Florian Dorożała Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych. Palestra 7/11(71), 16-32

Transkrypt

1 Florian Dorożała Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych Palestra 7/11(71),

2 16 Florian Dorożala Nr 11 (71) powinna rozważyć również, jak to już zaznaczono wyżej, kwalifikacje aplikanta adwokackiego do objęcia funkcji radcy prawnego zgodnie z wymaganiami uchwały nr 533. Od uchwały załatwiającej wniosek odmownie przysługuje w ciągu czternastu dni odwołanie do Naczelnej Rady Adwokackiej. Odpis uchwały wraz z innymi dokumentami, uzasadniającymi posiadanie przez aplikanta adwokackiego właściwych kwalifikacji do objęcia stanowiska, powinien być dołączony do wniosku składanego prezesowi okręgowej komisji arbitrażowej o wpis na listę radców prawnych. Nie należy zapominać, że aplikant adwokacki, który na podstawie posiadanych kwalifikacji i uzyskanego zezwolenia rady wykonuje funkcje radcy prawnego, może je wykonywać bez żadnych zastrzeżeń ustawowych jedynie przez czas trwania aplikacji adwokackiej. Po wpisie bowiem na listę adwokatów, jeżeli pragnie wykonywać zawód adwokata w zespole lub indywidualnie, nie może już być, zgodnie z brzmieniem 7 ust. 2 pkt 1 uchwały nr 533, radcą iprawnym. FLORIAN DOROŻAŁA Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych Założenia now ej polityki rolnej w Polsce Ludow ej zrealizow ała ustaw a z 13 lipca 1957 r. o obrocie nieruchom ościam i ro ln y m i.1 W spom niana ustaw a zajm uje się obrotem nieruchom ościam i rolnym i, a zatem rów nież gospodarstw am i rolnym i, nie zaw iera ona jednak przepisów m ających na celu przeciw działanie rozdrabnianiu gospodarstw rolnych. Ani praw o spadkowe, ani postępow anie spadkow e (częściowo zm ienione pow ołaną w yżej ustaw ą), ani naw et uchw ała Całej Izby Cyw ilnej Sądu Najwyższego z r o k u 2, zaw ierająca w ytyczne w ym iaru spraw iedliw ości i prak ty k i s ą d c /e j w zakresie stosow ania przepisów praw a spadkowego i postępow ania spadkowego w spraw ach o dział spadku obejm ującego nieruchom ość rolną, nie stanow iły h a m ulca w procesie podziału gospodarstw. Zaledw ie kilka la t obow iązyw ania w spom nianej ustaw y w ykazało konieczność w ydania now ej ustaw y, która by w sposób zdecydow any ustaliła zasady obrotu gospodarstw am i rolnym i zgodnie z postulatam i zm ierzającym i do zaham ow ania procesu podziału gospodarstw rolnych. Postulow ane zm iany zostały w reszcie zrealizow ane z chw ilą w ejścia w życie ustaw y z 29 czerw ca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw ro ln y ch.3 U staw a ogranicza się do regulacji obrotu gospodarstw am i rolnym i w drodze 1 D z. U. N r 39, p o z O SN z 1960 r. zesz. II, poz D z. U. N r 28, p o z. 168 (w d a ls z y m c ią g u k r ó tk o u s ta w a " ; p r z e p is y o z n a c z o n e b ę d ą ty lk o lic z b ą o d p o w ie d n ie g o a r ty k u łu ).

3 N r 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 17 działu spadku, zbycia części gospodarstw a, nabycia części w trybie zasiedzenia oraz zniesienia w spółw łasności gospodarstw a rolnego. U staw a now elizuje jednocześnie n iektó re przepisy ustaw y z dnia r., które obow iązują w dalszym ciągu rów nież co do obrotu gospodarstw am i rolnym i w częściach nie uregulow anych w sposób szczególny postanow ieniam i ustaw y. O graniczone ram y niniejszego arty k u łu w yłączają możliwość przeprow adzenia dokładnej analizy całej ustaw y. Zresztą byłaby ona w tej chwili przedwczesna, gdyż szereg problem ów rozstrzygnąć m usi niew ątpliw ie dopiero orzecznictw o sądowe. W tych w arunkach arty k u ł niniejszy ogranicza się do om ów ienia w arunków podziału gospodarstw a w drodze zbycia jego części, nabycia w drodze zasiedzenia, zniesienia w spółwłasności gospodarstw a rolnego oraz do om ówienia odrębnego p raw a spadkow ego gospodarstw rolnych. P rzed dokładniejszym om ówieniem w arunków podziału gospodarstw rolnych należy się zająć przede w szystkim norm am i obszarowym i gospodarstw rolnych oraz kw alifikacjam i rolniczym i nabyw cy, gdyż oba te zagadnienia są wspólne d la w szytkich w ypadków obrotu gospodarstw am i rolnym i przew idzianym i w u stawie. I. Normy obszarowe P rzepisy ustaw y z 13 lipca 1957 r. u sta la ją jedynie górną granicę norm obszarow ych gospodarstw rolnych. Zgodnie w ięc z art. 4 ustaw y z r. obszar gospodarstw a rolnego nabyw anego przez osobę fizyczną łącznie z obszaram i g ru n tów, które stanow ią już w yłączną w łasność nabyw cy lub jego udział we w spółw łasności, nie może przekraczać 15 ha bądź 20 ha użytków rolnych w razie nabycia gospodarstw a hodowlanego. G órna granica 15 lub 20 ha nie obow iązuje w razie nabycia gospodarstw a w drodze dziedziczenia albo nabycia od właściciela przez jego m ałżonka lub zstępnego, gdyż w tym w ypadku m aksym alna norm a obszarowa w ynosi 100 ha pow ierzchni ogólnej (użytki i nieużytki) b ąd ź 50 ha użytków ro l nych, a na terenie w ojew ództw a poznańskiego, pomorskiego i śląsk iego4 100 ha pow ierzchni ogólnej bez w zględu na w ielkość użytków rolnych. U staw a z 1963 roku w prow adza norm y obszarowe podstaw ow e i m inim alne, w edług który ch u stala się dolną granicę obszaru gospodarstw rolnych. G ospodarstw o rolne nie może więc być dzielone w drodze zbycia jego części, działu spadku, zniesienia w spółw łasności lub zasiedzenia części gospodarstw a rolnego w zasadzie poniżej 8 ha użytków rolnych, tj. poniżej obow iązującej na terenie całego k ra ju podstawowej norm y obszarow ej.s K ażda w ynikła z podziału część sam a przez się bądź w raz z g ru n tam i już należącym i do nabyw cy m usi odpow iad ać co najm niej pow ierzchni 8 ha użytków rolnych. P R Z Y K Ł A D Y : a) gospodarstw o rolne o pow ierzchni 24 h a m ożna podzielić na trzy części, z k tó rych każda będzie m iała pow ierzchnię 8 ha; b) z gospodarstw a 9 h a m ożna w ydzielić 1 ha, jeśli nabyw ca je st w łaścicielem i 4 D z. U. z 1945 r. N r 51, p o z. 295 z p ó ź n ie js z y m i z m ia n a m i d o ty c z ą c y m i p o d z ia łu a d m in i s tr a c y jn e g o P a ń s tw a. 5 D z. U. z 1963 r. N r 36, p o z. 208 (d a le j w s k r ó c ie : ro z p. w y k o n a w c z e ). 2 P a le s t r a N r 11

