Andrzej Zieliński Dziedziczenie gospodarstw rolnych w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z 26 października 1971 r. Palestra 17/4(184), 15-23

Transkrypt

1 Andrzej Zieliński Dziedziczenie gospodarstw rolnych w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z 26 października 1971 r. Palestra 17/4(184),

2 N r 4 (184) D ziedziczenie gospodarstw rolnych w św ietle now eliza cji k.c. 15 P rzepisy k.p.c. jedynie w rozdziale tra k tu ją c y m o zniesieniu w spółwłasności (art. 621 k.p.c.) nakładają Obowiązek sporządzenia planu według zasad obow iązujących przy oznaczeniu nieruchom ości w księgach w ieczystych. B rak podobnej norm y w przepisach dotyczących stw ierdzenia zasiedzenia (art k.p.c.) czy też odpowiedniego odesłania do p rze pisu art. 62:1 k.p.c. nie daje podstawy do wyprowadzenia wniosku o braku obow iązku sporządzenia planu. Obowiązek taki niekoniecznie musi wynikać z przepisów ogólnych, jeśli ma on swoje oparcie w lex specialis, jakim jest dekret z dnia 2.II r. o ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. N r 6, poz. 32). W m yśl art. 3 i 4 cyt. dekretu każda nieruchomość bez względu na jej miejsce położenia i charakter jest jednostką ewidencyjną, d'la której zakłada się operat ew idencyjny, składający się przede w szystkim z m ap. ANDRZEJ ZIELIŃSKI Dziedziczenie gospodarstw rolnych w świetle nowelizacji kodeksu cywilnego z 2 6 października 1971 r. 1 Opierając się na znowelizowanych ostatnio przepisach k.c. autor omawia ustawowe i testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Rozważania merytoryczne poprzedzone są uwagami ogólnymi dotyczącymi odrębnego uregulowania w stosunku do zasad ogólnych spadkobrania gospodarstw rolnych. Istotny z punktu widzenia gospodarczego problem przeciwdziałania nadm iernem u rozdrobnieniu spadkowych gospodarstw rolnych w ysunięto już przy okazji unifikacji praw a cywilnego w latach 1945/1946 *2, chociaż do roku 1963 nie ukazała się zapow iadana w ty ch przepisach ustaw a. L ata to okres, w którym nie zrobiono nic, by zmienić istniejący stan rzeczy, ukształtow any przepisam i z lat 1945/1946. Główną tego przyczyną był p rzy jęty począwszy od roku 1948 kurs na szybkie uspółdzielczenie rolnictwa. W związku z tym uznano za niecelowe szukanie środków zaradczych popraw iających stru k tu rę indywidualnych gospodarstw rolnych. Zm iany polityczne roku 1956 i skorelowane z nimi przem iany w polityce rolnej spowodowały nagłe ożywienie w zakresie Spraw spadkow ych, szczególnie tych, k tó re dotyczyły dziedziczenia gospodarstw rolnych. Z jaw iskiem groźnym stało się nadm ierne obciążenie > Dz. U. N r 27, poz * O ty m pisze sz eroko F. B łahuta w p ra c y zbiorow ej p t. G ospodarstw a roln e Dbrót, dziedziczenie, podział, W arszaw a 1967, s. 83 i nast.

