Władysław Chojnowski Niektóre zagadnienia z dziedziny zbycia, zniesienia współwłasności i dziedziczenia gospodarstw rolnych

Transkrypt

1 Władysław Chojnowski Niektóre zagadnienia z dziedziny zbycia, zniesienia współwłasności i dziedziczenia gospodarstw rolnych Palestra 11/4(112),

2 WŁADYSŁAW CHOJNOWSKI Niektóre zagadnienia z dziedziny zbycia, zniesienia współwłasności i dziedziczenia gospodarstw rolnych I. U C H W A ŁA S Ą D U N A JW Y Z SZEG O Z D N IA R. N R III CO 81/65 A Z N IE SIE N IE W SPÓŁW ŁASNOŚCI NIERUCHOM OŚCI ROLNEJ W RAZIE FAKTYCZNEGO JEJ PO DZIA ŁU Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienie praw ne przekazane m u przez Sąd W ojew ódzki dla m. st. W arszaw y, postanow ił udzielić następującej odpowiedzi: Zespół użytków rolnych zorganizowany w ram ach jednego lub kilku udziałów w e w spółw łasności jednej nieruchom ości w gospodarstwo rolne jest gospodarstw em rolnym w rozum ieniu art k.c. S tan faktyczny tej spraw y przedstaw iał się następująco: Państw ow e Biuro N otarialne w Łodzi (w osobie notariusza S. Im ienińskiego) sporządziło w dniu 9 kw ietnia 1965 r. ak t sprzedaży przez S.G. i Z.W. Janow i R. udziału w nieruchom ości położonej w W arszawie, w ynoszącego 53/400 części tej nieruchom ości o pow. 3,7675 ha, w raz z prow adzonym na tym udziale gospodarstw em rolnym, przy czym sprzedawcy przedstaw ili zaświadczenie Prezydium DRN (Wydz. Roln. i Leśn.) stw ierdzające, że udział ich w tym gospodarstwie został uznany za oddzielne gospodarstwo rolne, ponieważ przed 5 lipca 1963 r. stanow ił odrębną całość gospodarczą. j P aństw ow e Biuro N otarialne w W arszaw ie odmówiło dokonania w pisu w spółw łasności n a rzecz nabyw cy w księdze w ieczystej, poniew aż w edług 2 ust. 3 rozp. RM z 28.XI.1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304) gosplodarstwem rolnym może być itylko zespół gruntów pochodzących z dwóch lub w ięcej nieruchom ości, które stanow ią w spółw łasność kilku osób, jeżeli przed dniem 5 lipca 1963 r. stanow ił on odrębną całość gospodarczą zorganizow aną przez w spółw łaściciela w ram ach 'jego udziału w e w spółw łasności poszczególnych nieruchom ości rolnych. Od tego postanow ienia P aństw ow e Biuro N otarialne w Łodzi złożyło rew izję, uzasadniając ją, ja k n astęp u je: Podstaw ą sporządzenia aktu był przepis art k.c., który stanow i: Zbycie przez w spółw łaściciela nieruchom ości rolnej udziału w e w spółw łasności lu b części tego udziału jest dopuszczalne tylko między w spółw łaścicielam i. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy współwłaściciel prowadzący jednocześnie gospodarstwo rolne zbywa swój udział w e w spółwłasności wraz z tym gospodarstwem (podkr. m o je W.Ch.). Treść tej norm y dokładnie odpow iada stanow i faktycznem u, w jakim znajdow ało się gospodarstw o w ym ienionych osób, zbyte w raz z udziałem w n ieruchomości Jan ow i R. Żadnym aktem praw nym, rów nym randze k.c., nie został uchylony ten przepis, w szczególności nie został on uchylony w ym ienionym rozporządzeniem RM.