4 18 Florian Dorożała Nr 11 (71) gruntów o pow ierzchni co najm niej 7 ha; w ten sposób pow stają znowu dw ie części, każda o pow ierzchni 8 ha; c) z gospodarstw a 24 ha m ożna wydzielić' trzy części o pow ierzchni 10 ha, 8 ha i 5 ha. N abyw ca części 6 ha m usi być jed n ak w łaścicielem co najm niej 2 ha u ży t ków rolnych. W tym stanie rzeczy pow staną sam odzielne trzy części odpow iad ające podstaw ow ym norm om obszarow ym ; d) z gospodarstw a o obszarze 8 ha m ożna w ydzielić 8 części w ielkości 1 ha pod w arunkiem, że znajdzie się 8 nabyw ców jako w łaścicieli użytków rolnych w ielkości co najm niej 7 ha; taki podział gospodarstw a rolnego jest dopuszczalny, gdyż w ten sposób pow stanie znow u 8 części, każda o pow ierzchni 8 ha. Zbycie poszczególnych części pow inno nastąpić jednocześnie, w skutek czego gospodarstw o rolne zbywcy uw aża się za podlegające likw idacji. W ypadek ta k i może m ieć m iejsce w tedy, kiedy dotyczasowy właściciel stał się trw ale niezdolny do p racy i nie może znaleźć nabyw cy n a całe gospodarstw o, natom iast są k an d y daci spośród najbliższych sąsiadów, k tórzy jedn ak reflek tu ją jedynie n a n ab y cie części g runtów w ielkości 1 ha. U staw a nie w ym aga, aby gru n ty nabyw cy, które podlegają w liczeniu do n o r m y podstaw ow ej, położone były obok gruntów nabyw anych (na terenie tej sam ej grom ady). A by w ięc g ru n ty w łasne nabyw cy m ożna było uw zględnić przy u sta laniu 8 ha podstaw ow ej norm y obszarowej, w ystarcza, że wielkość ich pow ierzchni łącznie z częścią nabyw aną będzie stanow ić co najm niej 8 ha użytków rolnych. N abyw ca m usi być w łaścicielem gru n tu, przy czym dokum entam i stw ierd zającym i praw o w łasności nieruchom ości w rozum ieniu art postępow ania rzeczowego o raz art postępow ania spadkow ego są dokum enty, które z mocy p rzepisów praw a stw ierdzają nabycie w łasności lub też stanow ią dokum ent, z którego w ynika, że nabycie miało m iejsce; w szczególności do dokum entów tych należy zaliczyć odpisy z ksiąg w ieczystych, odpow iednie orzeczenia sądowe lub ad m inistracyjne, odpisy um ów notarialn y ch o przeniesieniu w łasności oraz w yciągi z ta bel likw idacyjnych (zob. OSN z 1958 r., zesz. IV, poz. 91). Ja k już w spom niano, utw orzone przez podział części bądź same, bądź też w raz z g ru n tam i stanow iącym i w łasność nabyw cy pow inny odpow iadać norm om obszarow ym. Z kategorycznego sform ułow ania przepisu art. 2 ust. 1 w ynika, że całość gospodarczą m ają stanow ić gru n ty w łasne nabyw cy i g ru n ty nabyw ane. Nie m oże być nabyw cą części gospodarstw a rolnego poniżej 8 h a w spółw łaściciel innego gospodarstw a rolnego (współw łasność w częściach ułam kow ych), a l bow iem do chw ili zniesienia w spółw łasności nie można przesądzić, czy otrzym a on sw oją część w natu rze przy zastosow aniu przepisów ustaw y. Z astrzeżenie pow yższe nie dotyczy w spółw łasności łącznej. U dział nabyw cy w e w spółw łasności zgodnie z art. 4 ustaw y z r. o obrocie nieruchom ościam i rolnym i podlega zaliczeniu przy u stalaniu górnej granicy obszarow ej gospodarstw a rolnego. W ydaje się rzeczą konieczną p rzy jęcie jednolitego k ry teriu m do ustalenia dolnej i górnej granicy gospodarstw a rolnego i dlatego przepis art. 4 w spom nianej ustaw y pow inien m. zd. ulec zm ianie przez skreślenie słów: lub jego udział w e w spółw łasności. U staw a z r. obow iązyw ała tylko w stosunku do nieruchom ości rolnych położonych na terenie grom ad i dlatego nie daw ała podstaw do zaliczenia do norm obszarow ych gruntów położonych w m iastach i osiedlach. N atom iast ustaw a z 1963 ro k u dotyczy gospodarstw położonych rów nież w m iastach i osiedlach, w w yniku

5 Nr 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 19 czego użytki rolne nabyw cy położone w m iastach i osiedlach należy obecnie zaliczyć do jego łącznej norm y obszarowej. P odstaw ow a norm a obszarow a gospodarstw a rolnego (8 ha) może być obniżon a w razie zbycia części gospodarstw a, zasiedzenia lub też zniesienia w spółw łasności. U trzym anie norm podstaw ow ych 8 ha konieczne je st jedynie w razie podziału gospodarstw a w w yniku działu spadku, chyba że pow ierzchnia dzielonego gospodarstw a nie przekracza 0,5 ha użytków ro ln y ch.6 Podział gospodarstw a rolnego poniżej podstaw owych norm obszarowych jest dopuszczalny w tedy, kiedy nabyw ca części gruntów jest już w łaścicielem gospodarstw a rolnego odpow iadającego m inim alnej norm ie obszarow ej, k tó ra na te ren ie całego k raju k ształtuje się w granicach od 2 do 5 h a użytków ro ln y c h 7; ponadto nabyw ana część gruntów rolnych m usi w ejść w skład gospodarstw a rolnego stanow iącego już w łasność nabywcy. W niniejszym w ypadku grunty zbywane i nabyw ane m uszą znajdow ać się w granicach jednej grom ady. U staw a żezwala tu nie tylko na tw orzenie gospodarstw poniżej podstaw ow ej norm y obszarowej, ale nadto akceptuje pow stanie gospodarstw o pow ierzchni poniżej 8 ha użytków rolnych. P R Z Y K Ł A D Y : a) z gospodarstw a 10 ha w ydziela się część w ielkości 2 ha; nabyw ca je st w łaścicielem 5 ha użytków rolnych (Poznańskie). W w yniku podziału pow staną dwie sam odzielne części w ielkości 8 ha i 7 ha użytków rolnych; b) z gospodarstw a 4 ha wydzielono 2 ha; nabyw ca jest w łaścicielem 5 ha użytków rolnych. W w yniku podziału pow stają dw ie części sam odzielne o pow ierzchni 2 ha i 7 ha użytków rolnych; c) z gospodarstw a 7 ha wydzielono 5 ha; nabyw ca jest w łaścicielem 5 ha. W w y niku podziału pow stają dw ie części o pow ierzchni 2 ha i 10 ha użytków ro l nych; d) z gospodarstw a 6 ha wydzielono dw ie części po 3 ha; nabyw cy są w łaścicielam i po 5 ha użytków rolnych. P ow stają trzy części ;po 8 ha, a dotychczasow e gospodarstw o ulega likw idacji (zbycie następ u je jednocześnie).8 G ospodarstw o rolne o obszarze do 0,5 ha użytków rolnych może być dzielone, chociażby nabyw ca jego części nie był w łaścicielem gospodarstw a rolnego o pow ierzchni od 2 do 5 ha użytków rolnych lub chociażby należące do niego gospodarstw o było m niejsze od m inim alnych norm obszarowych. Ja k już w spom niano, likw idacja gospodarstw a rolnego n astęp u je w w yniku jed noczesnego zbycia w szystkich gruntów w chodzących w skład gospodarstw a rolnego, przy czym likw idacja m a m iejsce również wówczas, gdy w łaściciel zbył w szystkie grunty z w yjątkiem gruntów pod budynkam i i działki przyzagrodowej o łącznym obszarze nie przekraczającym 0,2 ha. Podstaw ow a norm a obszarow a jest niższa od 8 ha użytków rolnych, a m ianow icie wynosi 2 ha użytków rolnych w razie zbycia części gospodarstw a rolnego objętego przepisam i ustaw y z dnia 20 m arca 1950 r. 9 W razie nabycia gruntów przez w spółm ałżonka bierze się pod uw agę łączny # P a ra g ra f 3 rozp. w ykonaw czeg o. 7 P a ra g ra f 2 u st. 1 p k t 1 rozp. w y k o n aw czeg o. 8 P a ra g ra f 4 rozp. w ykonaw czeg o. 9 Dz. U staw N r 9, poz. 87.

