Czesław Tabęcki Dziedziczenie gospodarstw rolnych. Palestra 8/9(81), 14-27

Transkrypt

1 Czesław Tabęcki Dziedziczenie gospodarstw rolnych Palestra 8/9(81),

2 14 Czesław Ta b ç c k i N r 9(81) w razie ich sprzeczności), jak trudne zachowanie sam odzielności oceny praw nej w obec ustaleń znawców, niejednokrotnie przesądzających pośrednio czy p ró b u ją cych przesądzać rozstrzygnięcia p raw ne. Przew aga elem entów fachow ych re p re zentow anych po stronie spraw cy szkody i biegłego nad niefachow ością kom pletu sądzącego może okazać się nader niebezpieczną d la poszkodowanego. W szystko to prow adzi do drugiego z postaw ionych pytań, m ianow icie kw estii sto su nk u odpowiedzialności zaw odowej do odpow iedzialności pow szechnej (rozw ażanego przez nas na tle w ycinkow ego zagadnienia winy). Stw ierdziliśm y daleko idące rozsizczepienie kry terió w oceny. Czy oznacza to zerw anie z ogólnym i zadaniam i i funkcjam i odpowiedzialności? W ydaje się, że przeciw nie profesjonalizacja większości postaci w iny, z jakim i m am y dziś do czynienia, stanow i poważny krok na drodze do jej uspołecznienia. Je st już. dziś truizm em zdanie, jak dalece układ odpow iedzialności może w yw ierać w pływ na reak cje społeczne. W ina w ięc jako zasada odpow iedzialności trac i sw oje znaczenie i swój sens, jeśli przestaje w yw ierać w pływ na zachow anie się ludzkie."*- N a terenie literatu ry socjalistycznej podkreśla się przecież, że sam a w ina sta now i kategorię 'społeczną.6* Polska m a jeden z najw yższych w Europie w skaźników aktyw ności zaw odow ej. W aga rozpatryw anego tu zagadnienia nie w ym aga w ięc specjalnego podkreślenia. Potrzeba nam nie tylko w ielu fachowców, lecz i najwyższego poziom u tych fachowców. Zasady odpowiedzialności cywilnej m ogą odegrać pod tym względem pow ażną rolę. Do tego w szakże potrzeba, by odpow iedzialność zawodowa, m im o w szelkich sw ych odrębności, n ie zryw ała zw iązku z zasadam i pow szechnej odpow iedzialności, w ram ach której powołano ją do w ykonania specjalnych zadań. Przedstaw ione kw estie m inim um i m a xim u m staw ianych w ym agań, stopnie w i ny zaw odow ej, reguły zawodowe itd. św iadczą dobitnie o tym zw iązku i o n ad rz ęd nej kontroli spraw ow anej przez system praw ny nad dziedzinam i zawodowym i. T ylko dzięki tem u związkow i i tej kontroli elem enty zaw odow e odpow iedzialności cyw ilnej mogą się rozw ijać praw idłow o i w ypełniać swe doniosłe zadania społeczne. 8 P o r. A. T u n c : L ogique et p o litiq u e dans l é la b o ra tio n du d ro it, sp é c ia le m e n t en m a tiè re de resp o nsab ilité civile (M élanges en l h o n n eu r de J. D abin), P aris 1963, I, s T ak G. Bley: S ch ad en ersatz im Z iv ilrech t, B e rlin 1963, s CZESŁAW TABĘCKI Dziedziczenie gospodarstw rolnych I. U w a g i w stępne Nowy kodeks cywilny z dn. 23.IV.1964 r. (Dz. U. N r 16, poz. 93) reguluje także zagadnienia dotyczące dziedziczenia i zapisów gospodarstw rolnych oraz ich podział i obrót takim i gospodarstwam i, uregulow ane dotychczas odrębną ustaw ą z dn. 29.V I.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. N r 28, poz. 168> i ustaw ą z dn. 13.VII.1957 r. o obrocie nieruchom ościam i rolnym i (Dz. U. N r 39, poz. 172) ze zm ianam i, jakie w prow adziła do niej powyższa ustaw a z dn. 29.VI r.

3 N r 9 (8l) D ziedziczenie gospodarstw rolnych 1> Kodeks cywilny wchodzi w życie z dniem r. Nie stosuje się to jednak do jego przepisów dotyczących w ym ienionych wyżej zagadnień (art , 178, oraz art ), a także do przep. wprow. ten kodeks zaw artych w art. IV, XXI, XXIV, XLIV, LV, L X II oraz przepisów art. I, II, XV, XXXIX,. LI, LII i LXIV, jeśli dotyczą nieruchom ości rolnych i gospodarstw rolnych, gdyż przepisy te wchodzą w życie już z dniem ogłoszenia kodeksu, tj. z dniem 18 m aja 1964 r. Ja k wiadomo, przepisy ustaw y z dnia 29.VI.1963 r. o podziale gospodarstw ro l nych nasuw ały w praktyce przy ich stosowaniu w iele w ątpliwości. Św iadczą o tym artykuły, jakie ukazały się w prasie praw niczej *, oraz dość liczne, jak na ta k kró tk i czas obowiązywania tej ustaw y, uchw ały Sądu Najwyższego w yjaśniające niektóre jej przepisy, w tym naw et jedna uchw ała Całej Izby C yw ilnej.2 W łaśnie dzięki orzecznictw u sądow em u oraz głosom p rasy praw niczej w iele z tych w ą tp liwości i trudności interpretacyjnych ustaw y z dn. 29.VI.1963 r. zostało usuniętych przy w łączeniu jej do kodeksu cywilnego na skutek nadania niektórym z jej przepisów nowego, jaśniejszego brzm ienia. Z arów no ustaw a z dn. 29.VI.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw ro l nych, jak i przepisy k.c. dotyczące przedm iotów objętych tą ustaw ą stanow ią r e alizację założeń zaw artych w uchw ale X II P lenum KC PZPR, P lenum to w celu przeciw działania szkodliwem u dla gospodarki narodow ej wciąż postępującem u rozdrabnianiu gospodarstw rolnych uznało za konieczne: 1) w prow adzenie ustaw ow ego zakazu dzielenia średnio- i m ałorolnych gospodarstw, 2) przyznanie praw a do dziedziczenia gospodarstw rolnych tylko osobom, dla których praca w gospodarstw ie rolnym stanow i wyłączne źródło utrzym ania, bądź osobom m ającym dostateczne kw alifikacje w zawodzie rolniczym, k tó re w yrażą gotowość prow adzenia gospodarstw a spadkowego, 3) przyznanie praw a do spłat spadkobiercom niezdolnym do pracy, m ałoletnim,, uczniom i studentom, przy czym uczącym się spłat tylko na okres nauki,, przy w yłączeniu od udziału w dziedziczeniu gospodarstw rolnych osób, k tóre podjęły pracę poza rolnictw em ; 4) ograniczenie sprzedaży ziemi przez dopuszczenie zbyw ania gospodarstw ro l nych tylko w całości bądź też w celu uzupełnienia innych gospodarstw i popraw ienia ich stru ktury. W związku z powyższym należy zawsze przy w ykładni om awianych przepisów k.c. m ieć na w zględzie przytoczone wyżej założenia uchw ały X II Flenum. II. D zie d zicze n ie u staw ow e Ogólne przepisy k.c. dotyczące dziedziczenia w ejdą w życie, jak już zaznaczono* dopiero z dniem 1 stycznia 1965 r. Do tego w ięc czasu także w zakresie dziedziczenia gospodaisiw rolnych, jeśli oczywiście przepisy szczególne k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art ) nie stanow ią inaczej, będą mieć zastosow anie 1 S. Breyer: U staw a o o g ran iczen iu podziału g o sp o d a rstw ro ln y c h, P ip n r 10, s tr. 545/63; A. Kunicki: O gólne zasad y o g ran iczen ia podziału g o sp o d a rstw ro ln y c h, N ow e P ra w o n r 10, s tr ; C. Tabęcki: D ziedziczenie g o sp o d a rstw ro ln y c h,,,p ra w o i Z y cie n r 24/63; C. Tabęcki: P o d ział g o sp o d a rstw ro ln y c h,,,p ra w o i Ż y cie n r 3/64. 2 U ch w ała C ałej Izby S ąd u N ajw yższego z dn. 20.XII.1963 r. ( P ra w o i Z y cie n r 2 64> o raz u c h w a ły S ą d u N ajw yższego w y d an e w try b ie a rt. 388 k.p.c. zam ieszczone w P ra w ie i Ż y c iu n r 2, 5, 6 i 8 pod ty tu łe m : W ykład n ia p rzep isó w u sta w y o o g ra n ic z e n iu p o d ziału g o sp o d a rstw ro ln y c h w o rzeczn ictw ie S ąd u N ajw yższego (z u w ag am i W. F o rm a ń sk ieg o ).

