poz. 215), z a w ie ra ją c e om ó w ien ie o rzeczn ictw a w sp raw ie a r t 1065 k.c. Z ag ad n ien ie to om aw iali też J. St. P i ą t o w s k i (R ozporządzenie g o sp o d arstw em ro ln y m w dro d ze te s ta m e n tu, P al. n r 2 z 1969 r., str. 51) i J. G w iazdom orski (D ziedziczenie te s ta m e n to w e g o sp o d a rstw ro ln y c h, Pal. n r 4 z 1971 r., str. 23), a o sta tn io J. P ie trz y k o w sk i w op raco w an iu zbiorow ym K om en tarza do k.c., op. cit., str P rzepis a rt k.c. w now ym b rzm ien iu poddał szczegółow ej analizie J. G w i a z d o morski, l.c. w p rzy p. 1, str. 33.

8 12 Stefan B r e y e r N r 10 (178) w iatowym lub w państw ow ym biurze notarialnym gotowość podjęcia pracy w indyw idualnym gospodarstw ie rolnym lub przystąpienia do rolniczej spółdzielni p ro dukcyjnej i podjęcia w niej pracy. Z powyższego wynika, że można ustanaw iać spadkobiercam i testam entow ym i osoby w ym ienione w art p k t 3 i 4, to znaczy osoby m ałoletnie bądź pobierające naukę zawodu lub uczęszczające do szkoły oraz osoby trw ale niezdolne do pracy, tylko wówczas, gdy należą one do kręgu spadkobierców ustawowych w jakiejkolw iek kolejności po danym spadkodawcy. Co do odpowiedniego stosowania również pkt 5 tegoż art k.c., o czym mowa wyżej pod lit. c), tc now ela stw orzyła w arunkow ych spadkobierców te stamentowych, stanow iących odpow iednik spadkobierców w arunkow ych przy dziedziczeniu ustaw ow ym (art k.c.). Spadkobierców takich nie można by jed nak określać jako rezerwowych, gdyż dziedziczą oni niezależnie od tego, czy inni spadkobiercy mogą dziedziczyć. W związku z tym pow staje też pytanie, w ja kim term inie tak ustanow iony spadkobierca m a złożyć oświadczenie o gotowości podjęcia pracy. B rak tu bowiem w yraźnie określonego term inu, tak jak w analogicznym przepisie art k.c. (6 miesięcy od otw arcia spadku). W ydaje się, że odpowiedź powinna uwzględniać term in określony w art k.c., który 6-miesięczny okres przew idziany do złożenia ośw iadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku każe liczyć od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. 3. W yjaśniona też została w nowym art k.c. zdanie ostatnie spraw a dziedziczenia testam entow ego osób p raw n y ch.10 W edług nowego przepisu do dziedziczenia testam entow ego przez osoby praw ne stosuje się odpowiednio przepisy art k.c. Znaczy to, że m ożna ustanow ić spadkobiercą testam entow ym państw o, ro l niczą spółdzielnię produkcyjną, kółko rolnicze i każdą inną spółdzielczą lub społeczną rolniczą jednostkę organizacyjną i w tych w ypadkach nie jest potrzebne zezwolenie właściwego do spraw rolnych organu państwowego. Można poza tym ustanow ić spadkobiercą gospodarstw a rolnego w zasadzie również każdą inną osobę praw ną, ale jej dziedziczenie jest zależne od uzyskania zezw olenia w ym ienionego organu. Przepis ten nie jest zharm onizowany z art k.c. stanow iącym, że przyjęcie spadku przez jednostkę organizacyjną niepaństw ow ą w ym aga zezwolenia organu w skazanego w 4 rozp. RM z dnia 28.XI.1964 r. 11 W tych bowiem w ypadkach będzie czasem potrzebne tylko zezwolenie na podstaw ie art k.c., a kiedyindziej dwa zezwolenia, m ianowicie na podstawie art i art k.c. Będą to jednak raczej sytuacje wyjątkowe, gdyż poza w ym ienionym i w art k.c. mało jest niepaństw ow ych jednostek gospodarczych zainteresow anych w prow adzeniu gospodarstw a rolnego. 4. W zw iązku z powyższym uległ również zm ianie 1 art k.c. W edług nowego ujęcia, do zapisu gospodarstwa rolnego lub jego części stosuje się odpowiednio art k.c., z tym zastrzeżeniem, że zapis nie może naruszać przepisów ograniczających podział gospodarstw rolnych. Zapis, którego przedm iotem jest gospodarstwo rolne, jest jednak czj^mś raczej w yjątkowym, zwłaszcza po uwłaszczeniu nieform alnych posiadaczy na podstawie ustaw y z 26.X r. Całe gospodarstw a rolne są z reguł} przedm iotem dziedziczeni P o r. J. P ie trz y k o w sk i w o p raco w an iu zbiorow ym K o m e n ta rz a do k.c., op. cit.r str u Z w rócił n a to u w ag ę J. G w iazdom orski, l.c. w p rzy p. 1, s tr. 36.