6 20 Florian Dorotala Nr 11 (71) obszar gruntów należących do obu m ałżonków lub stanow iących ich udział we w spółw łasności.10 Dotychczasowa praktyka, oparta jedynie na piśm ie okólnym n r 22 Min. Rolnictw a, doczekała się reg u lacji u sta w o w e j.u P rzy okazji om aw iania norm obszarow ych gospodarstw a rolnego nie można nie podkreślić, że w edług ustaw y za jedno gospodarstw o rolne uważa się rów nież takie gospodarstwo, w skład którego w chodzą g runty stanow iące odrębną w łasność każdego z m ałżonków.is Ja k już zaznaczono wyżej, podstaw ow e norm y obszarowe obow iązują niezależnie od m iejsca położenia gospodarstw a z w yjątkiem wydzielonych części na rzecz S karbu P aństw a oraz w ydzielonych gruntów, wchodzących w skład gospodarstw rolnych, k tóre w yznaczone zostały na cele budow lane bądź na podstaw ie przepisów o terenach budow lanych na obszarze wsi, bądź też w m iejscow ych planach zagospodarow ania przestrzennego.13 Podstaw ow e norm y obszarowe nie obow iązują też w razie zbycia całego gospodarstw a bądź części ułam kow ej, albowiem w tych w y padkach ustaw a nie znajduje w ogóle zastosow ania. W reszcie norm y podstaw owe nie m ają zastosow ania, jeżeli otw arcie spadku nastąpiło przed dniem w ejścia w życie ustaw y i kilku spadkobierców użytkuje osobiście w ydzielone części gospodarstw a, a podział tego gospodarstw a m iędzy upraw nionych spadkobierców z zachow aniem dziś obow iązujących norm je st niem ożliw y (art. 24 p k t 7). II. Kwalifikacje rolnicze nabywcy U staw a w prow adza zasadniczą zm ianę, now elizując art. 2 ust. 2 ustaw y z 13 lip - ca 1957 r. O becnie każdy nabyw ca gospodarstw a rolnego lub jego części w ydzielonej lub części ułam kow ej m usi się legitym ow ać zaśw iadczeniem stw ierdzającym posiadanie kw alifikacji praktycznych lub teoretycznych do prow adzenia gospodar- ^ stw a rolnego. T ryb nabycia w łasności gospodarstw a lub jego części nie zw alnia od w ykazan ia posiadania k w alifik acji rolniczych. W m yśl postanow ień ustaw y k w alifik acjam i rolnika m usi w ykazać się rów nież współm ałżonek i nabyw ający gospodarstw o rolne w całości bądź część w ydzieloną lub część ułam kow ą od drugiego w spółm ałżonka, ja k rów nież zstępni w razie dziedziczenia gospodarstw a. Rów nież spadkobierca testam entow y m usi się w ykazać kw alifikacjam i rolniczym i w dacie otw arcia spadku. N abyw ca gospodarstw a 'm usi się w ylegitym ow ać zaświadczeniem prezydium rady narodow ej m iejsca jego zam ieszkania, przy czym z zaśw iadczenia tego pow inno w ynikać, że posiada or: k w alifikacje praktyczne lub teoretyczne do p ro w a dzenia gospodarstw a rolnego. P osiadanie kw alifikacji stanow i w arunek praw ny, który nie może być w arunkiem w rozum ieniu art. 77 p.o.p.c., i d' tego nabyw ca m usi posiadać ten przym iot już w dacie sporządzenia um owy zbycia gosp o d arstw a.14 Cała dotychczasow a p roblem atyka zw iązana z w ykazaniem kw alifikacji rolnika 10 A rt. 26 p k t P is m o o k ó ln e n r 22 M in. R o ln. z i r. ( n r U R. U 1/63/58) 12 A r t. 2 u s t. 4. u A r t. 2 u s t. 5. H A. W olter: P r a w o c y w iln e c z ę ś ć o g ó ln a, W a r s z a w a 1855, s t r. 293; S. S z e r : P r a w o c y w iln e c z ę ś ć o g ó ln a. W a r s z a w a 1955, s t r *

7 N r 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 21 je st w dalszym ciągu aktualna, dlatego też odpada potrzeba bliższego om ówienia tego w aru n k u po stronie nabyw cy. W yjątek od zasady w ykazania przez nabyw cę kw alifikacji rolnika m a m iejsce w razie nabycia działki budow lanej określonej w przepisach o terenach budow lanych na terenie wsi, jeżeli nabyw ca nie posiada takiej sam ej działki w tej sam ej m iejscow ości.15 Ta sam a zasada obow iązuje w razie sprzedaży nieruchom ości ro l n ej w trybie ustaw y z dnia 12 m arca 1958 r. o sprzedaży państw ow ych nieruchomości rolnych oraz uporządkow aniu niektórych spraw zw iązanych z przeprow adzeniem reform y rolnej i o sadnictw au (umowy zaw ierane są z Bankiem Rolnym). D otychczasow a górna granica działki budow lanej na wsi, tj m 2, nie obow iązuje. W ielkość działki budow lanej określają przepisy o budow nictw ie na terenach wsi. III. Z b ycie części gospodarstwa rolnego Z chw ilą w ejścia w życie ustaw y, tj. począwszy od 5 lipca 1963 r., podział gospodarstw a rolnego w drodze zbycia jego części lub nabycia przez zasiedzenie17 m oże być dokonany tylko z zachow aniem przepisów ustaw y. W m yśl art. 4 umowa zbycia czępci gospodarstw a rolnego nie może być zaw arta bez uzyskania decyzji organu do sp raw rolnych w łaściw ej rad y narodow ej stw ierdzającej, że pro jek t podziału odpow iada przepisom ustaw y. > D ecyzja organu ro l nego nie podlega kontroli przez inne organa (PBN, sąd). W tych w arunkach zbyw ca pow inien przedstaw ić w P aństw ow ym B iurze N otarialnym zaśw iadczenie o r ganu do spraw rolnych stw ierdzające zgodność p ro jek tu z obow iązującym i przepisam i, a nadto w razie sprzedaży lub darow izny zaśw iadczenie w łaściw e go organu finansow ego (m iejsca zam ieszkania zbywcy i m iejsca położenia gospodarstw a, jeśli gospodarstwo nie jest położone w m iejscu jego zam ieszkania) o niezaleganiu przez zbywcę w zapłacie podatków lub innych egzekw ow anych przez ten organ należności, do których stosuje się przepisy o zobow iązaniach podatkow ych oraz zaśw iadczenie pow iatow ego p u n k tu skupu o niezaleganiu w przym u sow ej dostaw ie płodów rolnych. P rzedstaw ienie zatw ierdzonych planów podziału gospodarstw a, sporządzonych przed d atą w ejścia w życie ustaw y, nie jest w ystarczające do przeprow adzenia podziału. Zbyw ca m usi legitym ow ać się aktualnym zaśw iadczeniem w ydanym zgodnie z art. 4, w w yniku czego plany sporządzone przed d atą w ejścia w życie u staw y pow inny być ponow nie zatw ierdzone oraz zaw ierać klauzulę, że p ro jek t podziału odpow iada przepisom ustaw y. Sporządzenie um owy zbycia w razie zbycia g runtów w chodzących w skład gospodarstw a rolnego, k tó re w yznaczone zostały na cele budow lane uzależnione jest od przedstaw ienia odpow iedniego zaśw iadczenia lub potw ierdzenia powyższej okoliczności na sam ym projekcie planu podziału. U staw a nie w spom ina, jak a w ładza pow ołana jest do w ydania takiego zaśw iadczenia, w ydaje się jednak, że kom petentny tu je st w ydział budow nictw a i a r ch itektu ry w łaściw ej rad y narodow ej. 15 A r t. 26 u s t. 1 p k t 1. 1«A rt. 28 u s t. 4 p k t A r t. 3. l i A r t. 4. 1» D z. U. X 1951 r. N r 77, p o z. 341 ( a r t. S).