3 16 Andrzej Zieliński Nr 4 (184) gospodarstw spłatam i spadkow ym i, i to najczęściej na rzecz spadkobierców nie zw iązanych z rolnictw em. Stąd też jedna z pierw szych in terw en cji ustaw odaw cy została skierow ana przeciw ko żądaniu sp ła t przez w y m ienioną grupę, przy czym zakładano jednocześnie, że nastąpi znaczne Odciążenie gospodarstw i ich aktyw izacja gospodarcza. Po wejściu w życie ustaw y z 18 czerwca 1959 r. w spraw ie zawieszenia niektórych spłat spadkowych 3 podjęto potem dalsze inicjatyw y wpierw w judykaturze, a następnie ustaw odaw cze zm ierzające do praw idłow ego ukształtow a nia s tr u k tu ry gospodarstw indyw idualnych i zasad ich spadkobrania. P ierw szym krokiem przeciw działającym podziałom gospodarstw rolnych były zaw arte w uchwale Całej Izby Cywilnej SN z dnia 27 lutego 1960 r. CO 34/59 wytyczne w ym iaru sprawiedliwości w spraw ach o dział spadku obejm ującego nieruchomość rolną (OSNCP nr 2/1960, poz. 31). W ytyczne te nie mogły jednak z wielu względów zastąpić zapowiedzianej w art. 162 postępowania spadkowego (dekret z 8 listopada 1946 r. Dz. U. Nr 63, poz. 346) ustaw y i nie usunęły konieczności jej wydania. Ale w ytyczne te wykazały w yraźną ewolucję poglądów co do sposobów oddziaływ ania na stru k tu rę gospodarstw rolnych. Od tego czasu coraz pow szechniejsze stało się przekonanie o konieczności w prow adzenia przepisów nie tylko ograniczających podział gospodarstw, ale również takich, k tó re przełam ałyby tra d y c y jn e zasady spadkobrania w odniesieniu do gospodarstw rolnych. Te cele m iała spełnić ustaw a z 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 28, poz. 168). U staw a z 1963 r., choć stanow iła odw rót od elastycznego ujęcia zagadnień strukturalnych w w ytycznych z 1960 r., została przez praw ników powszechnie zaaprobowana ze względu na jej cel społeczno-gospodarczy, ale jeśli chodzi o stronę technicznoprawną, to spowodowała zbyt wiele trudności w stosowaniu i w ykładni. Okazją do wprowadzenia zmian stało się w łączenie ustaw y do kodeksu cywilnego. W rezultacie, zachow ując dotychczasow e społeczno-gospodarcze funkcje tej ustaw y, w yelim inowano większość przepisów, które stw arzały najw ięcej trudności w praktyce. P rzem ian y grudniow e, szczególnie zaś w spólna uchw ały B iura Politycznego KC PZPR i Prezydium NK ZSL z 14 kw ietnia 1971 r., stały się sty m u lato rem do nowego rozw iązania szeregu istotnych w rolnictw ie zagadnień. Uchwała zobowiązywała Rząd do przygotowania pod obrady S ejm u p ro je k tu now elizacji ustaw o gospodarce ziem ią oraz aktów p raw nych o ochronie użytków rolnych i leśnych.4 Jej efektem była m.in. ustaw a z 26 października 1971 r. zm ieniająca kodeks cyw ilny. Dla p ra w nika interesującego się problem atyką praw ną rolnictw a nowelizacja k.c. nie powinna być zaskoczeniem; od dawna podnoszono liczne zastrzeżenia wobec niektórych przepisów k.c. (np. art. 16)1, 163 czy 1085) 5. Celem niniejszego opracow ania jest przedstaw ienie zmian, jakie w zakresie dziedziczenia ustawowego i testam entowego gospodarstw rolnych w prow adziła ustaw a z 26.X.1971 r. 3 DZ. U. N r 36, poz ,.T ry b u n a L u d u n r 108/1971, s P o t. J. Paliwoda: O żyw o tn y ch sp raw ach wsi, P raw o i Ż ycie n r 27/1969, s. 1. S zczególnie je d n a k w ypow iedzi a g ra ry stó w z aw a rte są w p ra c y pod red. J. P aliw o d y p t.: Z agadnienia p raw n e rolnictw a, O ssolineum 1970.

4 Nr 4 (184) D ziedziczenie gospodarstw rolnych w św ietle now eliza cji k.c. 17 A. Dziedziczenie ustawowe. Rozwiązaniem, które n ajb ardziej rzuca się w oczy w zakresie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, jest rozszerzenie kręgu spadkobierców, zbliżone do zasad ogólnych (art w związku z art. 934 k.c.). Tę koncepcję ustaw odaw cy należy uznać w okresie gdy następuje w yraźne starzenie się wsi - za ogromnie udaną, gdyż ma ona na celu zwiększenie dopływu m łodych sił g o rolnictw a. Pierw sza zm iana dotyczy a rt pkt 1 k.c. W edług dotychczasowej treści tego przepisu, powołanym i do dziedziczenia gospodarstwa rolnego były te dzieci spadkodawcy, które pracow ały w gospodarstwie