9 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 13 nia, a nie zapisów, chyba że spadkodaw ca jest właścicielem kilku gospodarstw nie tw orzących gospodarczej całości, np. na Ziemiach Zachodnich i w innej części kraju, skąd sam pochodzi. Częściej zatem przedm iotem zapisu będą nieruchom ości rolne lub ich oznaczone części wchodzące w skład gospodarstw a rolnego. W tych w ypadkach będą mieć zastosow anie nowe przepisy art. 183 k.c. Zgodnie z ogólną zasadą art. 973 k.c., jeżeli osoba, na rzecz której został uczyniony zapis gospodarstw a lub jego części, nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkodaw ca obciążony tym zapisem zwolniony jest od obowiązku jego w ykonania, a zatem utrzym uje się przy własności przedm iotu tego zapisu. IV. DZIAŁ PADKU 1 Zasadniczej zm ianie uległ art k.c. W daw nym brzm ieniu przepis ten dopuszczał dział spadku obejmującego gospodarstwo rolne przez podział jedynie przy zachow aniu podstawowej norm y obszarowej wynoszącej 8 ha. Nowy art k.c. stanowi, że w razie podziału gospodarstwa rolnego należącego do spadku stosuje się odpowiednio przepisy o podziale nieruchom ości rolnych przy zniesieniu w spółwłasności. Ma tu więc zastosowanie art. 213 k.c., który łącznie z art. 163 k.c. oraz z przepisam i wykonawczym i 8 cyt. rozporz. RM w brzm ieniu dotychczasowym i 10 tegoż rozporz. w brzm ieniu nowym dopuszcza daleko idące odchylenia od norm y podstaw ow ej. N ow elizacja om awianego przepisu jest przejaw em dążenia do ujednolicenia przepisów o dziale spadkowego gospodarstw a rolnego i o zniesieniu w spółwłasności nieruchom ości rolnych. Nie zostało to jednak w pełni zrealizowane ze względu na nie dość jasne i jednoznaczne określenie pojęć gospodarstw a rolnego i nieruchomości rolnej. Zaznacza się to m.in. w w ypadkach, gdy m am y do czynienia z działem gospod arstw a rolnego częściowo spadkowego, a częściowo będącego przedm iotem w spółwłasności, które składa się z dwóch lub więcej nieruchom ości rolnych. Wówczas dział ten przeprow adza się łącznie, chociaż art. 213 k.c. mówi tylko o zniesieniu w spółw łasności nieruchom ości rolnych. 2. Ja k już o tym była m ow a wyżej pod I pkt 6, do w szystkich działów gospod arstw spadkow ych przeprow adzanych po 31.XII.1971 r. odnosi się norm a m inim alna 0,5 ha, przy czym również w w ypadkach, gdy przedm iotem dziedziczenia takich gospodarstw była zgodnie z cyt. rozp. RM z 26.XI.1964 r. w brzm ieniu dotychczasowym całość gospodarcza w obszarze od 0,2 ha do 0,5 ha. Obecnie dział spadku obejm ującego takie gospodarstwo, które straciło charakter rolnego, odbyw a się w edług przepisów ogólnych, z czego jednak nie w ynika, że spadkobiercy, którzy w postanow ieniu o stw ierdzeniu nabycia spadku zostali dla braku w arunków do dziedziczenia gospodarstw rolnych pominięci, odzyskują swoje praw a również w zakresie dziedziczenia tego dawnego gospodarstwa. Żaden przepis ich do tego nie upraw nia, w szczególności nie odnosi się do tego art. 2 noweli do k.c. 3. W brew w spom nianej wyżej pod 1 tendencji do ujednolicenia postępow ania dotyczącego działu spadku gospodarstw a rolnego i zniesienia współw łasności nieruchom ości rolnej utrzym ane zostały w nie zm ienionym art k.c. pewne ró żn ice.12 a) Tak więc inaczej niż przy zniesieniu współwłasności rolnej (art k.c.) nie jest przy dziale gospodarstw a rolnego potrzebna zgoda w spółuczestników na i? O m ów ił je k ry ty c z n ie J. G w iazdom orski, l.c. w p rz y p. 1, str. 37.