8 22 Florian Dorotala Nr 11 (71) P lany projektów sporządzone przed d atą w ejścia w życie ustaw y, potw ierdzone w tryb ie przew idzianym w ustaw ie z dnia 31 stycznia o terenach budow lanych na terenach wsi, nie w ym agają uzupełnienia i mogą stanow ić podstaw ę do sporządzenia um ow y zbycia. IV. Zasiedzenie Sposób unorm ow ania nabycia w drodze zasiedzenia własności fizycznej części gospodarstw a rolnego, k tóre w okiesie w ym aganym do zasiedzenia było p rzed m iotem w spółw łasności kilku w spółw łaścicieli w częściach id e aln y c h 21, nie w y m aga bliższego uzasadnienia. Z akaz nabyw ania własności gruntów przez zasiedzenie nie dotyczy nabycia w drodze zasiedzenia w łasności części idealnej, gdyż w tym w ypadku zasiedzenie nie prow adzi do podziału gospodarstw a. Do zasiedzenia należy stosować zasady omówione wyżej w p k t III a dotyczące zbycia części gospodarstw a rolnego. W szczególności podział gospodarstw a w tym trybie m usi być zgodny z obow iązującym i norm am i obszarowym i, a nabyw ca pow inien się legitym ow ać. zaśw iadczeniem stw ierdzającym jego kw alifikacje ro l nika. Podział gospodarstw a w drodze zasiedzenia bez zachow ania obow iązujących norm obszarowych jest dopuszczalny, jeżeli bieg term inu zasiedzenia kończy się w ciągu 2 lat, począwszy od 5 lipca 1963 r. (art. 25). V. Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, wynikłej z innych przyczyn niż dziedziczenia Zniesienie w spółw łasności gospodarstw a rolnego, w ynikłej z innych przyczyn niż dziedziczenie, przeprow adza się w zasadzie w edług przepisów p raw a rzeczowego i postępow ania niespornego z zakresu praw a rzeczowego. Dopuszczalny jest zatem podział fizyczny gospodarstw a rolnego, z tym tylko zastrzeżeniem, żeby pow stałe części odpow iadały norm om obszarowym, o których była już mowa wyżej. G dyby podział gospodarstw a był niezgodny z obow iązującym i norm am i obszarowymi, gospodarstw o rolne otrzym uje ten ze współwłaścicieli, który w nim pracuje nieprzerw anie co najm niej od roku. Jeżeli jest kilku takich współwłaścicieli, gospodarstw o rolne otrzym uje ten, na którego w yrażą zgodę wszyscy w spółw łaściciele, przy czym w razie sporu w yboru dokona sąd, m ając na uw adze kw alifikacje poszczególnych współw łaścicieli. W spółwłaścicielom, którym nie przyznano na w łasność części w ydzielonej, a k tó rzy w chw ili zniesienia współw łasno:'ci albo pracow ali w jakim kolw iek gospodarstw ie rolnym (na rachunek w łasny lub w ram ach stosunku umownego), albo są osobam i trw ale do pracy niezdolnym i, albo też są m ałoletnim i lub uczniam i pobierającym i naukę zawodu lub uczęszczającym i do szkół średnich bądź studentam i szkół w yższych przyznaje się spłaty n a poczet należnego im udziału. O graniczenie obow iązku spłat (praca w gospodarstw ie rolnym, rencista itd.) nie dotyczy 20 D z. u. N r 5, p o z O SN z 1958 r zesz. III, poz. 88.

9 N r 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 23 zniesienia w spółw łasności gospodarstw a rolnego stanow iącego dorobek m ałżonków. Jeżeli żaden ze w spółw łaścicieli nie pracuje we w spólnym ' gospodarstw ie rolnym, w b rak u um owy pomiędzy w spółw łaścicielam i zniesienie w spółw łasności następuje na w niosek któregokolw iek ze współw łaścicieli lub właściwego do spraw rolnych organu prezydium rady narodow ej w drodze sprzedaży gospodarstw a stosownie do przepisów o postępow aniu niespornym z zakresu p raw a rzeczowego. W tym w ypadk u Skarbow i P aństw a przysługuje praw o pierw okupu, ustaw a jednak nie podaje bliżej, w jak ich w arunkach n astęp u je realizacja p raw a pierw okupu. Jeżeli w spółw łaścicielem gospodarstw a jest P aństw o, to obok pozostałych w spółw łaścicieli udział w ydzielony n a rzecz P ań stw a nie m usi odpow iadać obow iązującym norm om obszarowym. Podobnie jak przy zniesieniu spadku, rów nież przy zniesieniu w spółw łasności szacunek nieruchom ości przeprow adza się w edług przepisów obow iązujących przy sprzedaży państw ow ych nieruchom ości ro ln y c h.22 VI. Szacunek nieruchomości wchodzących w skład gospodarstwa rolnego Szacunek nieruchom ości w chodzących w skład gospodarstw a rolnego przeprow adza się w edług zasad określonych w zarządzeniu M inistra R olnictw a z dnia r. w spraw ie ceny, w arunków i try b u sprzedaży państw ow ych nieruchomości rolnych. Szacunek w edług tych sam ych zasad przeprow adza się w celu określenia w a r tości udziałów spadkobierców gospodarstw a rolnego, jak rów nież w w ypadku zniesienia w spółw łasności gospodarstw a rolnego, pow stałej w w yniku działu spadku. VII. O drębne prawo spadkowe gospodarstw rolnych U staw a w prow adza zm iany w praw ie spadkowym zarówno m aterialnym, jak i form alnym w w ypadku, kiedy przedm iotem spadkobrania je st gospodarstwo rolne. U staw a zachow uje zasady dziedziczenia, porządek dziedziczenia ustawowego, dziedziczenie ustaw ow e i testam entow e, ale ogranicza praw o spadkow e spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw rolnych, uzależniając te praw a od w ykazania w arunków, o których m ow a w art. 5. Nie w ystarczy w ięc w ylegitym o w anie się przym iotem spadko biercy ustaw owego czy też testam entow ego; trzeba ponadto, aby spadkobierca odpow iadał w arunkom, o jakich m ow a w art. 5, w chw ili otw arcia spadku. a) Dziedziczenie G ospodarstw o rolne należące do spadku w edług postanow ień ustaw y m ogą dziedziczyć tylko tacy spadkobiercy, którzy: 1) bądź pracow ali bezpośrednio przed otw arciem spadku w tym gospodarstw ie nieprzerw anie przynajm niej przez jeden rok. P racę taką uw aża się za nieprzerw aną, jeżeli spadkobierca zam ieszkiw ał w tym gospodarstw ie oraz w y 22 M o n ito r P o ls k i z 1982 r. N r 72, p o z. 335.