3 44 Władysław Chojnowski Nr 4 (112) Tego rodzaju gospodarstw w sam ej Polsce centralnej istnieje około , nie licząc rozdrobnienia ich w południow ej części Polski. Nie m ożna tych gospodarstw uznaw ać za nie istniejące, skoro fig u ru ją one w rejestrach w ydziałów rolnictw a i leśnictw a oraz w ydziałów finansow ych i są osobno opodatkow ane. Za osobną jednostkę gospodarczą należy, oczywiście, uw ażać rów nież zespół gruntów zorganizow any z udziału w nieruchom ości i całej innej nieruchom ości. Nie m ożna tego przepisu tłum aczyć w sposób sztuczny, że ktoś m a odrębne gospodarstw o rolne, bo oprócz udziału w dużej nieruchom ości rolnej m a p rzy padkow o udział w nieruchom ości o pow ierzchni np. 30 arów. N a rozpraw ie n o tariusz Im ieniński w yjaśnił ponadto, co następuje: K w estia prow adzenia gospodarstw a rolnego jako zorganizow anej odrębnej je d nostki gospodarczej na udziale w jednej nieruchom ości czy też kilku nieruchom ości jest kw estią faktu, a nie praw a. G ospodarstw o np. prow adzone n a udziale w y noszącym połowę nieruchom ości o pow. 6 ha na pew no jest stru k tu raln ie lepsze niż o tak iej sam ej pow ierzchni prow adzone n a k ilk u udziałach w kilku n ie ru chom ościach. T akie sam o stanow isko zajm uje notariusz Państw ow ego B iura N otarialnego w T oruniu Józef M ielczarek w nie opublikow anym referacie z października 1964 r w który m znajduje się n astępujący fragm ent: Postanow ienie zdania drugiego art k.c., określające, że zakaz zbycia przez w spółw łaściciela nieruchom ości rolnej udziału w e w spółw łasności lub części tego udziału n a rzecz osób, które nie są w spółw łaścicielam i tej nieruchom ości, n i e dotyczy w ypadku, gdy w spółw łaściciel prow adzący jednocześnie gospodarstw o rolne zbyw a swój udział w e w spółw łasności w raz z tym gospodarstw em, s ta now i w yjątek iod zasady określonej w zdaniu pierw szym n a korzyść w spółw łaściciela prow adzącego gospodarstw o rolne i m a n a celu zachow anie takich w a r sztatów produkcyjnych bez w zględu n a to, czy osoba prow adząca gospodarstwo rolne n a takiej nieruchom ości jest jej w yłącznym w łaścicielem, czy też w spółw łaścicielem. l i )! ' Sąd N ajw yższy uchw ałę sw oją uzasadnia w sposób n astęp u jący. Przepisy k.c. o obrocie nieruchom ościam i i gospodarstw am i rolnym i (art k.c.), nie dając definicji gospodarstw a rolnego, nie odsyłają rów nież (a w ięc in a czej niż w w ypadku nieruchom ości rolnej art ) do rozporządzeń w y konaw czych. O desłanie w art. 165 k.c. dotyczy tylko norm obszarowych gospod arstw rolnych i w arunków uznania gospodarstw a rolnego za ulegające lik w id a cji. Możliwość określenia gospodarstw a rolnego przew iduje natom iast art k.c., k tó ry dotyczy gospodarstw spadkow ych, odsyłając w tym w zględzie do p rzepisów w ykonaw czych. Czyni tem u zadość określenie zamieszczone w 2 cytowanego rozporządzenia RM, w ydane przede w szystkim pod kątem dziedziczenia gospodarstw rolnych, a nie pod kątem ze względu na podstaw ę delegacji reglam entacji obrotu nimi, co oczywiście nie w yłącza przydatności tego określenia także w zakresie przepisów o przeniesieniu p raw a w łasności tych gospodarstw. O kreślenie to jed n ak nie w y czerpuje w szystkich możliwości oraz potrzeb obrotu i w tym przedm iocie w y łącznie w łaściw e są przepisy k.c. G ospodarstw o rolne stanow i określoną dla celów produkcji rolnej zorganizow aną całość gospodarczą (art k.c. oraz cytow any wyżej 2 rozp.). Całość tę może stanow ić zarówno jedna nieruchom ość rolna, jak i kilka nieruchom ości łącznie; za gospodarstwo rolne uznaje pow ołane rozporządzenie rów nież istniejące przed 5 lipca 1963 r. gospodarstwo zorganizow ane w ram ach udziału w kilku nieruchom ościach stanow iących przedm iot w spółw łasności.