10 14 Stefan Breyer N r 10 (178} przyznanie jednem u z nich całości. Stw arza to niew ątpliw ie kom plikacje w w y padkach łącznego prow adzenia działu spadku i zniesienia współwłasności. W p ra k tyce sąd pow inien się kierow ać w tych w ypadkach racjam i gospodarczymi, a przede w szystkim w ysokością udziałów w gospodarstwie spadkowym i we współwłasności nieruchom ości rolnych. b) W tymże nie zmienionym art k.c. utrzym ane zostało zastrzeżenie, że nie może otrzym ać całości gospodarstw a rolnego osoba trw ale niezdolna do p racy, co nie jest zharm onizow ane z art k.c., o którym była już wyżej m ow a pod II pkt 4. W ymieniony przepis dopuszcza bowiem rów nież dziedziczenie osób trw ale niezdolnych do pracy, jeżeli m ają odpowiednią pomoc przy prowadzeniu gospodarstw a rolnego. c) W art pkt 1 k.c. zniesiona została przesłanka rocznej pracy przed działem spadku, a do otrzym ania całości gospodarstw a spadkow ego w pierw szej ko lejności w ystarczy, aby spadkobierca pracował w tym gospodarstwie bezpośrednio przed otw arciem spadku. Wobec tego że jak już o tym była mowa w arunek rocznej pracy utrzym any został przy zniesieniu współwłasności rolnej, może to powodować przy łącznym prow adzeniu obu postępow ań kom plikacje. d) Form alnie nie uległ zm ianie art pkt 5 k.c., k tó ry dopuszcza przyznanie przy dziale całości gospodarstwa osobom m ałoletniem bądź pobierającym naukę zawodu lub uczęszczającym do szkoły dopiero wtedy, gdy nie m a spadkobierców w ym ienionych w poprzedzających punktach. A rtykuł 214 k.c. nie zaw iera takich ograniczeń. Poniew aż jednak nowy 3 art k.c. upow ażnia sąd do odstąpienia od kolejności przew idzianej w art k.c., jeżeli przem aw ia za tym interes społeczno-gospodarczy, przeto w ydaje się, żesąd m a w tym w ypadku możność w razie łącznego prow adzenia postępow ania pogodzenia w praktyce przepisów art. 214 k.c. i k.c. 4. U trzym any został bez zm iany art k.c. stanow iący, że gdy przy przeprow adzeniu działu spadku gospodarstw o rolne ulega sprzedaży stosownie do przepisów k.p.c., to S karbow i P aństw a przysługuje praw o pierw okupu. Identyczną dyspozycję zaw iera art. 217 k.c. przy sądowym zniesieniu przez sprzedaż współwłasności nieruchom ości rolnej. O kreślenie tego upraw nienia S karbu P aństw a jako praw a pierw okupu nie odpow iada w obu w ypadkach treści art. 596 k.c. i nast. Jest to upraw nienie szczególne, do którego stosuje się per analogiam art. 944 k.p.c. 5. N astępny nowy art k.c. upoważnia organ rolny do żądania nie tylko jak dotychczas przeprow adzenia działu spadku, ale rów nież stw ierdzenia n a bycia spadku. W prawdzie według art. 681 k.p.c. stw ierdzenie nabycia spadku może rów nież nastąpić z urzędu w toku postępow ania o dział spadku, jednakże rozszerzenie przez now elę upraw nień organu rolnego w spraw ach o dziedziczenia gospodarstw rolnych um ożliwia jego interw encję również w tedy, gdy dział spadku nie jest potrzebny. Wiąże się to z art. 17 ustaw y o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych w zakresie przeciw działania nie uregulow anym stanom w łasności gospod arstw rolnych. 6. Nowe brzm ienie otrzym ał też art k.c., norm ujący upraw nienia spadkobierców do spłat. Dotychczas były dwie kategorie tych spadkobierców. Pierw sza k a tegoria to osoby, które pracow ały w gospodarstwie spadkowym co najm niej od roku lub pracowały jako członkowie w rolniczej spółdzielni produkcyjnej albo wreszcie były niezdolne do pracy. Osoby te otrzym yw ały pełne spłaty przy działach, odpow iadające w artości ich udziałów. D ruga kategoria obejm ow ała pozostałych spadkobierców, którzy otrzym yw ali spłaty w zależności od sytuacji gospodarczej i osobistej. Nowy art k.c. stanow i, że spłaty otrzym ują tylko spadkobiercy odpowia