4 16 Czesław Ta bęcltl N r 9(81) przepisy p raw a spadkowego oraz odpowiednio przepisy przejściow e do tego p r a w a. W ynika to zresztą rów nież z art. LV 2 i art Z tego w zględu przy rozstrzyganiu konkretnych zagadnień z zakresu dziedziczenia gospodarst.w rolnych należy m ieć na względzie rów nież datę otw arcia spadku. D ata ta bow iem rozstrzyga o praw ie spadkowym, którego ogólne przepisy z zakresu dziedziczenia będą mieć zastosow anie przy dziedziczeniu gospodarstw a rolnego. Jest to bardzo istotne ze w zględu na istniejące różnice w zakresie ogólnych przepisów o dziedziczeniu w edług k.c. i w edług pr. spadk. Dotyczy to w szczególności upraw nień spadkowych m ałżonka oraz przysposobionych i przysposabiających, które w edług k.c. w sto sunku do pr. spadk. zostały znacznie rozszerzone (art. 931, 937).3 Do dziedziczenia gospodarstw a rolnego nie w ystarcza należenie do kręgu osób pow ołanych do dziedziczenia spadku z ustaw y w edług ogólnych przepisów praw a spadkowego lub k.c. po jego w ejściu w życie albo pow ołanie przez spadkodaw cę d o dziedziczenia n a podstaw ie testam entu. Żeby móc dziedziczyć tak ie gospodarstwo, konieczne jest ponadto czynienie zadość przesłankom zaw artym w art lu b Zgodnie z art dzieci spadkodaw cy dziedziczą z ustaw y gospodarstw o ro l ne, jeżeli: 1) bezpośrednio przed otw arciem spadku pracow ały w tym gospodarstw ie n iep rzerw anie co najm niej od roku, albo 2) w chw ili otw arcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub p ra c u ją w gospodarstw ie rolnym tak iej spółdzielni, albo 3) w chw ili otw arcia spadku prow adzą inne indyw idualne gospodarstwo rolne bądź też pracują iw gospodarstwie rolnym swoich rodziców, m ałżonka lub jego rodziców, albo 4) w chw ili otw arcia spadku są m ałoletnie bądź pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo 5) w chw ili otw arcia spadku są trw ale niezdolne do pracy. Jeżeli żadne z dzieci spadkodaw cy nie odpow iada jednem u z w arunków p rzew idzianych w pkt 1, 2 lub 3, to gospodarstwo dziedziczą z ustaw y te spośród nich, które m ają kw alifikacje do prow adzenia gospodarstw a rolnego i nie później niż przed upływ em sześciu m iesięcy od otw arcia spadku oświadczą w sądzie lub w państw ow ym biurze notarialnym gotowość prow adzenia gospodarstw a. Te sam e zasady stosuje się odpowiednio do dziedziczenia gospodarstw a rolnego z ustaw y przez m ałżonka spadkodawcy, jak rów nież do takiegoż dziedziczenia przez w nuków spadkodaw cy w w ypadku, gdy dziecko spadkodaw cy będące ich rodzicem nie dożyło otw arcia spadku (art i art ). Dalsi zstępni spadkodaw cy nie są pow ołani do dziedziczenia z ustaw y gospodarstw a rolnego. Z stępni i m ałżonek spadkodaw cy, których pow ołanie do dziedziczenia gospodarstw a rolnego opiera się w yłącznie na tej podstaw ie, że m ają kw alifikacje do p ro w adzenia gospodarstw a rolnego i że w e w łaściw ym czasie oraz try b ie ośw iadczyli gotowość prow adzenia gospodarstw a spadkowego, są spadkobiercam i w a ru n kowym i, ponieważ zgodnie z art spadkobiercom tym w razie nieprzyznania im w działach gospodarstw a w całości lub w ydzielonej jego części żadne spłaty z gospodarstw a nie przysługują. Jeśli chodzi o dziedziczenie gospodarstw a rolnego przez m ałżonka, to należy mieć na względzie, że przy istnieniu zstępnych spadkodaw cy upraw nionych do dziedziczenia takiego gospodarstw a w czasie obow iązyw ania ogólnych przepisów 3 A rty k u ły bez p o w o łan ia a k tu n o rm aty w n eg o a oznaczone c y fra m i ara b sk im i d o tyczą k.c., oznaczone zaś cy fram i rzym skim i przep. w p ro w. ten kodeks.