4 N r 4 (112) Zbycie, zniesienie współwłasności i dziedziczenie gosp. rolnych 45 A rt. 166 k.c. rozszerza zakres pojęcia gospodarstw a rolnego (pod kątem w idzen ia potrzeb i możliwości obrotu) rów nież na w yp ad ki w powyższym rozporządzeniu nie uregulow ane. Z art zdanie drugie k.c. w ynika możliwość istnienia gospodarstw a ro l nego zorganizow anego rów nież w ram ach jednego lub k ilku udziałów w spółw łaścicieli jednej nieruchom ości rolnej; w w ypadku takim zbycie udziału lub udziałów w raz z ta k zorganizow anym gospodarstwem rolnym może być dokonane także na rzecz osób trzecich, a nie tylko na rzecz pozostałych w spółw łaścicieli danego gospodarstw a. O dm ienna w ykładnia cytowanego przepisu, w szczególności taika, że zbywane w raz z udziałem w łaściciela gospodarstwo rolne może być tylko gospodarstwem innym (m. in. gospodarstw em z 2 ust. 3 rozporz. z 1964 r.), nie uwzględnia ani treści przepisu art k.c., ani też w łaściw ego zakresu powyższego rozporządzenia jako przepisu wykonawczego w ydanego na podstaw ie określonej w ustaw ie delegacji i w związku z tym w ładnego regulow ać bez naruszania przepisów ustaw y tylko to, do czego delegacja upow ażnia. Przepisu art. 166 k.c. rozporządzenie z 1964 r. nie dotyczy. Skoro zaś także inne przepisy k.c. o obrocie gospodarstw am i rolnym i nie dają definicji gospodarstw a rolnego w sposób odm ienny ani nie odsyłają w tym w zględzie do przepisów w y konawczych, to określenie gospodarstw a rolnego w ynikające z art zdanie 2 k.c. jest określeniem ustaw ow ym (nie w yłączającym jednak i określeń dalszych, rów nież z ustaw y dopuszczalnych), przew idzianym n a potrzeby obrotu, w szczególności przy zbyciu przez w spółw łaściciela lub w spółw łaścicieli danej n ie ru chom ości rolnej należących do niego lub do nich udziałów w tej nieruchom ości w ra z z zorganizow anym i w ram ach tych udziałów gospodarstw am i rolnym i. U chw ałę tę uw ażam za najzupełniej słuszną i doskonale uzasadnioną, m ającą ogrom ne znaczenie praktyczne, poniew aż w prow adza ona znowu do obrotu k ilkaset tysięcy gospodarstw rolnych zorganizow anych n a udziale (udziałach) w n ie ruchom ości. Ze sw ej strony chciałbym podkreślić, że kodeks cyw ilny nigdy nie w iąże p ojęcia gospodarstw a rolnego z gospodarstw em zorganizow anym na całej nieruchomości. Przeciw nie, z art k.c. i n. w ynika niew ątpliw ie, że przez gospodarstw o rolne ustaw odaw ca rozum ie także gospodarstwo zorganizow ane na fizycznej części nieruchom ości stanow iącej współwłasność spadkodaw cy lub innej osoby. Nie do pom yślenia jest bow iem przyjęcie poglądu, że dzieci spadkodąw cy pozbaw ione są przedm iotu dziedziczenia w ogóle, jeżeli pozostaw ił on w spadku udział w nieruchom ości, n a której fizycznej części prow adził zorganizow aną gospodarkę rolną, chociażby dzieci pracow ały w tym gospodarstw ie lub prow adziły inne in dyw idualne gospodarstw o zorganizow ane na udziale w nieruchom ości rolnej. To sam o dotyczy dalszych spadkobierców (art. 1060, 1062, 1065). A rtykuł LX przep. wprow. k.c. stanowi, że jeżeli kilku spadkobierców użytkuje osobiście w ydzielone części gospodarstw a należącego do spadku, a podział tego g ospodarstw a między spadkobierców nie je st dopuszczalny w edług przepisów o podstaw ow ej norm ie obszarowej, to dział może być dokonany bez zachow ania tej norm y. Tego rodzaju przepis był konieczny ze w zględu na treść art k.c., który stanow i, że dział może być dokonany tylko przy zachow aniu podstaw owej norm y obszarow ej. P rzepisu takiego nie m a przy zniesieniu współw łasności.