11 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 15 dający w arunkom określonym w art k.c. przy odpowiednim zastosow aniu 3. 4 i 6 tegoż arty k u łu. T akie ogólnikowe uregulow anie często w yw ołuje tru d ności w sytuacjach, które trudno przewidzieć. W edług aktualnych przepisów spłaty należą się w szystkim spadkobiercom, a zatem rów nież nie objętym w daw nym art k.c. pierw szą kategorią spadkobiercom m ałoletnim oraz pobierającym naukę zawodu lub uczęszczającym do szkół, z tym jednak zastrzeżeniem, że spłaty należne ostatnio w ym ienionym norm uje nowy 1 7 rozp. RM (o czym niżej pod pkt 7). Poza tym spłaty mogą być ze względów n atury osobistej lub gospodarczej obniżone (art k.c.). Na uwagę zasługuje nowy art pkt 5 k.c., o którym była już w zm ianka w związku z w arunkow ym i spadkobiercam i testam entow ym i (por. wyżej pod III pkt 2). W edług tego przepisu osoby m ające kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego, lecz nie odpow iadające przesłankom określonym w punktach od 1 do 4 tegoż 1, uzyskują praw o do spłat, jeżeli oświadczą w sądzie lub w państw o wym biurze notarialnym gotowość podjęcia pracy w gospodarstwie rolnym lub jako członkowie w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Do czasu podjęcia tej pracy spłaty są zawieszone, a w razie niepodjęcia jej w ciągu 6 miesięcy, praw o do nich wygasa (art k.c.). Mimo zew nętrznego podobieństw a z instytucją spadkobierców w arunkow ych, spraw a term inu złożenia takiego oświadczenia m usi być potraktow ana odrębnie. W ydaje się, że w danym w ypadku ostateczny term in stanow i w ydanie przez sąd postanow ienia o dziale spadku. 7. Uległ też zm ianie daw ny 19 rozp. RM z 28.XI.1964 r. Nowy 17 ustala m a ksym alną granicę miesięcznych rat należnych spadkobiercom trw ale niezdolnym do pracy na zł. Dotychczasowe przepisy nie m iały takiego odpowiednika. Poza tym według nowego ust. 2 19, jeżeli dziedziczy Skarb P aństw a (art k.c.), spłaty należą się osobom trw ale niezdolnym do pracy od chw ili otw arcia spadku. Spłaty na rzecz m ałoletnich oraz pobierających naukę zawodu lub uczęszczających do szkół, wynoszące dotychczas m aksym alnie od 450 zł do 550 zł m iesięcznie w zależności od rodzaju szkół, podwyższone zostały do kw oty nie przekraczającej zł miesięcznie. P rzysługują one do chw ili osiągnięcia pełnoletności bądź zaprzestania nauki. Są to w szystko lim ity górne. W konkretnym w ypadku na ich wysokość pow inna mieć w pływ w artość udziału spadkowego, jednakże należy przyjąć, że nie pow inien to być czynnik w yłącznie decydujący. 8. W now ym art k.c. pom inięto art k.c., obow iązujący przy zniesieniu współwłasności nieruchom ości rolnej, a stanowiący, że ograniczeń sp łat przew idzianych w 1 tegoż art. 216 k.c. nie stosuje się do spłat na rzecz m ałżonka w razie zniesienia współwłasności nieruchom ości rolnej, które należy do m a jątk u w spólnego m ałżonków.13 Poniew aż jednak do podziału m ajątk u wspólnego m ałżonków stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 46 k.r.o.), przeto nie jest jasne, do jakich sytuacji utrzym any w zasadzie w mocy art k.c. m iałby zastosowanie. Okoliczność, że współmałżonek przy działach spadku i przy podziale m a jątk u wspólnego będzie traktow any jak każdy spadkobierca, w ydaje się n iezgodna z zasadą rów nych p raw m ałżonków do m ajątk i wspólnego. 9. Uchylony też został art k.c., pozbaw iający praw a do spłat spadkobierców w arunkow ych. Chodzi tu jednak o jakieś sytuacje w yjątkow e przy dziedzicze 13 J e s t to p rzy p u szczaln ie u ste rk a re d a k c y jn a, gdyż chodzi tu o sy tu a c ję, gdy w sp ó l- ość u staw o w a p rzestała ju ż istnieć.