spadkow ym nieprzerw anie co najm niej od ro k u przed otw arciem spadku, tzn. zam ieszkiw ały w tym gospodarstw ie, w ykonyw ały w szelkie n iezbędne prace i nie były zatrudnione gdzie indziej na podstaw ie um ow y 0 pracę lub mianowania. Dla skutecznego powołania do spadku m usiały być spełnione w szystkie trzy przesłanki. Tę rygorystyczną zasadę łagodziły nieco w yjątki wprowadzone 15 ust. 2 pkt 1 w związku z ust. 3 rozporządzenia RM w spraw ie przenoszenia w łasności nieruchom ości ro l nych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych w brzm ieniu tękstu jednolitego z dnia 18.IX.1970 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 199). Obecnie na podstaw ie art p k t 1 k.c. może dziedziczyć spadkobierca, k tó ry bezpośrednio przed otw arciem spadku pracow ał w gospodarstwie rolnym należącym do schedy spadkowej. Odpadł więc w arunek co najm niej rocznej nieprzerw anej p racy. Pow iązanie z pracą w gospodarstw ie spadkow ym pow inno nastąpić jeszcze przed śm iercią spadkodaw cy 1 trw ać w chwili otwarcia spadku. Praca m a mieć charakter ciągły i obejmować niezbędne czynności z p u n k tu w idzenia rolniczej techniki p ro d u k cyjnej- W sytuacjach w ątpliw ych, dla oceny ch arak teru pracy w ykonywanej przez spadkobiercę w gospodarstwie rolnym w chwili otw arcia spadku może mieć istotne znaczenie także fakt, czy i w jaki sposób spadkobierca ten pracował w gospodarstwie rolnym w okresie późniejszym (tak SN w postanow ieniu z dnia 23.VI.1971 r. III CRN 132/71, OSNCP nr 1/1972, poz. 15). W ydaje się rów nież w praw dzie m im o b rak u pozytyw nego przepisu że spadkobierca pow inien zamieszkiwać w gospodarstwie spadkow ym bądź w takiej odległości od niego, by sprostać obow iązkowi system atycznej pracy. Zam ieszkiwanie w gospodarstwie może być traktow ane jako zew nętrzny przejaw pracy, oczywiście nie w każdym wypadku, decydujący bowiem będzie całokształt okoliczności, a nie fakt, że spadkobierca zam ieszkiwał, czy naw et zam ieszkuje nadal w gospodarstw ie spadkobiercy. N iekiedy w ystarczy sam um otyw ow any innym i przesłankam i (w szczególności podjęciem pracy w gospodarstwie spadkow ym jeszcze przed otw arciem spadku) zam iar spadkobiercy zam ieszkania w gospodarstwie na stałe (por. postanowienie SN z dnia 7.V.1968 r. III CRN 79/68, OSNCP n r 2/1968, poz. 33). Nowe ujęcie art p k t 1 k.c. uczyniło bezprzedm iotow ym ro z różnienie w arunków przew idzianych w p k t 1 i 3 cyt. przepisu w stosunku do dzieci pracujących w gospodarstwie spadkow ym.6 W związku z tym ra le ż y chyba przyjąć, idąc za łagodniejszą in te rp re ta c ją art J. Majorowicz: Z m ian y w kodek sie cy w iln y m w zak resie o b ro tu i d ziedziczenia gospodarstw rolnych, N P n r 2A972, s P a le s tra

5 18 Andrzej Zieliński Nr 4 (184) pkt 3 k.c. (por. np. postanowienie SN z dnia 1.X.1965 r. II CR 197/65, OSNCP n r 5/1966, poz. 85), że stosow nie do p u n k tu 1 tego przepisu gospodarstw o rolne będzie m ógł dziedziczyć rów nież ten spadkobierca, który oprócz stałej pracy w gospodarstw ie rolnym jest zatrudniony dodatkowo gdzie indziej. Za taką w ykładnią przem aw ia również obecna treść 15 rozp. RM z 28.XI.1964 r., który zachował swoją aktualność tylko w stosunku do art. 214 k.c. przy zniesieniu współwłasności nieruchomości rolnych. Om awiany w arunek (art pkt 1 k.c.) może spełniać także dziecko w chwili otwarcia spadku jeszcze m ałoletnie, z jednym wszakże zastrzeżeniem, że osiągnęło odpowiedni stopień rozwoju fizycznego. Przepisy obecnie obow iązujące nic nie m ówią o tym, w jaki sposób spadkobierca pow ołujący się na art k.c. m a wykazać spełnienie om a wianego w arunku. Sądzę, że w ty m w ypadku może korzystać ze w szystkich środków dowodowych dopuszczalnych w procesie cywilnym, choć w ydaje się, że najprostszym rozw iązaniem byłoby przedstaw ienie zaśw iadczenia właściwego do spraw rolnych organu ad m inistracji państw o wej. Pozostałe w arunki art k.c., jak również 2 tegoż przepisu pozostają bez zm ian.78 Kolejne zmiany, zsynchronizowane ze zmianą art pkt 1 k.c., dotyczą art i k.c. Zgodnie z treścią art k.c. w wersji ustaw y z 26.X.1971 r., od