5 N r 9 (81) D ziedziczenie gospodarstw rolnych 17 pr. spadk. o dziedziczeniu m ałżonek, jeżeli tylko odpowiada w ym aganiom art. 1059, dziedziczy w zbiegu ze zstępnym i bez względu na ich liczbę y4 gospodarstw a (art. 22 pr. spadk.). Będzie to m ieć m iejsce także wówczas, gdy tylko jeden z kilku zstępnych jest upraw niony do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Poza tym w sytuacji, gdy gospodarstw o rolne stanow i m ajątek podlegający w edług ustroju m ałżeńskiego podziałow i na w ypadek ustania m ałżeństw a (art, 25 pr. spadk.), a w szczególności m ajątek objęty wspólnością ustaw ow ą (art. 21 i 25 kod. rodz.) m ałżonek przy istnieniu zstępnych upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a nie będzie w ogóle dziedziczył tego gospodarstw a. Inaczej natom iast będzie się przedstaw iać spraw a dziedziczenia gospodarstw a rolnego przez m ałżonka przy spadkach otw artych po 31 grudnia 1964 r. W edług bowiem ogólnych przepisów k.c. o dziedziczeniu m ałżonek w zbiegu ze zstępnym i spadkodaw cy dziedziczy ta k ą sam ą część spadku, jak a przypada dziecku, przy czym część ta nie może wynosić m niej niż */4 (art ), a poza tym nie podlega on żadnym ograniczeniom przy dziedziczeniu w zbiegu ze zstępnym i spadkodaw cy takiego m ajątku, k tó ry w razie ustania m ałżeństw a podlega podziałowi. W zw iązku z tym, jeżeli tylko n iek tó re z dzieci spadkodaw cy upraw nione są do dziedziczenia gospodarstw a, to udział spadkodaw cy m ałżonka w gospodarstw ie ulega odpowiedniemu ziwiększeniu, choć jego udział spadkow y w pozostałej części m a ją tk u spadkow ego będzie odpow iednio niższy. W nuki spadkodaw cy, którzy bezpośrednio przed otw arciem spadku pracow ali w gospodarstw ie spadkow ym nieprzerw anie co najm niej od roku i dla których ta praca stanow iła głów ne źródło utrzym ania, dziedziczą gospodarstw o rolne z u s ta wy zam iast ich ojca lub m atki także wtedy, gdy ci ostatni nie mogą dziedziczyć gospodarstw a w skutek b raku w arunków przew idzianych w art (art ). Zgodnie z art. 1064, rozporządzenie Rady M inistrów ma określić w arunki uznania pracy w gospodarstw ie spadkow ym za w ykonyw aną nieprzerw anie co najm niej od roku, w ypadki, w których pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół upraw nia do dziedziczenia gospodarstw a rolnego, zasady i try b stw ierdzenia trw ałej niezdolności do pracy oraz zasady i try b stw ierdzenia kw alifikacji do p ro w adzenia gospodarstw a rolnego. Poza tym Rada M inistrów może określić także, ja k ie gospodarstw a uw aża się za gospodarstw a rolne. Poniew aż rozporządzenie powyższe dotychczas nie zostało w ydane, przeto zgodnie z art. XV przep. wprow. k.c. co do przedm iotów w ym ienionych w zdaniu przedostatnim pozostaje w mocy rozporz. Rady M inistrów z dn. 10.V II.1963 r. w spraw ie ograniczenia podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 36, poz. 208). O kreślenie nieprzerw anej pracy spadkobiercy w gospodarstwie spadkowym daje 5 tego rozporządzenia. Zgodnie więc z tym paragrafem pracę spadkobiercy w spadkow ym gospodarstw ie rolnym uw aża się za nieprzerw aną, jeżeli spadkobierca zam ieszkiwał w tym gospodarstwie oraz w ykonyw ał w nim stale niezbędne prace i nie był zatrudniony gdzie indziej na podstaw ie umow y o pracę lub m ianow ania. Nie zalicza się jednak do przerw w pracy w spadkowym gospodarstw ie rolnym czasu poświęconego na w ykonyw anie: a) fu n kcji w organach państw ow ych lub społecznych na podstaw ie w yborów, b) pracy sezonowej w innych gospodarstw ach rolnych lub leśnych i w p rzed siębiorstw ach św iadczących usługi dla rolnictw a, c) pracy prowadzonej we w łasnym zakładzie rzem ieślniczym w zakresie usług dla ludności zam ieszkałej w tej samej miejscowości bez szkody dla n ależy tego zagospodarow ania spadkow ego gospodarstw a rolnego oraz przerw w y n ik li P a lu stra

6 18 Czesław TobęcHł N r 9 (81> łych z przyczyn niezależnych od spadkobiercy, a w szczególności z powodu odbyw ania obowiązkowej służby w ojskow ej lub z powodu choroby. N iew ykonyw anie przez spadkobiercę pracy w spadkowym gospodarstwie rolnym z powodów od niego niezależnych, a w szczególności z powodu odbyw ania obow iązkowej służby w ojskowej lub choroby, nie zalicza się, moim zdaniem, do przerw y w p racy w gospodarstw ie nie tylko wówczas, gdy przerw a ta z powyższych powodów trw ała przez część ostatniego roku przed otw arciem spadku, lecz także w tedy, gdy przerw a taka trw ała cały ten rok lub naw et dłużej, jeżeli sp adkobierca przed pow staniem tej przerw y w gospodarstw ie spadkow ym rzeczywiście p r a cował. W ynika to stąd, że rozporządzenie pow yższe nie zakreśla długości u sp ra w iedliw ionej przerw y w pracy w gospodarstw ie nie podlegającej zaliczeniu do przerw y w tej pracy oraz że art pkt 1 staw ia w arunek w ykonyw ania pracy w spadkow ym gospodarstw ie rolnym co najm niej jeden rok przed o tw arciem spadku, praca w ięc ta pow inna być w zasadzie w ykonyw ana przez spadkobiercę także przed rozpoczęciem się tego roku. Do niezaliczania jednak p rze rw w p racy z powodów niezależnych od spadkobiercy do przerw y w pracy w gospodarstw ie spadkowym konieczne jest, by przed pow staniem tych przerw zaszłych w ostatnim roku przed otw arciem spadku bądź przed rozpoczęciem się tego roku spadkobierca przynajm niej zaczął pracow ać w gospodarstw ie spadkowym, po n iew aż niezaliczenie przerw w pracy i uznanie jej ciągłości może nastąpić tylko w tedy, gdy p raca w gospodarstw ie rzeczyw iście m iała m iejsce chociażby przez b a r dzo krótki czas. Jeśli chodzi o spadkobiercę, który w chw ili otw arcia spadku p racuje w in d y w idualnym gospodarstwie nie należącym do jego rodziców albo do jego m ałżonka lub rodziców tegoż m ałżonka, to jest on upraw niony do dziedziczenia gospodarstw a rolnego tylko wówczas, gdy w tym czasie powyższe gospodarstwo prowadził, tj. sam odzielnie m m kierow ał. Sam a praca w takim gospodarstwie nie w ystarcza jeszcze do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Poniew aż art nie przew iduje żadnych w ym agań co do długości trw an ia członkostwa spadkobiercy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej ani czasu trw an ia jego p racy w takiej spółdzielni oraz długości okresu prow adzenia przez niego gospodarstw a, ani też pracy jego w gospodarstw ie rodziców lub m ałżonka albo tegoż rodziców, przeto należy uznać, że do dziedziczenia gospodarstw a rolnego przez takiego spadkobiercę w ystarcza jego członkostwo w spółdzielni produkcyjnej lu b praca w takiej spółdzielni albo prow adzenie przez niego indyw idualnego gospodarstw a bądź w ykonyw anie pracy w gospodarstw ie rolnym rodziców lub m a ł żonka albo rodziców tegoż w chwili otw arcia spadku bez w zględu na czas trw a nia członkostw a bądź pracy albo prow adzenia gospodarstw a. Rodzice spadkodaw cy dziedziczą z ustaw y gospodarstw o rolne, jeżeli m ają k w a lifikacje do prow adzenia takiego gospodarstw a albo jeżeli w chwili otw arcia sp ad ku są niezdolni do pracy. Są oni pow ołani do dziedziczenia z ustaw y gospodarstw a rolnego także wtedy, gdy zstępni spadkodaw cy nie mogą dziedziczyć tego gospodarstw a dla b raku w arunków przew idzianych w art lub Jak w ięc w ynika z powyższego, zdolni do p racy rodzice spadkodaw cy są u p rzy w ilejow ani w zakresie dziedziczenia gospodarstw a rolnego, i to zarówno wówczas,, gdy dziedziczą je na podstaw ie ogólnych przepisów, jak i w tedy, gdy dziedziczą je zam iast zstępnych spadkodawcy, którzy nie odpow iadają w arunkom potrzebnym do dziedziczenia przez nich gospodarstw a rolnego. Do dziedziczenia bowiem przez nich gospodarstw a rolnego w ystarcza w tych w ypadkach posiadanie przez nich. tylko k w alifikacji do prow adzenia takiego gospodarstw a.