5 46 Władysław Chojnowski N r 4 (112) A rt. 213 k.c. stanow i, że zniesienie w spółwłasności nieruchom ości rolnej przez podział m iędzy w spółw łaścicielam i może nastąpić tylko z zachow aniem przep i sów dotyczących podziału takiej nieruchom ości w razie przeniesienia własności, a więc z zastosow aniem przepisów art. 160 i n. k.c. Zniesienie w spółw łasności może więc być dokonane np. naw et w stosunku do jedn»hektarow ej działki rolnej, jeżeli jeden ze w spółw łaścicieli m a рога ty m nieruchom ość o m inim alnej norm ie obszarowej. Skoro bow iem może on zbyć część takiej działki na rzecz nabyw cy m ającego działkę o m inim alnej norm ie obszarowej, to może rów nież opierając się n a tak ich sam ych zasadach w yjść z n iepodzielności co do tej jednohektarow ej działki. W edług art zdanie drugie k.c. oraz stosownie do powyższej uchw ały SN m ożna zbyć udział w nieruchom ości w raz z zorganizow anym na nim gospodarstw em rolnym. W takim w ypadku m ożna też dokonać zniesienia w spółw łasności bez w zględu n a przepisy art. 163 k.c. o norm ach obszarowych, ponieważ w ypadek z art zdanie drugie k.c. jest w yjątkiem od ogólnej zasady, a w edług art. 213 k.c. do zniesienia w spółw łasności będzie m iał zastosow anie również i ten przepis. A rty k u ł k.c. m ów i w yraźnie, że przepisy o ograniczeniu podziału gospod arstw rolnych, w razie przeniesienia w łasności nieruchom ości lub jej części, sto suje się odpowiednio do zbycia przez w łaściciela nieruchom ości rolnej ułam kow ej części tej nieruchom ości. Rozporządzenie w ykonawcze do k.c. z 28.XI.1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304) uw aża za gospodarstwo rolne rów nież zespół gruntów pochodzących z dwóch lub w ięcej nieruchom ości.rolnych, k tóre stanow ią w spółw łasność kilku osób, jeżeli przed dniem 5 lipca 1963 r. zespół tych gruntów stanow ił odrębną całość gospodarczą zorganizow aną przez w spółw łaściciela w ram ach jego udziału w e w spółw łasności poszczególnych nieruchom ości rolnych. Z daniem moim, jeżeli ja k to w yjaśn ia SN w powyższej uchw ale w spółw łaściciel w ram ach jednego lub k ilku udziałów w e w spółw łasności jednej n ie ruchom ości zorganizow ał n a nim gospodarstw o rolne, to podział takiego gospodarstw a, jak również gospodarstw a zorganizowanego n a udziałach w dwóch lub kilku nieruchom ościach ( 2 powołanego rozp.) w ym aga decyzji w ydziału rolnictw a i leśnictw a, stw ierdzającej zgodność takiego podziału z obow iązującym i przepisam i. Z powyższego w ynika więc niew ątpliw ie, że przepis art. 213 k.c. dotyczy nie tylko art. 163 k.c., ale rów nież podziału przez zbycie ułam kow ej części z art. 166 oraz podziału gospodarstw rolnych zorganizow anych na ułam kow ych częściach k ilk u nieruchom ości. Podział quo ad u su m dokonany po 5 lipca 1963 r., nie o p arty na decyzji adm i nistracyjnej, jest praw nie bezskuteczny. Może on być jednak dokonany w ram ach art. 166 ' 2 k.c. Zdaniem moim ustaw odaw ca tę sam ą kw estię i te sam e stany faktyczne rozw iązał jednakow o (zupełnie słusznie przy tym ) zarówno w stosunku do działu spadku, jak i w stosunku do zniesienia w spółwłasności, w dwóch oddzielnych przepisach: w art. LX 2 przep. w prow. k.c.!oraz w art. 213 i zdanie 2 k.c. D la pełności obrazu pow ołuję się także na opinię sędziego SN R. Czarneckiego w jego skrypcie p t. W spólność m a jątk u spadkow ego i dział spadku, zachowek, um ow y dotyczące spad ku, w którym n a str. 57 czytam y: W m yśl art k.c. w zw iązku z art zdanie drugie k.c., gdy ;:padek obejm uje część nieruchom ości rolnej w raz z prow adzonym na nim gospodarstw em rolnym, a nadto resztę w spom nianej nieruchom ości, przedm iotem zaś zby