10 24 Florian Dorotała Nr 11 (71) konyw ał w nim stałe niezbędne prace i nie był zatrudniony gdzieindziej n a podstaw ie um owy o pracę lub m ianow ania. Nie zalicza się jednak do przerw y w pracy w spadkow ym gospodarstw ie w ypadków w ym ienionych w przepisach rozporządzenia w ykonaw czego23; 2) bądź prow adzą w chw ili otw arcia spadku inne indyw idualne gospodarstw o ro l ne albo p racu ją w gospodarstw ie rolnym w spółm ałżonka lub jego rodziców; 3) bądź są w chw ili otw arcia spadku m ałoletnim i albo uczniam i pob ierający mi naukę zaw odu lub uczęszczającym i do szkół średnich albo stu d en tam i szkół wyższych; 4) bądź są w chw ili otw arcia spadku trw ale niezdolni do pracy, tzn. są in w alidam i I lub II grupy w rozum ieniu przepisów o pow szechnym zao p atrzen ia em erytalnym pracow ników i ich rodzin. 5) W b rak u spadkobierców w ym ienionych pod p k t 1 i 2 gospodarstw o rolne dziedziczy obok spadkobierców w yliczonych pod p k t 3 i 4 rów nież taki spad kobierca, któ ry m a dostateczne k w alifikacje do prow adzenia gospodarstw a ro l nego, a nadto złoży ośw iadczenie w P aństw ow ym Biurze N otarialnym albo w sądzie spadku o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego. U staw a nie podaje, w jakiej form ie pow inno być złożone to oświadczenie. W ydaje się konieczne, aby złożenie tego oświadczenia nastąpiło co najm niej w form ie protokołu. U staw a rów nież nie w yjaśnia, na czym polega owa gotowość prow adzenia gospodarstw a rolnego, a w szczególności, czy ośw iadczający m usi je osobiście prow adzić, czy też może gospodarstw o oddać w dzierżaw ę albo w inny sposób je użytkować. Okoliczność, że po otw arciu spadku ośw iadczający objął gospodarstw o w posiadanie (przy założeniu, że ma on kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego) nie zw alnia go od złożenia wym ienionego wyżej oświadczenia, p rzy czym w ystarczy w tym w ypadku zadeklarow ać gotowość dalszego prow adzenia gospodarstw a. Na szczególne podkreślenie zasługuje zachowanie 6-m iesięcznego term inu do złożenia om awianego oświadczenia, licząc od dnia o tw arcia spadku. 6) W braku spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a rolnegoa w ym ienionych pod p k t 1 5, gospodarstw o to przypada P ań stw u jako spad kobiercy ustaw owem u. P aństw o uważa się za spadkobiercę ustaw owego takżew tedy, gdy do dziedziczenia upraw nione są w yłącznie osoby w ym ienione pod p k t 4, tzn. inw alidzi I i II kategorii. W razie dziedziczenia S karbu P aństw a w tedy, gdy do dziedziczenia upraw nieni są w yłącznie spadkobiercy niezdolni do pracy, dokonuje ono na rzecz tych osóbspłat odpow iadających w artości ich ud ziału w gospodarstw ie spadkow ym po odliczeniu długów obciążających to gospodarstw o. Zasady wyżej przedstaw ione dotyczą zarów no spadkobierców ustaw owych, jak: i testam entow ych. U staw a nie zakazuje sporządzania testam entów, zastrzegając jedynie, że rozporządzenia testam entow e sprzeczne z przepisam i ustaw y są niew ażne. Sprzeczność z przepisam i ustaw y należy stw ierdzić dopiero w chw ili otw arcia spadku* Dlatego też można uznać za spadkobiercę testam entow ego gospodarstw a rolnego spadkobiercę nierolnika w dacie sporządzenia testam entu, jeśli tylko pow ołany d o «P a r a g r a f S u s t. 2 ro z p. w y k o n a w c z e g o.

11 Nr 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 25 spadku będzie m ieć kw alifikacje teoretyczne czy praktyczne do prow adzenia gospodarstw a rolnego w dacie otw arcia spadku. Podobnie k ształtu je się sytuacja w stosunku do roszczenia o zachow ek, zrzeczenia się praw do spadku oraz odrzucenia spadku. Tak więc roszczenie o zachowek przysługuje spadkobiercy koniecznem u ty lk o w tedy, gdy w dacie otw arcia spadku można go uznać za spadkobiercę ustaw ow ego gospodarstw a rolnego. Rów nież zrzeczenie się p raw do spadku po spadkobiercy ustaw ow ym czy te stam entow ym w części dotyczącej gospodarstw a rolnego będzie skuteczne pod w a runkiem, że zrzekający się w dacie otw arcia spadku będzie posiadać kw alifikacje spadkobiercy gospodarstw a rolnego, a ponadto osoba, na rzecz której dokonano zrzeczenia się spadku, w ykaże się w tym term inie legitym acją rolnika: praktyka, lub teoretyka. W razie odrzucenia spadku przez spadkobiercę ustaw ow ego, tran sm i sja może m ieć m iejsce pod w arunkiem, że ustaw ow i spadkobiercy odrzucającegospadek należą do kategorii spadkobierców, o których movfra w art. 5. Także w razie w yłączenia testam entem negatyw nym jednego ze spadkobierców ustaw ow ych gospodarstw a rolnego spadkobierca wyłączonego przejm ie jego udział jedynie pod w arunkiem w ykazania przesłanek w ym ienionych w art. 5. Nieco inaczej kształtuje się sytuacja w razie dokonania zapisu testam entow ego- Zgodnie z art. 113 praw a spadkowego zapisobierca nie nabyw a nigdy zapisanego p raw a bezpośrednio i nie jest bezpośrednim następcą praw nym spadkodaw cy. W y konanie zapisu następuje w drodze czynności praw nej, która dochodzi do skutku pom iędzy spadkobiercą a zapisobiercą. W tych w arunkach w ystarczy, że zapisobierca w ykaże posiadanie kw alifik acji rolnika w dacie realizacji zapisu. Oczywiście r e alizacja zapisu m usi mieć na uw adze przepis art. 2 ust. 1 o podziale gospodarstw - b) Dział spadku Każdy spadkobierca może żądać działu sp a d k u.24 Zasada powyższa nie została: naruszona postanow ieniam i ustaw y; jedynie ograniczony został k rąg spadkobierców, którzy w w yniku działu spadku upraw nieni są do otrzym ania gospodarstw a rolnego lub jego części. Do otrzym ania gospodarstw a rolnego lub jego części w w yniku działu spadku, u praw n ien i są w yłącznie spadkobiercy w ym ienieni w art. 5 z w yjątkiem spadkobierców trw ale niezdolnych do pracy, przy czym obszar w ydzielonej części (sam albo w raz z gruntam i już należącym i do spadkobiercy w razie przydzielenia części gospodarstw a) nie może mieć m niej niż 8 ha użytków rolnych. U staw a przew iduje pow oływ anie spadkobierców w razie dokonyw ania działu w następującej kolejności: 1) spadkobiercy, którzy bezpośrednio przed otw arciem spadku pracow ali w tym gospodarstw ie nieprzerw anie przynajm niej przez jeden rok, 2) spadkobiercy, którzy prow adzą w chwili otw arcia spadku inne indyw idualne gospodarstw o rolne albo p racują w gospodarstw ie rolnym w spółm ałżonka lul> jego rodziców, 3) spadkobiercy, którzy m ają dostateczne kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i we w łaściw ym czasie ośw iadczyli gotowość prow adzenia gospodarstw a rolnego należącego do spadku, *«A r t p r a w a s p a d k o w e g o.