12 16 Stefan Breyer N r 10 (178) niu testam entow ym, gdyż przy dziedziczeniu ustaw owym spadkobierca w arunkow y dziedziczy* gdy nie m a innych spadkobierców. 10. Wśród utrzym anych w mocy dalszych przepisów o dziale spadku na uwagę zasługuje art k.c., według którego umowy dzierżawy gospodarstwa rolnego lub jego części, zaw arte przez spadkodaw cę z osobami, które stały się jego spadkobiercam i, w ygasają z upływem roku gospodarczego, w którym nastąpiło otw arcie spadku. Należy jednak pam iętać że jeśli chodzi o dzierżawy istniejące w dniu 4.XI.1971 r., to now y art. 2 ustawty z 26.X.1971 r. o uregulow aniu w łasności gospod arstw rolnych stw arza dla dzierżawców możność uwłaszczenia. 11. Doniosłej zm ianie uległ art k.c. Przede w szystkim został uchylony zakaz zbyw ania w ciągu 5 lat gospodarstw a spadkowego odziedziczonego przez jedynego spadkobiercę, wobec czego obecnie art k.c. wiąże się już wyłącznie z działam i spadku. Poza tym zakaz ten w stosunku do spadkobierców, którzy otrzym ali gospodarstw o spadkowe w w yniku działu spadku, został w praw dzie u trzy m any, ale jednocześnie poważnie złagodzony. W uzasadnionych bowiem w ypadkach organ do sp raw rolnych może zezwolić na zbycie przed upływ em tych 5 lat. Zapobiegnie to w pew nej m ierze nieform alnem u obrotowi. V. PR Z EPISY MIĘDZYCZASOW E 1. P roblem atykę tę norm ują trzy pierwsze paragrafy art. 2 noweli. P aragraf 4 tegoż arty k u łu odnosi się tylko do spłat i dopłat w zw iązku ze zniesieniem w spółwłasności. 2. P arag raf 1 tegoż art. 2 now eli stanow i, że do dziedziczenia gospodarstw a ro l nego należącego do spadku otw artego przed dniem w ejścia w życie noweli stosuje now e przepisy, chyba że już przed tym dniem nastąpił dział spadku. Jak już o tym była mowa pod I pkt 6 i IV pkt 2, należy pam iętać, że norm a m inim alna gospodarstwa rolnego 0,5 ha została wprow adzona dopiero 31.X II.1971 r. W ydaje się jednak, że nie m a to większego znaczenia praktycznego, gdyż w okresie m iędzy 4.XI.1971 r. a 31.XII.1971 r. chyba bardzo niewiele zostało zakończonych praw om ocnie w sądach takich działów spadkowych, które dotyczyły gospodarstw m iędzy 0,2 ha a 0,5 ha (pom ijając zresztą fakt, że zgodnie z obowiązującym jeszcze wówczas daw nym 1 rozp. z 28.XI r. ograniczenia podziału przy tych m ałych gospodarstw ach nie obowiązywały). 3. Dyspozycja art. 2 1 noweli zbiega się w pewnej mierze z przepisam i art. LV i L X II przep. wprow. k.c. Należałoby przyjąć, że przepisy te obow iązują obok siebie, przy czym w razie w ystąpienia różnic obowiązuje zasada lex posterior derogat legi priori. W edług omawianego przepisu nie stosuje się przepisów noweli wtedy, gdy przed dniem jej w ejścia w życie nastąpił dział spadku. W tym ujęciu (odmiennym niż w art. L X II przep. wprow. k.c.) oznacza to, że jeżeli przed tym dniem doszedł do skutku dział gospodarstwa spadkowego czy to w form ie umowy, czy też przez upraw om ocnienie się postanow ienia sądowego, to wówczas stosuje się w spraw ach dziedziczenia gospodarstw rolnych przepisy kodeksu przed nowelizacją. Jest to więc inna dyspozycja niż w art. L III przep. w prow. k.c., według którego należy stosować przepisy dotychczasowe również wtedy, gdy postępow anie działowe zostało zakończone jedynie w pierw szej instancji. Niezależnie od tego art. L III przep.