6 N r 4 \112) Zbycie, zniesienie współwłasności i dziedziczenie gosp. rolnych 47 cia spadku w części albo zbycia udziału spadkowego w całości lub części jest w praw dzie część nieruchom ości rolnej, jednakże w raz z całym gospodarstw em ro l nym to i w tedy nabyw cą może być niew spółspadkobierca. II. DZIEDZICZENIE PRAWEM ZASTĘPSTWA Docent A. K unicki w artykule ogłoszonym w Nowym P raw ie (nr 7 8/66, str. t?49 i n.) pod tytułem G ospodarstw o rolne jako przedm iot spadku wypow iada pogląd, że zasady zastępstw a przew idziane w 2 art. 931 i w 2 i 3 art. 933 k.c. odnoszą się do dziedziczenia osób tam w ym ienionych tylko w tedy, gdy osoby te odpow iadają w arunkom dziedziczenia przew idzianym w ty tu le X ks. IV k.c., a ponadto tylko wówczas, gdy chodzi o spadki o tw arte po dniu 5 lipca 1963 r., gdy poprzednicy tych osób m ieli upraw nienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. W stosunku natom iast do spadków otw artych przed dniem 5 lipca 1963 r. je st rzeczą obojętną, czy poprzednicy osób pow ołanych na zasadzie zastępstw a odpow iadali w arunkom dziedziczenia w ym ienionym w ty tu le X ks. IV k.c. A utor sądzi, że do takiego w niosku prow adzi treść 3 art. LVI przep. w prow. k.c. Chodzi tu o trzy kategorie osób: 1) zstępnych dziecka spadkfodawcy zm arłego przed otw arciem spadku, 2) rodzica i rodzeństw o spadkodaw cy w razie śm ierci drugiego z rodziców przed otw arciem spadku, 3) pow ołanych do spadku obok m a ł żonka tylko rodziców lub tylko rodzeństw a. Zdaniem autora pogląd taki m a w ynikać z treści art k.c., który stanow i, że jeżeli dziecko spadkodaw cy nie dożyło otw arcia spadku, to udział spadkodaw cy, który by m u przypadł, przypada jego dzieciom. G ospodarstw o rolne mogłoby być tym udziałem jedynie przy istnieniu po stronie zm arłych poprzedników w a runków do dziedziczenia tego gospodarstw a, (str. 856). Jeżeli dziecko, jedno z rodziców, rodzice lub rodzeństw o nie dożyli otw arcia spadku, to nie są oni spadkobiercam i, a więc choćby już z tego tylko względu stosowanie do nich przepisu 3 art. LV I przep. wprow. nie może m ieć m iejsca, ponieważ przepis ten dotyczy tylko tych spadkobierców, którzy zm arli przed 5 lipca 1963 r. Spadkobiercy ci zachow ują zawsze praw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego, poniew aż stosuje się do nich praw o obow iązujące przed tą datą. Przepis ten, jak o przepis szczególny, nie może być interpreto w an y rozszerzająco. Przepis 2 art. 931 w cale nie w ym aga, żeby dziecko spadkodaw cy, które nie dożyło otw arcia spadku, m usiało mieć upraw nienia do dziedziczenia, by jego zstępny mógł dziedziczyć spadek. To samo dotyczy zrzeczenia się dziedziczenia, jeżeli nie obejm uje ono zstępnych (art k.c.). A rt i 3 k.c. w ogóle nie uwzględnia k onstrukcji niedlożycia otw arcia spadku (zasady zastępstw a) przez ew entualnego spadkobiercę. A rt k.c. m ów i w prost, że przepisy art stosuje się odpowiednio do dziedziczenia z ustaw y przez m ałżonka, jak