12 ;26 Florian Dorożała Nr 11 (71) 4) spadkobiercy, którzy w chwili otw arcia spadku byli m ałoletnim i lub uczniam i pobierającym i naukę zaw odu lub uczęszczającym i do szkół średnich, albo stu d entam i szkół wyższych. U staw ow a kolejność może ulec zm ianie za zgodą spadkobierców, których p ra w a do udziału w n atu rze przez zm ianę kolejności byłyby naruszone. Możność jed n ak otrzym ania gospodarstw a bez zachow ania kolejności nie dotyczy spadkobierców w ym ienionych pod p k t 4. U praw nionym i do otrzym ania całości lub części gospodarstw a rolnego są przede w szystkim spadkobiercy w ym ienieni w pierw szej kolejności. Spadkobiercy w ym ienieni pod p k t 2 4 mogą otrzym ać gospodarstwo lub jego część w naturze, gdy je st na to zgoda spadkobierców, gdy spadkobiercy z grupy pierw szej nie w yrażą gotowości objęcia gospodarstw a w naturze albo gdy po zaspokojeniu spadkobierców z pierw szej kolejności zostanie jeszcze nadw yżka, którą zgodnie z obow iązującym i norm am i obszarow ym i można wydzielić. W yłączenie spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a ro ln e go w postępow aniu działowym upraw nia ich jednak do otrzym ania spłaty, która pow inna odpow iadać w artości ich udziału spadkowego, jeśli chodzi o spadkobierców w ym ienionych pod p k t 1 oraz spadkobierców inw alidów, jak rów nież o spadkobierców w ym ienionych pod p k t 2 (ale w tym ostatnim w ypadku spłaty mogą być odpow iednio obniżone w w aru nk ach określonych bliżej w art. 9 ust. 2). Spłaty udziału spadkowego należne m ałoletnim albo uczniom pobierającym naukę zaw odu lub uczęszczającym do szkół średnich albo studentom szkół wyższych ustala się w granicach w artości ich udziału spadkowego z uw zględnieniem w ieku spadkobierców oraz potrzeb zw iązanych z pobieraniem nauki. Ta gru pa spadkobierców otrzym uje spłaty w rata ch m iesięcznych w w ysokości do 450 zł, gdy chodzi o m ałoletnich albo uczniów pobierających naukę zawodu lub uczęszczających do szkół średnich, oraz w wysokości do 550 zł (miesięcznie), gdy chodzi o studentów szkół wyższych. Uczniowie i studenci, którzy pobierają naukę w szkołach dla p ra cujących lub odbyw ają studia dla pracujących, tracą praw o do spłat spadkowych po osiągnięciu pełnoletności. Pozostaje tu o tw arta spraw a w ym agalności spłat, a m ianow icie, czy spłaty należą się od d aty zgłoszenia żądania spłat, czy też od d a ty w szczęcia postępow ania działowego. N atom iast spadkobierców w ym ienionych pod p k t 3, tj. tych, którzy m ają dostateczne kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i w e w łaściw ym czasie oświadczyli gotowość prow adzenia gospodarstw a rolnego należącego do spadku, jeżeli w w yniku postępow ania działowego nie otrzym ali gospodarstw a rolnego ani jego części, uw aża się w stosunku do części spadku stanow iącej gospodarstw o rolne tak, jak by spadkobiercam i nie byli. Spadkobierców tych, jeśli chodzi o gospodarstwo rolne, należy uw ażać za spadkobierców w arunkow ych; co do reszty spadku ta grupa spadkobierców dziedziczy w edług p raw a spadkowego. Spadkobiercom tym nie przysługują żadne spłaty z tytułu wyłączenia ich od udziału w gospodarstw ie spadkowym. U staw a wyłącza stosowanie art i art praw a spadkowego w stosunku do gospodarstw a rolnego, albowiem spadkobiercę, o którym mowa, uw aża się tak, jak by spadkobiercą nie był, a nie, jak by w chw ili otw arcia spadku nie żył. U staw ow a regulacja kolejności spadkobierców upraw nionych do otrzym ania gospodarstw a rolnego lub jego części; w w yniku działu spadku stanow i odchylenie od zasady przew idzianej w art postępow ania spadkowego. Zasada ta m a jed n ak zastosow anie, gdy chodzi o przydział gospodarstw a w obrębie danej grupy.

13 N r 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 27 W ierzytelności z tytułu spłat spadkow ych należnych od spadkobierców, którzy w w yniku działu otrzym ali gospodarstwo rolne lub jego część, zabezpiecza się na żądanie upraw nionego spadkobiercy przez ustanow ienie hipoteki na nieruchom ości w chodzącej w skład gospodarstw a rolnego. W b raku księgi w ieczystej w ystarczy złożenie dokum entów do zbioru dokum entów.25 Zasady i tryb udzielania pomocy kredytow ej dla spadkobierców gospodarstw rolnych (z przeznaczeniem między innym i na pokrycie spłat) zaw iera uchw ała n r 251 R ady M inistrów z dnia 19 lipca 1963 r. (Mon. Pol. N r 58, poz. 299). U staw a zniosła jednocześnie ustaw ę z dnia 18 czerwca 1959 r. o zawieszeniu n iektórych spłat spadkowych, regulując obecnie spłatę w sposób odm ienny. Spadkobiercy upraw nieni do dziedziczenia gospodarstw a rolnego (z w yjątkiem spadkobierców w ym ienionych w art. 5 ust. 3), jeżeli przy dziale spadku nie otrzym ali gospodarstw a rolnego lub jego części, a do tego czasu zam ieszkiw ali w tym gospodarstw ie, zachow ują upraw nienia do dalszego zam ieszkania na w arunkach służebności m ieszkania przez okres nie dłużej niż 5 lat, przy czym dla m ałoletn ich okres la t 5 zaczyna biec od dojścia przez nich do pełnoletności. Te sam e upraw nienia przysługują w szystkim spadkobiercom powołanym do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, którzy w chw ili działu spadku zam ieszkali w gospodarstw ie spadkowym. Ograniczenie okresu trw ania służebności m ieszkania n ie dotyczy spadkobierców trw ale niezdolnych do pracy. Celem przeprow adzenia działu spadku, a w następstw ie ustalenia wysokości spłat, konieczne jest dokonanie szacunku w artości gospodarstwa. Szacunek ten przeprow adza się w edług przepisów obow iązujących przy sprzedaży państw ow ych gospodarstw rolnych. W szystkie przedstaw ione wyżej zasady dotyczące działu spadku stosuje się także do zniesienia współwłasności gospodarstw a rolnego pow stałej w w yniku działu spadku. «) Odpowiedzialność za długi spadkowe Odpowiedzialność za długi spadkowe podlega w zasadzie regulacji przew idzianej w praw ie spadkow ym.20 Jedynie w stosunku do spadkobierców m ałoletnich albo uczniów pobierających naukę zawodu lub uczęszczających do szkół średnich albo studentów szkół wyższych ustaw a w prow adza pew ne zm iany. M ianowicie ta grupa spadkobierców odpowiada za długi spadkowe w takiej części, jaką przedstaw ia w artość spadku nie wchodzącego w skład gospodarstw a rolnego w stosunku do w artości całego spadku, przy czym odpowiedzialność za dług spadkowy w części, od której grupa ta jest zwolniona, przechodzi na spadkobierców otrzym ujących w w yniku działu spadku gospodarstw o rolne. Jeżeli w drodze działu pow staje współwłasność gospodarstw a rolnego, to odpowiedzialność za długi rozkłada się proporcjonalnie do w artości otrzym anych przez nich części gospodarstw a. P R ZY K Ł A D : M asa spadkow a przedstaw ia w artość zł, z czego na gospodarstwo rolne przypada zł, a zł stanow i w artość samochodu. Dług spadkowy wynosi zł. Spadkodaw ca pozostaw ił 4 spadkobierców A, B, C i D, którzy dziedziczą w rów nych częściach. Zgodnie zatem z przepisam i praw a spadkow ego każdy z nich 25 A rt «A rt. 51 p ra w a spadkow ego.