7 N r 9(81) D ziedziczenie go sp o d arstw rolnych 19 B racia i siostry spadkodaw cy dziedziczą gospodarstwo rolne, jeżeli odpow iadają w arunkom z art Chodzi tu o w y padek pow ołania ich do dziedziczenia z u stawy w edług przepisów ogólnych, i to zarów no w tedy, gdy są oni w yłącznie pow ołani do dziedziczenia z ustaw y w edług tych przepisów, jak i w tedy, gdy są powołani obok innych spadkobierców (m ałżonek, rodzice spadkodaw cy). N atom iast ci spośród rodzeństw a, którzy bezpośrednio przed otw arciem spadku pracowali w gospodarstwie spadkow ym nieprzerw anie co najm niej od roku i dla których praca ta stanow iła głów ne źródło u trzy m ania, dziedziczą z ustaw y to gospodarstwo także wówczas, gdy zstępni spadkodaw cy nie mogą dziedziczyć gospodarstwa 7. powodu b rak u w arunków przew idzianych w art lub Z stępni rodzeństw a nie są w ogóle pow ołani do dziedziczenia gospodarstw a rolnego (art ). Z powyższego w ynika, że krąg spadkobierców pow ołanych z ustaw y do dziedziczenia gospodarstw rolnych jest nieco w ęższy od kręgu spadkobierców ustaw o w ych pow ołanych do dziedziczenia spad ku składającego się z innego m ajątku. Zgodnie z art Skarb P aństw a dziedziczy z ustaw y gospodarstwo rolne nie tylko wówczas, gdy b rak jest spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia z ustaw y w edług ogólnych przepisów, lecz także w tedy, gdy ani m ałżonek, ani krew ni spadkodawcy, powołani do dziedziczenia z ustaw y, nie odpow iadają w arunkom w ym aganym do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. Oczywiście dziedziczenie gospodarstw a rolnego przez Skarb P aństw a w powyższym przypadku nie może mieć m iejsca, gdy spadkodaw ca pozostaw ił w ażny testam ent, w którym spadkobiercą lub zapisobiercą gospodarstw a rolnego została ustanow iona osoba odpow iadająca w arunkom w ym aganym od spadkobierców z ustaw y do dziedziczenia gospodarstw a rolnego (art. 1065, 1067), a jeżeli chodzi o zapisobierców, by zapis ponadto nie n a ruszał przepisów o ograniczeniu podziału spadkow ych gospodarstw rolnych. G ospodarstw o rolne przypada S karbow i P ań stw a także wówczas, gdy spadkobiercy wyłącznie upraw nieni do dziedziczenia gospodarstwa rolnego są trw ale niezdolni do pracy. Zgodnie z 6 pow ołanego rozporządzenia Rady M inistrów, za trw ale niezdolnych do pracy są uznani spadkobiercy podlegający zaliczeniu w e dług przepisów o pow szechnym zaopatrzeniu em erytalnym pracow ników i ich rodzin do I lub II grupy inwalidów. U stalenie inw alidztw a odbywa się w trybie określonym w tych przepisach. S karb Parfstwa uważa się w powyższym w ypadku za spadkobiercę ustaw ow ego gospodarstw a rolnego, w łasność zatem tego gospod arstw a przechodzi na niego już z chw ilą otw arcia spadku. Skarb P ań stw a obow iązany jest wówczas do uiszczenia na rzecz w ym ienionych spadkobierców rów now artości pieniężnej gospodarstw a odpowiednio do wysokości ich udziałów spadkow ych po odliczeniu od niej długów zw iązanych z prow adzeniem gospod arstw a (art ). Chociaż pow ołany przepis nie przew iduje w yraźnie m o żności odliczenia długów zw iązanych z nabyciem gospodarstw a spadkow ego (reszta ceny kupna), to jednak a fortiori uznać należy, że tak ie długi rów nież podlegają odliczeniu. W przeciw nym bowiem razie spadkobiercy tacy otrzym aliby spłaty przekraczające w artość gospodarstw a lu b ich udziałów w gospodarstw ie. Zgodnie z art ustalenie powyższych sp łat następuje na podstaw ie oszacow ania w artości gospodarstw a w edług przepisów.obowiązujących przy sprzedaży państw ow ych nieruchom ości rolnych, tj. w edług przepisów zaw artych w zarządzeniu Min. Rolnictwa z 24.IX.1962 r. w spraw ie ceny, w arunków i try b u sprzedaży nieruchomości rolnych (M onitor Polski z 1962 r. Nr 72, poz. 335; zm iana: M onitor Polski z 1963 r. Nr 49, poz. 248).