wnuków spadkobiercy dziedziczących na podstaw ie tego przepisu w ym aga się pracy w gospodarstw ie spadkowym bezpośrednio przed otw arciem spadku zam iast co najm niej rocznej nieprzerw anej pracy przy jednoczesnym zachowaniu zasady, iż praca ta stanow i dla nich główne źródło utrzym ania. W taki sam sposób uregulow ano dziedziczenie przez rodzeństw o spadkodawcy w wypadku, gdy zstępni nie mogą dziedziczyć gospodarstwa spadkowego ze względu na brak warunków przewidzianych w art lub k.c. (art k.c.). Istotnych zmian dokonano w art k.c., w szczególności jak już wspomniałem przez rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych. O ile dotychczas zstępni rodzeństw a byli całkowicie w yłączeni przy spadkobraniu gospodarstw rolnych, o tyle obecnie dzieci rodzeństwa mogą dojść do dziedziczenia: a) gdy rodzeństwo spadkodawcy, odpowiadające w arunkom z art lub k.c., nie dożyło otw arcia spadku lub m a być tak tr a k towane, jakby nie dożyło (niegodność, zrzeczenie się spadku, odrzucenie spadku lub wyłączenie testam entem ) art. 934 w związku z art k.c. Do skutecznego spadkobrania w ystarczy w tym w ypadku, by dzieci rodzeństwa odpowiadały tylko jednem u z w arunków wym ienionych w art k.c. Natom iast dziecko rodzeństwa, którego rodzice m ają być tak traktow ani, jakby nie dożyli otw arcia spadku (bo w grę wchodzi niegodność, zrzeczenie się, odrzucenie spadku lub wyłączenie testam entem ), może dojść do dziedziczenia na podstaw ie art k.c. tylko w tedy, gdy 7 T ak F. B ł a h u t a, op. cit., s A nalizuje je szczegółow o J. Gwiazdomorski: P ra w o spadkow e w zary sie, W arszaw a 1968, s oraz F. B ł a h u t a, op. cit., s P rz y o k azji n ależy odnoto w ać k ry ty czn e stanow isko J. G w iazdom orskiego wobec dow odów stw ierd zający ch posiadanie k w a lifik a c ji do p ro w ad zen ia gosp o d arstw ro ln y ch (w a rty k u le p t.: D ziedziczenie testa m e n to w e gospodarstw rolnych,,,p alestra n r 4.'1971, s. 29, 30).

6 Nr 4 (184) D ziedziczenie gospodarstw rolnych w św ietle now eliza cji k.c. 19 ustali się, że jego rodzice mogliby dziedziczyć spadkowe gospodarstwo na podstaw ie art lub k.c., gdyby nie nastąpiły zdarzenia w y łączające od dziedziczenia. W razie stw ierdzenia jednak, że rodzeństwo spadkodawcy nie miało warunków do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jego dziecko może być spadkobiercą tylko w szczególnej sytuacji przew i dzianej w art k.c.; b) gdy rodzeństwo spadkodawcy żyje, ale nie może dziedziczyć, bo nie spełnia warunków z art lub k.c., dzieci zaś rodzeństwa bezpośrednio przed otwarciem spadku pracow ały w należącym do niego gospodarstw ie rolnym i praca ta stanow iła dla nich główne źródło u trz y m ania. Dla w ykładni art k.c. istotne znaczenie m a brak w a runków u rodzica (będącego bratem lub siostrą spadkodawcy), a nie fakt, że oprócz tego może wchodzić w grę niegodność, zrzeczenie się lub odrzucenie spadku. Inna interpretacja w ydaje się z punktu widzenia społeczno- -gospodarczego raczej niemożliwa, ponieważ jest to szczególny wypadek pow ołania do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, opartego nie na w aru n kach ogólnych (art k.c.), ale wyłącznie na podstawie szczególnej przew idzianej w art k.c. W związku z dziedziczeniem Skarbu Państw a zmodyfikowano art k.c., uważany powszechnie za konstrukcję szczególną, jeśli chodzi o samą zasadę spadkobrania. Zakładano bowiem dotychczas, że jeżeli w yłącznie pow ołanym i do dziedziczenia gospodarstw a rolnego byli spadkobiercy trw ale niezdolni do pracy, to nie będą oni w stanie prowadzić spadkowego gospodarstw a i dlatego dziedziczył je S karb Państw a. Orzecznictw o okazało się jednak nieco liberalniejsze niż ustaw odaw ca, bo w prowadziło praktykę, że przepisów rozporządzenia RM z 28.X I.1964 r. ( 16 w brzm ieniu tekstu jednol. z 1970 r.) nie można w zasadzie stosować do rolników, którzy pomimo osiągnięcia w ieku em erytalnego (a więc fo r m alnie uw ażanych za trw ale niezdolnych do pracy) pracują nadal w gospodarstwie rolnym (por. postanowienie SN z 10.V.1966 r. III CR 60/66, OSNCP n r 3/1967, poz. 51). K oncepcja ta znalazła częściowo