14 28 Florian Dorożala Nr 11 (71) pow inien odpow iadać do wysokości zł za dług spadkowy. Jed en ze spadkobierców, m ałoletni C, odpow iada za dług spadkow y w części, jak ą przedstaw ia w artość spadku nie wchodzącego w skład gospodarstw a ( zł) w stosunku do w artości całego spadku ( zł); tj. w 1/4 części, czyli do kw oty zł (1/4 część kw oty 6 000). G ospodarstw o rolne objęli spadkobiercy A i B po połowie. O dpow iadają oni za długi spadku w części, w jakiej nie odpow iada m ałoletni C, tj. za kw otę zł zł = zł, a więc w wysokości po zł proporcjonalnie do w artości otrzym anych przez nich części gospodarstw a. W ostatecznym w yniku spadkobiercy A, B, C, D odpow iadają za dług spadkowy w w ysokości zł w sposób następujący: A zł, B zł, C zł, D zł; razem zł. Jeżeli do spadku należy jeszcze inny m ajątek poza gospodarstwem rolnym (tak jak w powyższym przykładzie), to udziały spadkobierców w gospodarstw ie rolnym zalicza się na poczet ich udziałpw w całym spadku. Odpowiedzialność za długi spadkow e ustalona zatem zostaje nie n a podstaw ie udziału w ym ienionego w postanow ieniu o stw ierdzenie p raw do spadku, lecz w w yniku postanow ienia działowego po zaliczeniu na poczet udziału w całym spadku udziału spadkobiercy w gospodarstw ie rolnym. U staw a zezw ala, aby spadkobierca upraw niony do spłaty z ty tu łu udziału w gospodarstw ie rolnym otrzym ał zam iast tych spłat lub ich części odpow iednio w ięk szą część pozostałego m a jątk u spadkowego. d) Postępowanie spadkowe U staw a w prow adza rów nież zm iany w postępow aniu spadkowym. W szczególności w postanow ieniu stw ierdzającym praw a do spadku poza w ym ienieniem udziałów spadkobierców nalein y ch im w m ajątk u osobistym i dorobkow ym spad kodaw cy należy w ym ienić ponadto udziały w szystkich spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a ro ln eg o.27 W razie pom inięcia w postanow ieniu stw ierdzającym praw a do spadku udziałów spadkobierców w gospodarstw ie rolnym, postanow ienie to należy uzupełnić, naw iązując do w ydanego już orzeczenia. P ostanow ienie stw ierdzające praw a do spadku a w ym ieniające udziały sp ad kobierców w gospodarstw ie rolnym stanow i legitym ację w obrocie notarialnym oraz w postępow aniu przed sądem hipotecznym. W trakcie postępow ania działowego postanow ienie takie pow inien sąd w ydać bez inicjatyw y stron (art post. spadkowego). Błędy w określeniu poszczególnych spadkobierców lub pom inięcie ich, jak ró w nież niepraw idłow e ustalenie udziałów spadkow ych pow inny być prostow ane w drodze pow ództw a w try b ie art. 70 p raw a spadkowego. W ykazanie przesłanek w arunkujących uznanie spadkobiercy za upraw nionego do dziedziczenia gospodarstw a rolnego stosownie do art. 5 pow inno m ieć m iejsce przed sądem spadkow ym w postępow aniu o stw ierdzenie p raw do spadku. U staw a nie zaw iera bliższego w yjaśnienia, w jaki sposób należy w ykazać przym iot spadkobiercy upraw nionego do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Z b ra ku przepisów szczególnych należy stosow ać odpow iednie przepisy postępow ania *7 A r t. 19.

15 Kr 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 29 spadkowego, a jeśli chodzi o w ykazanie kw alifikacji rolniczych spadkobiercy, to try b ten reguluje ustaw a z dnia r. Zgodnie z przepisam i w spom nianej u staw y kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego w ykazuje się zaśw iadczeniem w ydanym przez prezydium w łaściw ej rad y narodow ej m iejsca zam ieszk an ia upraw nionego. W celu potw ierdzenia okoliczności, że upraw niony spadkobierca pracow ał w gosp odarstw ie spadkow ym nieprzerw anie przynajm niej przez jeden rok bądź że p ra cow ał w chw ili otw arcia spadku w innym gospodarstw ie, należy przedstaw ić odpow iednie zaśw iadczenie w łaściw ej rady narodow ej m iejsca położenia gospodarstw a (jednakże rów nież w szelkie inne środki dowodowe przew idziane w k.p.c. są tu dopuszczalne). Niezdolność do pracy spadkobiercy w chw ili otw arcia spadku należy udokum entow ać odpow iednią decyzją Z akładu U bezpieczeń Społecznych. W reszcie m ałoletni spadkobiercy pow inni w ylegitym ow ać się dokum entem u ro dzenia, a uczniowie bądź studenci odpow iednim i zaśw iadczeniam i w łaściw ych szkół. Zgodnie z art. 45 praw a spadkowego sąd na w niosek osoby zainteresow anej stw ierdza postanow ieniem praw a spadkow e do spadku. Z ainteresow anym jest niew ątpliw ie jeśli chodzi o spadek, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne rów nież Skarb P a ń s tw a 2a, który zatem może wszcząć postępow anie o stw ierdzenie praw do spadku. W postępow aniu o stw ierdzenie praw do spadku w szczętym n a w niosek któregokolw iek ze spadkobierców należy od tej chw ili w zyw ać jako uczestnika S karb P aństw a, jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. S k arb P aństw a nie m a potrzeby w szczynania postępow ania działowego, a l bow iem jest wyłącznym spadkobiercą ustaw ow ym gospodarstw a rolnego z braku in ny ch spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. N iem niej jed nak je st on upraw niony do w drożenia postępow ania działowego. U p raw nionym w nioskodaw cą jest obok p ro k u ra to ra 28 organ do spraw rolnych p re zydium w łaściw ej rad y narodow ej. e) Przepisy szczególne Spadkobierca, który otrzym ał gospodarstw o rolne, nie może zbyć w całości lu b części gruntów wchodzących w skład tego gospodarstw a w ciągu 5 lat, licząc od upraw om ocnienia się postanow ienia stw ierdzającego p raw a do spadku, a w w y p a d k u działu od d aty upraw om ocnienia się orzeczenia działow ego.30 Zachow anie tego term in u nie obow iązuje w razie zam iany gruntów w chodzących w skład otrzym anego gospodarstw a na inne grunty Oraz w razie zbycia lu b zrzeczenia się gospodarstw a na rzecz P aństw a lub zbycia w chodzących w skład.gospodarstw a gruntów przew idzianych na cele budow lane. Umowy dzierżaw y gospodarstw a zaw arte przez spadkodaw cę ze spadkobiercam i w ygasają z upływ em roku gospodarczego, w którym nastąpiło otw arcie spadku, n ato m iast um ow y dzierżaw y zaw arte z innym i osobam i trzecim i w ygasają n a w aru n k ac h ogólnych przew idzianych w k.z. 2» A r t. s. 29 J. G w ia z d o m o r s k l: Z a r y s p r a w a s p a d k o w e g o, W a r s z a w a 1961, s t r ao A r t. 22.