8 20 Czesław T a b ę c k i Nr 9 (81) O bszar nabytej przez osobę fizyczną w drodze dziedziczenia nieruchom ości ro l nej w raz z obszarem takiej nieruchom ości stanow iącej ju ż w łasność tego spadkobiercy albo z obszarem odpow iadającym jego udziałow i w e w spółw łasności nie może przekraczać norm określonych w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu z dn. 6.IX.1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej (Dz. U. z 1945 r. N r 3, poz. 13). N orm y te w y noszą 100 ha ogólnej pow ierzchni nieruchom ości lub 50 ha użytków rolnych, a dla obszaru byłego w ojew ództw a pom orskiego i śląskiego oraz w ojew ództw a poznańskiego 100 ha ogólnej pow ierzchni bez w zględu na wielkość pow ierzchni użytków rolnych. N ależący do spadku w kład gruntow y w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą ci spośród spadkobierców, którzy w chw ili otw arcia spadku: 1) są członkam i tej spółdzielni albo 2) są m ałoletnim i lub p obierają naukę zaw odu bądź uczęszczają do szkół, albo 3) są trw ale niezdolni do pracy (art ). W braku spadkobierców oznaczonych w pkt 1 w kład gruntow y dziedziczą także ci spadkobiercy, którzy p racują w gospodarstw ie rolnym spółdzielni w chwili otw arcia spadku albo którzy w ciągu 6 m iesięcy od otw arcia spadku zostaną członkam i spółdzielni. Spadkobiercy upraw nieni do dziedziczenia w kładu g ru n to wego dziedziczą także działkę przyzagrodową i siedliskową, jeżeli należą one do spadku. N ależy zaznaczyć, że w edług przepisów szczególnych k.c. o dziedziczeniu gospod arstw rolnych krąg spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia takich gospod arstw uległ w porów naniu z kręgiem takich spadkobierców określonych u sta w ą z dnia 29.VI.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych pewnym zm ianom. Przepisy k.c. bowiem upraw niają do dziedziczenia gospodarstw rolnych cały szereg spadkobierców, którzy w edług pow ołanej ustaw y takiego upraw nienia nie mieli. Jednocześnie przepisy te w yłączają od dziedziczenia gospodarstw rolnych dalszych zstępnych spadkodaw cy niż jego w nuki oraz zstępnych rodzeństw a (art i ), których w yłączenia od dziedziczenia gospodarstw rolnych w y m ieniona ustaw ą nie przew idyw ała. Poza tym powyższe przepisy k.c. regulują w sposób szczególny dziedziczenie w'kładów gruntow ych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych (art. 1087). K odeks, podobnie ja k ustaw a z dnia 29.XI.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych, nie zaw iera określenia pojęcia gospodarstw a rolnego. Nie zm ienia tego stan u także okoliczność, że w art Rada M inistrów została upow a żniona do określenia w rozporządzeniu tego pojęcia, ponieważ rozporządzenie w tym względzie nie zostało jeszcze w ydane i nie wiadomo, czy i kiedy zostanie w ydane, gdyż określenie powyższego pojęcia pozostawione zostało uznaniu tego organu. Poniew aż nie wszyscy spadkobiercy pow ołani z ustaw y w edług przepisów ogólnych do dziedziczenia spadku m ają upraw nienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego oraz ponieważ do dziedziczenia samego tylko gospodarstwa z ustaw y są niekiedy powołani także spadkobiercy upraw nieni do dziedziczenia spadku w dalszej kolejności albo S karb Państw a, przeto zachodzi konieczność możliwie ścisłego określenia pojęcia gospodarstw a rolnego, a w szczególności określenia, ja kie składniki m ajątkow e i zobowiązania wchodzą w zakres takiego gospodarstwa. We w szystkich bowiem takich w ypadkach następuje podział spadku na dwie masy m ajątkow e: jedną z tych m as stanow i gospodarstwo rolne, a drugą pozostała część spadku. Konieczność ścisłego określenia pojęcia gospodarstw a rolnego w ystępuje w szczególności przy dziale spadku, obejm ującego rów nież gospodarstwo

9 N r 9 (81) D ziedziczenie gospodarstw ro ln ych 21 rolne, w tedy gdy nie wszyscy spadkobiercy pow ołani do dziedziczenia spadku dziedziczą także gospodarstwo rolne bądź też gdy niektórzy ze spadkobierców są pow ołani do dziedziczenia tylko gospodarstw a rolnego. O kreślenie pojęcia gospodarstw a rolnego daje w praw dzie art. 1 dekr. z dn. 29.VI.1955 r. o podatku gruntow ym (Dz. U. N r 37, poz. 255) oraz rozporz. R ady M inistrów z dn. 14.VI.1963 r. w spraw ie obowiązkowego ubezpieczenia ziem iopłodów od gradobicia i powodzi (Dz. U. N r 31, poz. 176), jednakże żadna z tych d efinicji przeznaczonych na potrzeby wym ienionych aktów norm atyw nych nie nadaje się do przyjęcia przy stosow aniu przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych. G ospodarstw o rolne to nie tylko g runt nad ający się do up raw y w raz ze z n a j dującym i się na nim budynkam i i innym i częściami składow ym i. Stanow i ono bowiem pew ien jednolity zespół gospodarczy służący celom produkcji rolnej, sk ła d a jący się: 1) z jednej lub kilku nieruchom ości rolnych użytkow anych na cele p ro dukcji rolnej, nie w yłączając produkcji ogrodniczej, sadow niczej, leśnej, ryb n ej, a l bo przeznaczonych do takiej produkcji w edług planów zagospodarow ania p rzestrzennego, 2) z rzeczy trw ale z tym i nieruchom ościam i złączonych oraz 3) z rzeczy stanow iących przynależność nieruchom ości, potrzebnych do ich eksploatacji, a także 4) z praw służących każdorazow em u właścicielowi nieruchom ości i obowiązków ciążących na każdorazowym w łaścicielu nieruchom ości oraz z praw i obowiązków zw iązanych z nabyciem nieruchom ości rolnych, tudzież z p raw i obowiązków pow stałych w zw iązku z prow adzeniem gospodarstw a rolnego. To, że gospodarstw o ro l ne może składać się z kilku nieruchom ości, w ynika także z art O kreślenie nieruchom ości rolnej oparte zostało na art. 1 ustaw y z 13.V II.1957 r. o obrocie nieruchom ościam i rolnym i. U staw a ta określa także potrzebne do p ro wadzenia gospodarstw a rolnego kw alifikacje i organy upraw nione do w ydaw ania zaświadczeń stw ierdzających posiadanie takich kw alifikacji (art. 2 i 3). Choć ustaw a powyższa została w art. IV pkt 1 uchylona, to jednak zgodnie z art. XV pozostaje ona w mocy w powyższym zakresie do czasu w ydania przez R adę M i nistrów (zgodnie z art ) rozporządzenia w w ym ienionych przedm iotach. Zaznaczyć należy, że dość trafne, aczkolwiek niepełne określenie gospodarstw a rolnego zaw iera instrukcja Min Roi. z dnia 21.IV.1955 r. (Mon. Pol. N r 36, poz. 379), która oprócz składników m aterialnych gospodarstw a w ym ienia jako jego składnik także w ierzytelności pow stałe w związku z prow adzeniem gospodarstwa. P om ija ona jed n ak zupełnie zobow iązania z ty tu łu nabycia składników m aterialnych w chodzących w skład gospodarstw a, zobow iązania zaciągnięte n a inw estycje w gospodarstw ie oraz zobow iązania zaciągnięte w zw iązku z bieżącym prow adzeniem gospodarstw a. Podstaw ow ym składnikiem gospodarstw a rolnego jest oczywiście ziemia (grunt) nadająca się do upraw y. G runt wchodzący w skład gospodarstw a może się sk ła dać z jednej lub większej ilości działek z sobą nie połączonych, a naw et z dw u lub większej liczby nieruchom ości uregulow anych w odrębnych księgach w ieczystych lub w zbiorach dokum entów złożonych. N ieruchom ości te są niekiedy położone w różnych m iejscow ościach, a naw et pow iatach i w ojew ództw ach. W ypadki, że gospodarstw o rolne składa się z w iększej liczby nieruchom ości w ro zum ieniu praw a rzeczowego, uregulow anych w różnych księgach lub w zbiorach dokum entów złożonych, są dosyć częste. Taki stan rzeczy pow staje zazwyczaj na skutek dokupienia przez w łaściciela gospodarstw a rolnego innych nieruchom ości rolnych w całości lub ich wydzielonych części i połączenia ich przez niego w jedną całość gospodarczą, ale bez korzystania z praw a połączenia tych nieruchom ości w jedną nieruchom ość (art. 15 pr. rzecz.).