odzw ierciedlenie w aktualnej treści art k.c. Mianowicie dodany do art p arag raf 3 stanow i, że S karb Państw a nie staje się dziedzicem ustaw o wym gospodarstwa rolnego jeżeli powołanymi do spadku są wyłącznie osoby trw ale niezdolne do pracy gdy: a) praca w gospodarstw ie spadkow ym stanow iła dla tych osób główne źródło utrzym ania i b) osoby te w ykażą, że m ogą je prow adzić nadal przy pomocy m ałżonka lub osób bliskich posiadających kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego. Z punktu widzenia tego przepisu nieistotny jest okres trw ania pracy w gospodarstwie. Ważne jest natom iast, by miała ona charakter stały; stąd też celowe by było zam ieszkiw anie w gospodarstw ie. Nie wyłączona w ydaje się ewentualność pracy poza rolnictw em (np. sezonowa praca w cukrow ni, św iadczenie usług rzem ieślniczych), ale główne źródło u trz y m ania m usiałaby stanow ić praca w gospodarstw ie spadkowym. Na tle art k.c. może powstać wątpliwość, kogo należy uw a żać za osobę bliską. K rąg osób jest niew ątpliw ie szeroki. Trudno go oznaczyć generalnie, jako że wszystko jest uzależnione nie od istnienia więzów praw nych, ale od układu stosunków faktycznych m iędzy spad

7 20 Andrzej Zieliński Nr 4 (184 kobierca a esobą trz e c ią." Do grona osób bliskich będą m oim zdaniem należeli szczególnie krew ni i powinowaci spadkobiercy, ja k rów nież osoby zupełnie obce (np. wychowanek), przy czym jedne i drugie pow inny pozostawać z nim w znacznym stopniu zażyłości. B. Dziedziczenie testamentowe. Testam ent spełnia w ram ach praw a spadkowego doniosłą funkcję społeczno-gospodarczą. Jest instytucją, która ma umożliwić spadkodawcy przystosowanie porządku dziedziczenia do istniejących w konkretnym w y p adku sto su n k ó w.10 P o stanow ienia znowelizowanego art k.c. uzupełniają oraz m odyfikują (podobnie jak dotychczas) ogólne zasady testow ania. D ostrzega się w yraźnie ograniczenia swobody ustanow ienia spadkobierców, podyktowane ogólnymi (społeczno-gospodarczymi) względami pozostającym i w związku z aktualną polityką rolną. Jednocześnie widać pew ne novum : możliwość powołania do dziedziczenia gospedarstw a rolnego jako wyodrębnionej z całości spadku m asy m ajątkow ej n. Art k.c. przew iduje trzy grupy podmiotów, na rzecz których m ożna testow ać: 1) spadkobierców, k tórzy i tak dziedziczyliby z ustaw y, 2) osoby fizyczne nie powołane z ustaw y do dziedziczenia, 3) osoby praw ne. W arunki, jakie m usi spełnić spadkobierca testam entow y, zdeterm inow ane są przynależnością do określonej grupy. Ad 1. O ile dziedziczenie testam entow e spadkobierców wymienionych wyżej pod punktjami 2) i 3) jest oczywiste, bo w ynika w yraźnie z art k.c., o tyle dziedziczenie spadkobierców ustaw owych może nasuwać pewne wątpliwości. Zasadnicze pytanie wypływa już z samej redakcji art k.c.: czy spadkobiercy dziedziczący gospodarstw o rolne z u sta wy mogą dziedziczyć je również na podstawie testam entu? W ydaje się, że odpowiedź musi być twierdząca. Nie do pom yślenia bowiem jest tu tak daleko idące ograniczenie swobody testowania, a to tym bardziej, że osoby te (spadkobiercy ustaw ow i) spełniają już określone w aru n k i u p raw n ia ją ce ich do dziedziczenia z ustaw y. U staw odaw ca uznał widocznie za zupełnie oczywiste, że mogą one dziedziczyć także na podstaw ie testam entu, i to na tych sam ych zasadach, na których doszliby do dziedziczenia z ustaw y. T rzeba jednak zauważyć, że w arunki staw iane spadkobiercom u s ta wowym nie są identyczne z tymi, na jakich dziedziczą osoby spoza kręgu spadkobierców ustawowych. W dwu wypadkach są to w arunki naw et b ardziej rygorystyczne (art pkt 1 i art k.c.). Może się więc niekiedy zdarzyć, że spadkobiercy ustawowi nie spełniający warunków z art k.c. staną się osobami nie powołanymi z ustaw y do dzie- & A. Szpunar: C zyny niedozw olone w kodeksie cyw iln y m, S tu d ia C y w ilistjc z n e, T. XV, K raków 1970, s j. G wiazdom orski: P ra w o spadkow e (...), op. cit., s W yczerpująco cm aw ia dziedziczenie testam entow e gospodarstw ro ln y ch łącznie z orzeczn ictw em J. G w iazdom orski w cyt. w yżej a rty k u