rów nież do dziedziczenia z ustaw y przez w nuków (nie dalszych zstępnych) spadkodaw cy, pow ołanych stosownie do przepisów art k.c. Jeżeli więc w nukow ie odpow iadają w arunkom do dziedziczenia w ym ienionym w tym przepisie, to spełniają w szystkie w arunki, które u staw a przew iduje, i nie po trzeb ują dowodzić, że ojciec ich m iał w aru n k i do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Inna natom iast sytuacja zachodzi przy odrzuceniu spadku. Tu spadkobierca żyje, spadek się otw orzył za jego życia. Jeżeli więc chce on go odrzucić, a w skład spadku w chodzi gospodarstw o rolne, to nie może złożyć

7 48 Władysław Chojnowski N r 4 (112) tego rodzaju oświadczenia, jeżeli nie w ykaże, że jest spadkobiercą gospodarstw a rolnego. Podobna sytuacja będzie m iała m iejsce w w ypadkach przew idzianych w art i 3 k.c. Z resztą kodeks cyw ilny przyjm u je konstruk cję (znaną w szystkim kodeksom ) dziedziczenia naw et w tedy, gdy istnieją spadkobiercy bliższego stopnia,- jeżeli nie m ają oni kw alifikacji do dziedziczenia gospodarstw a rolnego przez spadkobierców dalszego stopnia. Od rodziców w ym aga się tylko, żeby m ieli kw alifikacje do prow adzenia gospod arstw a rolnego albo żeby byli niezdolni do pracy w chw ili otw arcia spadku (art. 1061), od rodzeństw a zaś kw alifik acji z art k.c. III. DZIEDZICZENIE SPADKOBIERCÓW, KTÓRZY DOKONALI NIEFORMALNYCH DZIAŁÓW P a ra g ra f 1 art. LV I przep. w prow. k.c. stanow i, że praw o dziedziczenia gospod arstw a rolnego należącego do spadku otw artego przed 5 lipca 1963 r. zachow ują spadkobiercy, którzy przed ty m dniem w drodze faktycznych (nieform alnych) działów spadku objęli w posiadanie to gospodarstw o lub jego część. P rzepis ten sto suje się odpowiednio, gdy do dziedziczenia pow ołany był tylko jeden spadkobierca, który przed tym dniem objął w posiadanie należące do spadku gospodarstwo rolne. W zw iązku z tym pow staje pytanie, o jakich spadkobierców tu chodzi: czy o spadkobierców w rozum ieniu k.c., czy o spadkobierców, którzy m ogą dziedziczyć gospodarstwo rolne na zasadach ogólnych, czy też o spadkobierców z praw a spadkow ego, czy w reszcie o spadkobierców z ustaw zaborczych? Są cztery kategorie spadkobierców : 1) spadkobiercy z art. X X I przepisów w prow. pr. spadk., a w ięc n aw et spad kobiercy do 12 stopnia pokrew ieństw a z k.n., jeżeli objęli oni spadek lub w szczęli postępow anie spadkow e do 31 grud n ia 1948 r., 2) spadkobiercy z p raw a spadkowego, 3) spadkobiercy ogólni z k.c., 4) spadkobiercy dziedziczący gospodarstwo rolne w edług przep. k.c. i przep. w prow. ten kodeks. Z daniem moim, poniew aż m am y tu do czynienia z przepisam i w prow. i p rzejściow ym i do k.c., w ięc przez w yrażenie spadkobiercy należy rozum ieć w szystkich spadkobierców z dawnego praw a. Nie pozbawia ich bowiem kodeks praw a dziedziczenia, skoro art. LI przep. w prow. k.c. stariowi w yraźnie, że do spraw spadkow ych stosuje się praw o obow iązujące w chw ili śm ierci spadkodaw cy, a art. LV I 1 przep. w prow. k.c. stanow i w y jątek od przepisu art. LV. T ak sam o należy interpretow ać przepis art. L X 2 przep. w prow. k.c. o m ożliw ości podziału bez zachow ania podstaw ow ej norm y obszarow ej przez spadkobierców, którzy u ży tk ują osobiście w ydzielone części gospodarstw a rolnego n ależącego do spadku.