10 22 Czesław Totęcki i,tr 9 (81) III. D z ie d z ic z e n ie te sta m e n to w e Zgodnie z art gospodarstw o rolne może być także przedm iotem dziedziczenia testam entow ego. Spadkobiercą testam entow ym gospodarstw a rolnego, a w ięc spadku odbejm ującego takie gospodarstwo, można ustanow ić tylko osobę, k tó ra odpow iada w arunkom w ym aganym od spadkobierców ustaw ow ych do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Jeżeli ustanow iony w testam encie spadkobierca nie odpow iada tym w arunkom, gospodarstw o dziedziczą spadkobiercy ustaw ow i. Jeżeli w testam encie powołano do dziedziczenia gospodarstw a rolnego kilka osób, a niektóre z nich nie odpow iadają powyższym w arunkom, to wówczas w w ypadkach określonych w art. 109 pr. spadk. lub art. 965 k.c. (zależnie od tego, któ ry z tych przepisów ze w zględu na datę otw arcia spadku ma w spraw ie zastosowanie) następuje przyrost udziałów spadkow ych przeznaczonych dla osób nie upraw nionych do dziedziczenia takiego gospodarstw a na rzecz pozostałych u s ta now ionych spadkobierców. G ospodarstw o rolne może być także przedm iotem zapisu testam entow ego. Do w ażności takiego zapisu konieczne jest jednak, żeby zapisobierca odpow iadał w a runkom w ym aganym do dziedziczenia gospodarstw a rolnego od spadkobierców ustaw ow ych oraz żeby zapis nie naruszał przepisów ograniczających podział sp a d kow ych gospodarstw rolnych (art i 1070). Ten ostatni w arunek m a na względzie zapobieżenie naruszeniu tych przepisów przez zapis wydzielonych części gospodarstw a. Konieczność odpow iadania przez spadkobierców i zapisobiorców testam entow ych w ym aganiom upraw niającym do ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych dotyczy tylko osób fizycznych, ponieważ tylko do takich osób w aru n k i te się odnoszą i tylko takie osoby mogą czynić zadość tym w arunkom (art ). Nie odnoszą się zatem te w ym agania i ograniczenia z nich w ypływ ające do osób praw nych. W skutek tego osoby praw ne upraw nione do nabyw ania nieruchom ości rolnych (art ), a w szczególności S karb P aństw a, rolnicze spółdzielnie p ro dukcyjne, kółka rolnicze i inne spółdzielcze i społeczne rolnicze jednostki organizacyjne, mogą być zarówno spadkobiercam i testam entow ym i, jak i zapisobiercam i gospodarstw rolnych. Przeciw na teza nie dałaby się pogodzić z w ynikającym z art uprzyw ilejow aniem wyliczonych osób praw nych w zakresie nabyw ania nieruchom ości rolnych ani też z w yraźnym brzm ieniem art , które nie dotyczą także ustaw owego dziedziczenia S karbu P aństw a. Spadkobierca gospodarstw a rolnego może być obciążony innym zapisem (tj. zapisem, którego przedm iotem nie jest gospodarstwo rolne lub jego części) tylko w rozm iarach nie stanow iących nadm iernego obciążenia gospodarstw a. Zapis sta now iący nadm ierne obciążenie gospodarstw a podlega odpow iedniem u zm niejszen iu (art ). O bszar nabytej przez osobę fizyczną w drodze dziedziczenia testam entow ego lub zapisu nieruchom ości rolnej w raz z obszarem takiej nieruchom ości stanowiącej już w łasność tego spadkobiercy lub zapisobiercy albo z obszarem odpow iadającym jego udziałow i w e w spółw łasności nie może przekraczać (tak samo jak przy dziedziczeniu ustawowym ) norm określonych w art. 2 ust. 1 lit. e. dekretu z dnia «.IX.1944 r. o przeprow adzeniu reform y rolnej w skazanych wyżej (art. 1068).