le p t.: D ziedziczenie testa m e n to w e (...), s A u to r w w ielu k w estiach re p re z e n tu je sta n o w isk o o d m ien n e od sta n o w isk a p rz y jm o w anego w lite ra tu rz e i orzecznictw ie. A rty k u ł stanow i rozszerzenie poglądów zasygnalizow an y ch w Z ary sie p raw a sp a dkow ego (s. 146 i nast.). P o r. ta k ż e : J. Zaw artka: T e sta m entow e rozporządzenie gospodarstw am i rolnym i, N P n r 7 8/1971, s ; W. Ł ysa kowski i K. Stelmach: D ziedziczenie i d ziały g o sp o d a rstw ro ln y c h w p rak ty ce, R PEiS n r 2/71, s ; E. Gniewek: D ziedziczenie te sta m e n to w e g o sp o d a rstw rolnych, NP n r 18/1972, s

8 Nr 4 (184) D ziedziczenie gospodarstw rolnych w św ietle now elizacji k.c. 21 dziczenia gospodarstwa rolnego w rozum ieniu art k.e i w tedy nie jest wykluczone, że będą mogły skorzystać z postanowień art pkt 1 i 5 w związku z art k.c.12. Ad 2. A rt k.c. w związku z art pkt' 1, 2 i 5 k.c. w yraźnie preferuje fachowość, co jest odzwierciedleniem ogólnej tendencji do przekazywania gospodarstw rolnych osobom należycie przygotowanym do ich prow adzenia. W dotychczasow ej p raktyce zjaw iskiem społecznie niepożądanym, a może naw et groźnym było testowanie na rzecz m ałoletnich lub trw ale niezdolnych do pracy. Obecnie odpada taka możliwość (chyba że należą oni do k ręg u dziedziczących z ustaw y), co jest zupełnie zrozumiałe, jeżeli będzie się pam iętało o intencjach ustaw odaw cy, k tóre skłoniły go do odrębnego uregulow ania dziedziczenia gospodarstw rolnych. U stępstw o uczynione n a rzecz spadkobierców m ałoletnich i trw ale niezdolnych do pracy dotyczy tylko osób bliskich spadkodawcy i ma na celu zabezpieczenie ich egzystencji w sytuacji, gdy albo jeszcze nie są dostatecznie przygotowane do samodzielnego utrzym ania, albo już nie mogą zapewnić sobie godziwych warunków bytowych. Osoby nie należące do kręgu dziedziczących z ustaw y mogą dojść do spadku na podstaw ie testam en tu, jeżeli w chwili otw arcia spadku: a) pracują w indyw idualnym gospodarstwie rolnym. W arunek ten jest zbliżony do sform ułow ania art pkt 3 k.c. i obejm uje dość wiele sy tu acji faktycznych. Pracą w gospodarstw ie rolnym będzie zapew ne rów nież prow adzenie tego gospodarstwa, i to niezależnie od tego, czy będzie ono stanow iło własność spadkobiercy, czy też osoby trzeciej, która z kolei wcale nie m usi być osobą spokrew nioną, spowinowaconą lub bliską spadkobiercy. P raca m usi być w ykonyw ana w indyw idualnym gospodarstw ie rolnym, odpada więc praca w gospodarstwie rolnym PGR-u lub rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Nie spełnia wymienionego w arunku również osoba pracująca w tzw. gospodarstwie deputatow ym (por. uchw. składu siedmiu sędziów SN z dnia 9.III.1970 r. III CZP 123/68, OSNCP nr 4/1971, poz. 60). N atom iast zupełnie obojętny dla omawianego przepisu jest stosunek praw ny łączący pracującego z posiadaczem gospodarstwa rolnego (może to być nie tylko um owa o pracę, ale i stosunek bezum ow ny), jak również okres trw ania pracy (może ona być krótsza niż roczna), z tym jednak zastrzeżeniem, że okoliczności powinny wskazywać na to, iż ma ona charakter stały lub przynajm niej jest świadczona w zakresie niezbędnym z punktu widzenia prawidłowej gospodarki (por. postan. SN z dnia 25.IX.1970 r. III CRN 258/70, OSNCP nr 6/1971, poz. 98). Pozostaje do rozstrzygnięcia jeszcze jedno pytanie: czy pracujący w gospodarstwie rolnym i zatrudniony jednocześnie poza rolnictw em może dziedziczyć na podstaw ie testam entu? Uważam, że taka możliwość istnieje, na co w skazuje choćby cyt. w yżej postanow ienie Sądu Najwyższego, a ponadto podobieństwo z sytuacją unorm ow aną w art pkt 3 k.c. W ydaje się, iż należy w te n sposób dać szanse osobom, które jeszcze z różnych w zględów nie zdecydowały się na wybór zawodu, by powróciły na stałe do pracy w rolnictw ie, zachętą zaś do tego m a być perspektyw a spadkobrania; b) są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej, do której wnieśli w kład g runtow y i p racu ją w gospodarstw ie rolnym tej spółdzielni. Po 12 P o r. E. G n ie w e k, o p. c i t., s. 1532, 1533.