13 N r 10 (178) Nowe przepisy o dziedziczeniu gospodarstw rolnych 17 wprow. k.c. nie stosuje się moim zdaniem w spraw ach rolnych, co w ynika z faktu, że nie wszedł on w życie równocześnie z innym i przepisam i z tej dziedziny. 14 W tej sytuacji nie zmieni stanu praw nego fak t w niesienia przeciw ko praw om ocnemu postanow ieniu z okresu przed w ejściem w życie noweli rew izji nadzw yczajnej. Nie może się ona opierać na niezgodności z przepisam i tej noweli. G dyby je d nak zarzuty rewizji dotyczyły innych przyczyn, to w ydaje się, że zgodnie z 3 art. 2 now eli stosować należy nowe przepisy. 4. Ponieważ na podstawie art. 1 ust. 1 ustaw y z 26.XI r. o uregulow aniu własności gospodarstw rolnych spadkobiercy, którzy przed 4.XI.1971 r. objęli w posiadanie części gospodarstwa spadkowego, zostali z mocy samego praw a uwłaszczeni, przeto znaczenie praktyczne art. LVI 1 i LX przep. wprow. k.c. zostało bardzo ograniczone, jeśli w ogóle me przekreślone. 5. Zgodnie z 2 art. 2 noweli, jeżeli w ydane przed dniem jej w ejścia w życie postanow ienie o stw ierdzeniu nabycia spadku w części dotyczącej dziedziczenia gospodarstw a rolnego pozostaje w sprzeczności ze znowelizowanym i przepisam i kodeksu cywilnego, postanow ienie to ulega na w niosek osoby zainteresow anej odpow iedniej zm ianie (oczywiście jeżeli nie nastąpił już dział spadku). Wiążą się z tym tem atycznie: zbieżny w zasadzie z nowym przepisem artykuł L,IX przep. wprow. k.c. oraz artykuł LV III tychże przep. wprow. k.c. stanowiący, że w ydane przed dniem w ejścia w życie ustaw y z dnia 29.VI.1963 r. postanow ienie o stw ierdzeniu praw do spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne, traci w stosunku do tego gospodarstwa znaczenie. Przepisy te jak się w ydaje nie uległy zm ianie na skutek omawianej noweli. Jeśli spośród kilku spadkobierców zm arł tylko jeden (ewentualnie dwóch lub więcej), to postanowienie ulega zm ianie tylko w stosunku do pozostałych przy życiu. Również zachował moc art. LVII przep. wprow. k.c., według którego nabyw cy udziałów na skutek umowy zaw artej przez spadkobierców przed 5.VII.1963 r. zachowali nabyte praw o do tego udziału bez względu na to, czy zbywca udziału należy do spadkobierców, którzy stosownie do art. LVI przep. w prow. k.c. zachowali praw o dziedziczenia gospodarstwa rolnego, oraz m ają oni nadal upraw nienie do otrzym ania przy dziale całości gospodarstw a (art. LX 1 przep. wprow. k.c.). W drodze analogii powinien też być nadal stosowany art. LV II przep. wprow. k.c. w tak iej sytuacji, gdy zbycie udziału w spadku nastąpiło już pod rządem kodeksu cywilnego, ale przed 4.X I.1971 r., przez osobę, która na skutek now eli u tra ciła p raw a spadkowe. 6. Mcc wsteczna przepisów o dziedziczeniu gospodarstw a rolnego (art. 2 1 no weli) rozciąga się lege non distinguente również na dziedziczenie testam entow e. Jeżeli zatem spadkobierca testam entow y spadku otw artego przed 4.XI.1971 r. u tra cił praw o do dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo też gdy odw rotnie nie przyznano m u praw a do tego dziedziczenia z przyczyn obecnie w św ietle przepisów noweli nie obow iązujących, to osoby zainteresow ane mogą żądać zm iany postanow ienia o stw ierdzeniu nabycia spadku. 7. Zm iana postanow ienia o stw ierdzeniu nabycia spadku następuje na w niosek osoby zainteresow anej, podobnie jak samo to postanowienie (art k.c.). Należy tu mieć n a uwadze, że spadkobierca nie może być pozbawiony p raw a do odrzu- 14 O d m ien n y pogląd w te j sp raw ie w ypow ied zieli: J. G w iazd o m o rsk i w sw ej p ra c y : P ra w o spadkow e, 1967, str. 353 (pogląd te n p o d trz y m a n y z o sta ł> ja k się w y d a je, rów nież w a rty k u le p o w o łan y m w p rz y p isie 1) o raz J. P ie trz y k o w sk i w o p ra cow an iu zbiorow ym K o m entarza do k.c., op. cit., str P a le s tra