16 30 Florian Dorotała Nr 11 (71) VIII. Z a k re s obowiązywania ustawy Ja k już wspom niano, przepisy ustaw y dotyczą nie tylko gospodarstw położonych na terenie grom ad, ale rów nież gospodarstw znajdujących się w granicach m iast i osiedli.31 W tych w arunkach należy obecnie, przy ustalaniu łącznej pow ierzchni nabyw anych gruntów, uw zględniać w szystkie grun ty nabyw cy niezależnie od m iejsca ich położenia. Również w ykazanie przez nabyw cę kw alifikacji rolniczych obow iązuje w razie nabycia gospodarstw a rolnego położonego poza terenem grom ady. U staw a nie obow iązuje w razie zbycia całego gospodarstw a lub części ułam kow ej. Jeżeli zachodzi w ypadek zbycia całego gospodarstw a, notariusz pow inien odebrać od zbywcy stosowne oświadczenie, żądając jednocześnie złożenia odpow iedniego zaśw iadczenia w ładz rolnych. U staw a w eszła w życie, jak wiadom o, z dniem 5 lipca 1963 r., przy czym je j przepisy stosuje się także do spadków o tw arty ch przed dniem w ejścia w ż y cie ustaw y. W yjątkow o nie należy stosować przepisów ustaw y, jeżeli otw arcie spadku n a stąpiło przed 5 lipca 1963 r. w odniesieniu do w ypadków enum eratyw nie w y liczonych w ustaw ie. P raw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego w razie otw arcia spadku przed 5 lip ca 1963 r. zachow ują: a) spadkobiercy, którzy w drodze faktycznych (nie form alnych) działów spadkow ych otrzym ali w posiadanie gospodarstw o rolne lub jego część; posiadanie należy rozum ieć w edług zasad p raw a rzeczowego; dopuszczalne jest w ykonyw a nie posiadania za pośrednictw em osób trzecich; b) spadkobiercy, którzy bezpośrednio przed dniem w ejścia w życie ustaw y pracow ali w tym gospodarstw ie przy n ajm niej przez jeden rok; c) spadkobiercy, którzy prow adzili w chw ili otw arcia spadku inne indywidualnegospodarstw o rolne albo pracow ali w gospodarstw ie rolnym w spółm ałżonka lu b jego rodziców, d) spadkobiercy, którzy w chw ili otw arcia spadku są m ałoletnim i albo uczniam i pobierającym i naukę zaw odu lub uczęszczającym i do szkół średnich albo stu d entam i szkół wyższych, e) spadkobiercy, którzy w chw ili otw arcia spadku są trw ale niezdolni do pracy. f) W b rak u spadkobierców w ym ienionych pod a) i b), praw o dziedziczenia gospod arstw a rolnego zachow uje także ten z pozostałych spadkobierców, który m a dostateczne kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i oświadczy w Państw ow ym Biurze N otarialnym albo w sądzie spadku, nie później jednak niż w ciągu 6 m iesięcy od dnia w ejścia w życie ustaw y, gotowość prow adzenia gospodarstw a spadkowego. Na podkreślenie zasługuje w yłączenie spadkobiercy, któ ry pracow ał przed o t w arciem spadku w gospodarstw ie spadkow ym przynajm niej przez 1 rok, jeżeli bezpośrednio przed 5 lipca 1963 r. nie pracow ał w gospodarstw ie przynajm niej przez jeden rok. 31 A r t. 4.

17 Nr 11 (71) Ograniczenia podziału gospodarstw rolnych 31. Poza spadkobiercam i wyżej w ym ienionym i praw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego zachow ują nabyw cy udziałów w spadku zbyw anych przez spadkobierców przed dniem 5 lipca 1963 roku. N abyw ca udziału zachow uje praw o do tego udziału bez w zględu na to, czy zbywca udziału należy do kręgu spadkobierców, którzy" zachow ują praw o do dziedziczenia. U staw a, w brew zasadzie art praw a spadkowego, przyznaje nabyw cy udziału w ięcej praw niż zbyw cy (spadkobiercy). Spadkobiercy w yliczeni pod lit. od a) do f) oraz nabyw cy udziałów spadkow ych m ają rów nież praw o do otrzym ania gospodarstw a rolnego lub jego części w drodze działów spadkowych. Liczba spadkobierców upraw nionych do otrzym a nia gospodarstw a lub jego części w drodze działu spadku, w ym ieniona w art. 7, zostaje pow iększona, ale ustaw a nie podaje uzupełnionej kolejności upraw nionych do otrzym ania gospodarstw a. Spadkobiercom w ym ienionym pod a) i b), którym w drodze działów spadkow ych nie zostanie przydzielone gospodarstwo, przysługują spłaty na zasadach określonych w art. 8 i 9 (była już o tym m ow a pod p k t VII, lit. b). Także nabywcom udziałów spadkow ych, którzy nabyli udziały przed 5 lipca 1963 r., jeżeli nie otrzym ają gospodarstw a rolnego w w yniku działu spadku, przysługują spłaty określone w art. 8. Reszta spadkobierców w yliczonych pod lit. od c) do f) a pom iniętych przy dziale spadkow ym otrzym uje spłaty na zasadach przew idzianych dla upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a rolnego w edług art. 5. U staw a ak ceptuje przeprow adzone działy spadkowe, z tym jedn ak zastrzeżeniem, że spadkobiercy, którym w m yśl ustaw y spłaty nie przysługują, nie mogą dochodzić reszty nie uiszczonych spłat. Jeżeli egzekucja już się toczy, należy zastosow ać przepis art. 573 k.p.c., a jeśli egzekucja nie została jeszcze w szczęta, należy w nieść pozew o ustalenie (art. 3 k.p.c.), iż obowiązek spłaty wygasł. W razie n ad an ia w yrokow i klauzuli w ykonalności po r. stronom przysługuje zażalenie n a postanow ienie sądu o nad aniu klauzuli w try bie art. 545 k.p.c. IX. Zm iany podatkowe Z arządzeniem Min. Finansów z dnia 29 lipca 1963 r. w prow adzone zostały zm iany przew idujące całkow ite lub częściowe zw olnienie nabycia niektórych p raw m a jątkow ych od podatku od nabycia p raw m ajątk o w y ch.32 W m yśl pow ołanego zarządzenia zw alnia się od podatku od nabycia p raw m a jątkow ych nabycie gospodarstw rolnych lub ich części położonych na obszarze grom ad lub osiedli: a) w drodze spadku, jeżeli w szystkie g ru n ty spadkodaw cy odziedziczył bądź w w y niku działu spadku otrzym ał jeden spadkobierca będący rolnikiem. Z arządzenie nie podaje, w jaki sposób spadkobierca pow inien się w ylegitym ow ać k w ilifikacjam i rolnika, b) w drodze spadku otw artego po dniu 5 lipca 1963 r., jeżeli grunty spadkodaw cy dziedziczy w ięcej niż jeden spadkobierca, ale dział spadku zgodnie z przepisam i ustaw y przeprow adzony zostanie najdalej w ciągu 2 la t od dnia otw arcia spadku, >2 M o n ito r P o ls k i N r 60, p o z. 309.