9 22 Andrzej Zieliński Nr 4 (184) zornie może się w ydaw ać, że znów m am y do czynienia z przepisem podobnym do art pkt 2 k.c. Między obu sform ułowaniam i istnieje jednak różnica, i to dosyć istotna. A rtykuł pkt 2 k.c. wym aga od spadkobiercy tylko stosunku członkostw a w rolniczej spółdzielni pro dukcyjnej lub pracy w gospodarstwie rolnym tej spółdzielni, natom iast art pkt 2 w związku z art k.c. idzie znacznie dalej, gdyż żąda istnienia równocześnie: stosunku członkostwa, wniesienia w kładu i pracy w gospodarstwie rolnym spółdzielni. Nie mogą więc spełnić tego w arunku domownicy członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, naw et jeśli p racu ją w gospodarstw ie rolnym spółdzielni; c) m ają kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i ośw iadczą w sądzie lub w PBN-ie gotowość podjęcia pracy w indyw idualnym gospodarstwie rolnym lub gotowość przystąpienia do rolniczej spółdzielni produkcyjnej i podjęcia pracy w gospodarstwie rolnym tej spółdzielni. K w alifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego, tzn. świadectwo ukończenia szkoły rolniczej lub przysposobienia rolniczego ( 3 ust. 1 rozp. RM z 28.XI.1964 r.) m usi posiadać zarówno spadkobierca zam ierzający podjąć pracę w indyw idualnym gospodarstwie rolnym, jak i ten spadkobierca, który chce przystąpić do rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Dziedziczenie na podstawie art pkt 5 k.c. odbiega dość wyraźnie od w ym agań staw ianych spadkobiercom ustawowym przychodzącym do spadku na podstawie art k.c., mimo że wywodzi się ono też z instytucji tzw. spadkobierców rezerwowych. Spadkobierca nie należący do kręgu ustaw ow ych, ale m ający kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego, m usi złożyć oświadczenie tylko o gotowości podjęcia pracy w obojętnie jakim indyw idualnym gospodarstwie rolnym, ew entualnie zaś o gotowości przystąpienia do rolniczej spółdzielni p ro d u k cyjnej i podjęcia pracy w jej gospodarstwie. Nie musi on natom iast tak ja k spadkobierca ustaw ow y (rezerw owy) składać oświadczenie o gotowości prowadzenia gospodarstwa spadkowego. A rtykuł pkt 5 k.c. nic nie mówi o term inie do złożenia omawianego oświadczenia. W ydaje się, że w grę będzie wchodzić term in 6 m iesięczny, analogicznie jak w w ypadku art k.c. Jeśli zaś chodzi o samo oświadczenie, to w chwili jego składania sąd nie jest jeszcze zobowiązany do badania, czy spadkobierca ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstw a rolnego. W tym m om encie chodzi w yłącznie o zabezpieczenie praw wynikających ze spadkobrania. Ale już w toku postępowania o nabycie spadku sąd m usi nie tylko stw ierdzić, czy spadkobierca rz e czywiście ma te kwalifikacje, ale ustalić nadto, czy miał je już w chwili otwarcia spadku. Można tu ew entualnie uczynić w yjątek tylko na korzyść spadkobiercy uczęszczającego do szkół, który w chwili otwarcia spadku był jeszcze słuchaczem szkoły typu rolniczego, a ukończył ją przed u p ły w em 6 m iesięcy od otw arcia spadku. Na zakończenie należy podkreślić, że w arunek z art pkt 5 w zw iązku z art k.c., w odróżnieniu od art k.c., jest rów norzędny w arunkem z art pkt 1 i 2, tzn. że odmiennie niż przy spadkobraniu z ustaw y m ożna skutecznie ustanow ić w testam encie spadkobiercą gospodarstwa rolnego osobę posiadającą tylko kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego w zbiegu ze spadkobiercam i odpow iadającym i w arunkom surow szym.