14 18 Stefan B r e y e r N r 10 (178) cenią spadku w term inie 6 miesięcy od czasu dowiedzenia się o powołaniu go do dziedziczenia (art k.c.). W tej sytuacji w ydaje się, że w braku dowodów stw ierdzających tę datę, w łaściw a będzie data w ezw ania do udziału w postępow aniu o zm ianę postępow ania. Należy przyjąć, że na równi z osobami zainteresowanym i, którym i nie są tylko spadkobiercy, upraw niony do złożenia w niosku w tym przedmiocie jest również organ do spraw rolnych, który według art k.c. m a praw o składać wnioski o stw ierdzenie nabycia spadku i o dział spadku. Poza tym z chw ilą wszczęcia postępow ania o dział spadku sąd będąc z urzędu upraw niony do stw ierdzenia nabycia spadku, jeśli nie nastąpiło to wcześniej (art. 681 k.p.c.) jest też z urzędu upraw niony do dokonania potrzebnych zm ian w już w ydanym przed 4.X I.1971 r. postanow ieniu Ponieważ przed wejściem w życie noweli zapadały już na podstawie art. LIX przep. w prow. k.c. postanow ienia zm ieniające postanow ienia o stw ierdzeniu nab y cia spadku, przeto możliwa jest, a w wielu w ypadkach naw et potrzebna ponowna zm iana takich postanowień na podstaw ie art. 2 2 noweli, jeśli nie nastąpił jeszcze dział spadku. 9. Zm iany dotyczące dziedziczenia, przewidziane w znowelizowanych przepisach kodeksu, działają wstecz z mocy samego praw a, jednakże zm iana prawom ocnych postanow ień następuje tylko n a wniosek lub w sytuacjach, o których mowa w^yżej pod pkt 7. Jeżeli postanowienie nie ulegnie zmianie, to wówczas biegnie na korzyść byłego spadkobiercy, gdy m a w swym posiadaniu nieruchomość, oraz na korzyść następców zasiedzenie w dobrej wierze (podobnie jak pod rządem art. LV przep. wprow. k.c.). 10. Stosownie do 3 art. 2 noweli, jeżeli dział spadku następuje po w ejściu w życie noweli, stosuje się przepisy k.c. w brzm ieniu nadanym tą nowelą. Przepis ten stanow i uzupełnienie 1 tegoż artykułu i jest właściwie w ykładnią tamtego przepisu co do jego stosowania do działów spadków obejm ujących gospodarstwo rolne. 11. Jak już o tym zaznaczono wyżej pod pkt 1, ostatni 4 art. 2 noweli co do obniżenia na wniosek osoby zainteresow anej dopłat i spłat ustalonych przed w ejściem w życie now eli przy zniesieniu współwłasności nie odnosi się do spłat ustalonych przy działach spadku. Okoliczność, że art k.c. w now ym brzm ieniu dopuszcza również obniżanie spłat w postępowaniu działowym przy odpowiednim stosowaniu art k.c., nie przesądza bynajm niej o tym, że można to robić rów nież n a podstaw ie w ym ienionego art. 2 4 now eli w stosunku do spłat spadkowych zasądzonych już praw om ocnie przed 4.XI.1971 r. 12. U trata na zasadzie art. 2 1 noweli praw a do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z mocą wsteczną m a podobnie jak art. LIX przep. wprow. k.c. skutki praw ne równie w zakresie wpisów w księgach wieczystych i ujaw nienia praw w zbiorach Z.D., dokonanych na podstaw ie postanow ień o stw ierdzeniu nabycia spadku lub nabycia praw do spadku, wydanych przed dniem 4.XI.1971 r. Ponieważ znajomość ustaw y obowiązuje, przeto przy nabyw aniu po tej dacie własności od osoby, której praw o opiera się na takim tytule, nabyw ający nie może być uważany za nabyw cę w dobrej w ierze i nie może się powoływać na rękojm ię w iary publicznej ksiąg wieczystych czy na dom niem anie praw dziw ości w pisów lub ujaw niań is T ak też w p ra c y zb io ro w ej: K odeks p o stę p o w an ia cy w iln eg o K o m en tarz, uw. 2 lit. c do a rt. 681 k.p.c.