11 N r 9 (81) D ziedziczenie gospodarstw ro ln ych 23 IV. S toso w a n ie p rze p isó w szczególnych o d zie dzicze niu g o sp o d a rstw ro ln ych do sp a d ków o tw a rty c h prze d w ejściem w życie k. c. Zgodnie z art. LV 1 przep. w prow. k.c. przepisy szczególnie k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych m ają zastosow anie także do spadków otw artych przed w e j ściem w życie tego kodeksu z ograniczeniam i i zm ianam i w skazanym i n iie j. Przede w szystkim przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw7 rolnych nie m ają zastosow ania do spadków, których dział nastąpił przed w ejściem w życie w ym ienionych przepisów k.c., tj. przed dniem 18 m aja 1964 r. Jednakże w tych w ypadkach spadkobiercy, którzy w edług art. LVI nie zachow aliby p raw a dziedziczenia gospodarstw a rolnego, trac ą praw o do nie uiszczonych jeszcze spłat z ty tu łu udziału w tym gospodarstw ie oraz do przypadającego im zachow ku z gospodarstw a rolnego i nie pobranych z niego dochodów (art. LX II). Przepisy szczególne k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych nie rnają rów nież zastosow ania zgodnie z art. LVI 3 do dziedziczenia spadkobierców, którzy zm arli przed 5 lipca 1963 r., tj. przed w ejściem w iyeie ustaw y z dn. 29.VI.1963 r. o podziale gospodarstw rolnych. Do dziedziczenia takich spadkobierców stosuje się praw o obow iązujące przed tą datą. Zt/ocinir z art. LVI 1 praw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego należącego do spadku otw artego przed 5.V II.1963 r. zachow ują spadkobiercy, którzy przed tą d atą w drodze faktycznych (nieform alnych) działów objęli w posiadanie to gospodarstw o lub jego część. W stosunku zatem do tych spadkobierców w zakresie dziedziczenia gospodarstw a rolnego nie m ają zastosow ania ograniczenia zaw arte W przepisach art P raw o dziedziczenia gospodarstw a rolnego zachow uje również jedyny sp ad ko b ierca pow ołany do dziedziczenia spadku, jeżeli objął gospodarstw o rolne w p o siadanie przed 5 lipca 1963 r. Poniew aż ustaw a nie w ym aga osobistego posiadania gospodarstw a przez spadkobiercę, należy przyjąć, że do zachow ania p raw spadkow ych w ystarcza także posiadanie w ykonyw ane za pośrednictw em osób trzecich. Zachow anie praw a dziedziczenia przez wym ienionych spadkobierców nie jest uzależnione od sposobu pow ołania ich do spadku. Dotyczy jno zatem zarów no spadkobierców ustaw ow ych, ja k i testam entow ych. Praw o do dziedziczenia gospodarstw a rolnego należącego do spadku otw artego przed 3 lipca 1963 r. zachow ują także spadkobiercy oznaczeni w art , jeżeli w tym dniu czynią zadość w arunkom w tych przepisach w skazanym oraz jeżeli w ym agane od spadkobiercy m ającego kw alifikacje rolnicze ośw iadczenie o gotowości prow adzenia gospodarstw a rolnego zostało złożone przed 6 stycznia 1964 r. P raw o dziedziczenia udziału w spadkow ym gospodarstw ie rolnym odziedziczonym przez spadkobiercę, który zm arł przed 5 lipca 1963 r., zachow ują ci z jego spadkobierców, którzy odpow iadają w arunkom wyżej wskazanym. W brak u takich spadkobierców udział zm arłego spadkobiercy w gospodarstwie rolnym przypada w odpow iednim stosunku, tj. w edług wielkości udziałów spadkowych, tym jego współspadkobiercom, którzy bezpośrednio przed dniem 5 lijaca 1963 r. pracow ali w tym gospodarstw ie, a jeżeli takich w spółspadkobierców nie było, pozostałym w spółspadkobiercom zachow ującym praw o dziedziczenia (art. L,VI 3). W razie zbycia przez spadkobiercę udziału w spadku przed dniem 5 lipca 1963 r. nabyw ca

12 24 Czesław Tabęc/ct N r 9 (83) zachow uje praw o do nabytego udziału w gospodarstwie rolnym bez w zględu na to, czy zbywca należy do spadkobierców, którzy zachow ują praw o dziedziczenia gosp od arstw a rolnego. Przew idziane w art. LVI i LVII omówione wyżej w ypadki zachow ania przez spadkobierców praw a dziedziczenia gospodarstw rolnych należących do spadków otw artych przed 5 lipca 1963 r., tj. przed w ejściem w życie ustaw y z dn. 29.VI r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych, nie dotyczą dziedziczenia takich spadków otw artych już w okresie obowiązywania tej ustaw y. W związku z tym do dziedziczenia gospodarstw rolnych należących do spadków otw artych przed w ejściem w życie w ym ienionych przepisów k.c., lecz po dniu 4 lipca 1963 r., m ają w pełni zastosowanie bez żadnych w yłączeń powyższe przepisy k.c. W tych w arunkach, jeśli chodzi o dziedziczenie gospodarstw rolnych należących do spadków otw artych przed w ejściem w życie szczególnych przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, należy mieć zawsze na względzie okoliczność, czy otw arcie spadku nastąpiło przed 5 lipca 1963 r., czy też po dniu 4 lipca tego roku. P rzep isy w prow adzające k.c., które dotyczą w stecznej mocy przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych do dziedziczenia spadków obejm ujących gospodarstwa rolne przed wejściem w życie tego kodeksu, oraz przepisy o zachow aniu praw przez spadkobierców takich spadków (art. LV, LVI, LX LX III) stosuje się odpow iednio do zapisów testam entow ych, których przedm iotem są nieruchom ości rolne lub ich części. Przem aw ia za tym okoliczność, że przepisam i szczególnymi o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art i nast,.) objęte są także zapisy i że w edług tych przepisów (art ) zapisobiercy gospodarstw a rolnego lub jego części m uszą czynić zadość tym samym w arunkom co spadkobiercy takich gospodarstw oraz że te sam e racje, które przem aw iają za wstecznym stosowaniem tych przepisów do dziedziczenia gospodarstw z odchyleniam i w skazanym i w pow ołanych przepisach w prow adzających, istnieją także co do zapisów. Poza tym, poniew aż do w ykonania zapisu gospodarstwa rolnego lub jego części konieczne jest um ow ne przeniesienie przez spadkobiercę na rzecz zapisobiercy ich własności (art. 44 pr. rzecz, i art. 156 k.c.), zachodzić będzie także potrzeba uzyskania dla takiego przeniesienia w łasności decyzji właściwego organu adm inistracji o zgodności tego przeniesienia w łasności z obowiązującym i przepisam i (art. 165). Do czasu wydania rozporządzenia przewidzianego w art. 165 organem tym jest zgodnie z art. 4 ustaw y z dnia 29.VI.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych organ rolny prezydium rady narodow ej na szczeblu pow iatow ym., V. D z ie d z ic z e n ie g o sp o d a rstw ro ln y c h p rze z cu d zo zie m ców P rzepisy wrprow. k.c. ograniczają w art. X X III stosow anie przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych do dziedziczenia spadków obejm ujących gospodarstw o rolne przez obyw ateli obcych, i to zarów no do spadków otw artych po dniu w ejścia w życie k.c., ja k i przed tym dniem. Dotyczy to tak że zapisów, których przedm iotem jest gospodarstw o rolne. Zgodnie z powyższym artykułem spadkobiercom lub zapisobiercom będącym obyw atelam i obcymi, jeżeli w edług przepisów szczególnych ich praw a do dziedziczenia gospodarstw a rolnego zostały w yłączone lub ograniczone, należy się od spadkobierców, na rzecz których to w yłączenie lub ograniczenie nastąpiło, rów now artość pieniężna spadku lub udziału spadkow ego albo zapisu, jakie by im przypadły, gdyby ich praw o nie zostało w yłączone lu b ograniczone.