10 Nr 4 (184) Zarząd gospodarstw em rolnym m a łżo n kó w 23 Ad 3. U staw a z 26.X.1971 r. przesądziła definityw nie sporną dotychczas w doktrynie i nie rozstrzygniętą przez p rak ty k ę kw estię dziedziczenia testam entow ego gospodarstw a rolnego przez osoby p ra w n e 13. A rty kuł 1065 w związku z art k.c. dopuszcza testowanie nie tylko tak jak dotychczas na rzecz Skarbu Państw a, ale także w stosunku do wszystkich osób praw nych. Jednakże zgodnie z art k.c. jednostki organizacyjne niepaństwowe będą m usiały mieć zezwolenie prezydium PRN (lub innej równorzędnej rady) na przyjęcie spadku (rozporządzenie RM z 16.XII.1964 r. w spraw ie organów w łaściw ych do udzielania zezwoleń na przyjęcie darowizny, zapisu lub spadku..., Dz. U. Nr 47, poz. 318), i to niezależnie od tego, czy jednostki te należą do podm iotów uprzyw ilejow anych w nabyw aniu w łasności nieruchom ości rolnych w drodze czynności cywilnoprawnych (art zd. 2 k.c.). Do organu udzielającego zezwolenia będzie należało rozważenie, czy rozrządzenie testam entow e odpow iada ak tu aln ej polityce rolnej. 18 P o r. lite ra tu rę cy t. przez J. Zawartkę: op. cit., s STANISŁAW RAKOWSKI Zarzqd gospodarstwem rolnym małżonków Z godnie z p a n u ją c y m i w d o k tr y n ie p oglądam i za z w y k ły zarząd n a le ży u w a żać d o k o n y w a n ie p o w szechnie p rzy ję ty c h w d a n ych w a ru n k a c h czyn n o ści w celu w łaściw ego u ży tk o w a n ia w sp ó ln eg o m a ją tk u. Z a kre s tego pojęcia będzie in n y w przepisach ko d eksu cyw ilnego, a Inny w ed łu g przepisów ko d eksu rodzinnego i o p ieku ń czeg o, jeśli ch o d zi o w sp ó ln y m a ją te k ro ln y m a łżo n k ó w. Ś ro d k ie m u ła tw ia ją c y m zarząd w sp ó ln y m m a ją tk ie m m a łżo n k ó w je st w spólność ustaw ow a. W yd a je się, że zasadę w yra żo n ą w a rt k.r.o. rozciągnął u sta w odaw ca n a k a ż d y m a ją te k w sp ó ln y b ez w zg lę d u n a c h a ra k te r w spólności. J e śli za ś ch o d zi o n ie ru ch o m o ść roln ą sta now iącą ictasn o ść w y łą c zn ą jed n eg o z m a łżo n k ó w i w chodzącą w sk ła d m a ją tk u odrębnego, to k a ż d y z n ich zarządza n im i ro zporządza sa m o d zieln ie z w y ją tk ie m o graniczeń p o d zia ło w ych p rzev:id zia n ych w art k.c. 1. ZARZĄD M AJĄTKIEM OBJĘTYM MAŁŻEŃSKĄ W SPÓLNOŚCIĄ MAJĄTKOWĄ Z ogólnej koncepcji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a w szczególności z charakteru m ałżeńskiej wspólności m ajątkow ej, w ynikają m etody zarządzania zarówno wspólnym m ajątkiem m ałżonków w ogólności, jak i gospodarstwem rolnym w szczególności, oparte na zasadzie łącznego dysponowania tym m ajątkiem. Jednakże działanie łączne w spraw ach o m ałym znaczeniu gospodarczym, a w szczególności w sprawach, które nie prowadzą do poważnego uszczuplenia m ajątku wspólnego, byłoby w życiu codziennym zbyt uciążliw e i w konsekw encji rów nałoby się k u ra te li jednego m ałżonka nad drugim. W łaśnie z tych względów ustaw o