15 N r 10 (178) Zaskarżalność odmowy przyjęcia na członka spółdz. bud.-mieszk. 19 w biorach Z.D. Ograniczone jest również dom niem anie praw a w ynikające z posiadania (art. 341 k.c.). Nie dotyczy to jednak, zdaniem moim, wypadków, gdy postanow ienie zostało wydane co najm niej przed 5 laty, licząc od dnia 4.X I.1971 r., gdy zbywca był w tym czasie posiadaczem, ponieważ w tej sytuacji w szystko w skazuje na to, że utrzym a się on przy własności korzystając z uwłaszczenia unormowanego w art. 1 ust. 2 ustaw y o uregulow aniu w łasności gospodarstw rolnych. N otariusz, sporządzając akt przeniesienia własności, pow inien to mieć na uw a dze. Nie znaczy to, że powinien on w każdym w ypadku uzależniać sporządzenie aktu od dokonania zm iany postanow ienia o stw ierdzeniu nabycia spadku. W ystarczy odpow iednie pouczenie stron i w zm ianka o tym w akcie. Z ałatw iając w nioski o wpisy w księgach w ieczystych, notariusz nie jest u praw niony do badania mocy praw nej ujaw nionych już tytułów wpisów i do brania pod uw agę ew entualności zm iany tych tytułów na podstawie art. 2 1 noweli (podobnie jak poprzednio na podstaw ie art. LIX przep. wprow. k.c.) jako przeszkody wpisu. TERESA MISIUK Zaskarżalność decyzji organu spółdzielni budowlano-mieszkaniowej odmawiajqcej przyjęcia w poczet jej członków A u to rk a p rz y jm u je, źe w spraw ach o czło n ko stw o w sp ó łd zieln ia ch b u d o w la - n o -m ieszka n io w ych p rzew idziana jest droga sądow a, dopuszczalne jest teź pow ó d ztw o o p rzyję c ie do sp ó łd zieln i, je żeli roszczenie ta k ie z n a jd u je oparcie w sta tu c ie, p rzep isie szczeg ó ln ym u sta w y lub w u m o w ie p o m ię d z y k a n d y d a te m na c zło n ka a spółdzielnią. Znaczna liczba istniejących spółdzielni budow lano-m ieszkaniow ych oraz rola, ja k ą spełniają w zakresie zaspokajania potrzeb m ieszkaniowych ludności, spraw ia, że przynależność do tych spółdzielni staje się dla szerokich kręgów osób problem em dużej wagi. U zasadnia to z kolei aktualność pytania, czy osobie ubiegającej się o członkostwo, w stosunku do której zapadła w tym względzie odm ow na decyzja organu spółdzielni, przysługuje upraw nienie do wytoczenia pow ództw a o przyjęcie jej w poczet członków tej spółdzielni. O dpowiedź na to pytanie m a znaczenie nie tylko dla tych, którzy w inny sposób niż przez przynależność do spółdzielni budowlano-m ieszkaniow ej nie mogą w ogóle albo bez wieloletniego oczekiwania uzyskać mieszkania. Poruszona kw estia in te resu je rów nież zbyw ców i nabyw ców spółdzielczego praw a do lokalu, spad