13 N r 9 (81) D ziedziczenie gospodarstw rolnych 25- W związku z tym, że przepisy art. X X III nie w skazują, w jaki sposób m a być obliczona równow artość praw do gospodarstw a rolnego obyw ateli zagranicznych, których praw a zostały w yłączone lub ograniczone na podstaw ie przepisu szczególnego, pow staje zagadnienie, w edług jakich cen ta rów now artość m a być o k reślona. Chodzi tu o to, czy do obliczenia powyższej rów now artości m ają być sto sowane ceny w skazane w art. 1078, w edług których określa się spłaty na rzecz w spółspadkobierców nie otrzym ujących przy dziale spadku gospodarstw a lub jego części w naturze oraz spłaty przypadające od S karbu P ań stw a na rzecz sp ad k o bierców niezdolnych do pracy, czy też m iejscow e ceny rynkowe. Zgodnie z art. X X III 1 obyw atele ci pow inni otrzym ać rów now artość p ien iężną spadku lub zapisu w takim zakresie, w jakim spadek lub zapis przypadałby im, gdyby ich praw o do dziedziczenia lub zapisu nie zostało w yłączone lub o g raniczone. Ponieważ w w ypadku, gdyby ich praw o dziedziczenia bądź otrzym ania zapisu nie zostało w yłączone lub ograniczone (a więc gdyby dziedziczyli oni sp a dek lub m ieli praw o do zapisu, tak jak osoby m ające w arunki do dziedziczenia gospodarstw a rolnego i otrzym ania zapisu obejm ującego gospodarstwo lub jego część), m ieliby oni praw o do spłat obliczonych w edług cen w skazanych w art. 1078, przeto należy uznać, że także w razie wyłączenia lub ograniczenia ich praw do spadku lub zapisu mogą otrzym ać rów now artość pieniężną swych p raw obliczonych w edług tych cen. Należy przy tym zaznaczyć, że ceny, w edług których n astęp u je sprzedaż państw ow ych nieruchom ości rolnych, są zbliżone do cen ry n kowych, albowiem ceny w skazane w 1 cytow anego wyżej zarządzenia Min. R olnictw a w razie ich odbiegania od m iejscowych cen rynkow ych są na mocy uchw ał prezydiów wojew. rad narodow ych odpowiednio korygowane ( 3 ust. 1 tego zarządz.), a uchw ały o zm ianie tych cen są publikow ane w dzienniku urzęd. w o jewódzkich rad narodow ych. W tych w arunkach należy uznać, że powyższa rów now artość praw obyw ateli z a granicznych podlega obliczeniu według cen w skazanych w art. 1078, stosownie do których obliczane są w szelkie spłaty z gospodarstw a. Za tym w nioskiem p rzem awia okoliczność, że ustaw odaw ca, nie w skazując w art. X X III żadnego szczególnego sposobu obliczania równow artości praw obywateli zagranicznych, których praw a do gospodarstwa rolnego zostały w yłączone lub ograniczone, m iał na względzie ceny przew idziane w art W razie w yłączenia obyw atela zagranicznego od dziedziczenia gospodarstw a ro l nego albo w razie otrzym ania zapisu obejm ującego takie gospodarstw o n a podstaw ie przepisu szczególnego może on w razie sporu dochodzić w trybie procesu rów now artości gospodarstw a lub udziału spadkowego w nim bądź zapisu, jakie by m u przypadały w edług ogólnych przepisów o dziedziczeniu, od spadkobierców, na rzecz których w yłączenie to lub ograniczenie nastąpiło i którzy na skutek tego odnieśli korzyść m ajątkow ą. Jeżeli ograniczenie polega na zm niejszeniu kw oty pieniężnej przypadającej sp ad kobiercy będącem u obyw atelem zagranicznym oraz jeżeli ograniczenie to w p r a k tyce nie zostało jeszcze zastosow ane, to nie pow inno ono być stosowane w sto su n kach pom iędzy w ierzycielem a zobow iązanym do w yrów nania powyższego og raniczenia. Dotyczy to w szczególności przysądzanych w postępow aniu działow ym n a rzecz w spółspadkobierców będących obyw atelam i zagranicznym i spłat z gospodarstw a rolnego od w spółspadkobierców, którym zostało w tym postępow aniu p rzy znane takie gospodarstwo. W tym w ypadku spłata taka musi odpowiadać pełnej w artości udziału spadkowego należnego obyw atelow i zagranicznem u w gospodarstwie. S płata tak a nie może ulec zm niejszeniu lub innem u ograniczeniu ze w zglę

14 26 Czesław Tabęcfci Nr 9 (81) du na sytuację osobistą lub m ajątkow ą ani upraw nionego, ani też zobowiązanego do spłaty (art. X X III i 1075). Stosuje się to tylko pod w arunkiem istnienia wzajem ności w państw ie, którego obyw atelem jest spadkobierca lub zapisobierca upraw niony do otrzym ania ró w now artości pieniężnej. V I. S tw ie rd z e n ie n ab ycia spadku Stw ierdzenie praw do spadku (według term inologii k.c.: stw ierdzenie nabycia spadku) obejm ującego także gospodarstwo rolne odbywa się do czasu w ydania nowego k.p.c. i jego w ejścia w życie w edług przepisów o postęp, spadk. (art. 9 79). W szczególności będzie tu mieć zastosow anie art. 77 tych przepisów, w e dług którego postanow ienie o stw ierdzeniu praw do spadku powinno zaw ierać wym ienienie w szystkich spadkobierców, którym spadek przypada, oraz wysokości ich udziałów spadkowych. Ponadto zgodnie z art postanow ienie o stw ierdzeniu nabycia spadku obejm ującego gospodarstwo rolne musi osobno w ym ieniać spadkobierców dziedziczących gospodarstw o rolne oraz ich udziały w tym gospodarstw ie. Osobne w ym ienienie spadkobierców dziedziczących gospodarstw o i w y sokość ich udziałów w tym gospodarstw ie pow inno mieć m iejsce nie tylko w ów czas, gdy tylko niektórzy ze spadkobierców pow ołanych do dziedziczenia spadku w edług ogólnych przepisów dziedziczą gospodarstw o rolne albo gdy gospodarstwo dziedziczą osoby fizyczne lub praw ne nie upraw nione do dziedziczenia pozostałej części spadku, ale również i w tedy, gdy wszyscy spadkobiercy pow ołani do dziedziczenia dziedziczą cały spadek. Jeśli chodzi o stw ierdzenie nabycia przez S karb P aństw a gospodarstw a sp ad kowego w w ypadku, gdy do dziedziczenia gospodarstw a rolnego upraw niona jest tylko osoba niezdolna do pracy, to w postanow ieniu zaw ierającym takie stw ierdzenie należy w yraźnie zaznaczyć obowiązek S karbu P aństw a do uiszczenia ró w now artości pieniężnej gospodarstw a na rzecz niezdolnego do pracy spadkobiercy, bez określania jednak w ysokości kw oty pieniężnej. Niezam ieszczenie bowiem w ta kim w ypadku tego rodzaju w zm ianki nie w skazyw ałoby na to, że dziedziczenie gospodarstw a przez Skarb Państw a ma m iejsce zam iast niezdolnego do pracy spadkobiercy upraw nionego do otrzym ania od S karbu P aństw a sum y pieniężnej odpow iadającej w artości gospodarstwa. W w ypadku zaś gdy spadkobierców n iezdolnych do pracy jest w ięcej, należy w skazać także wysokość ich udziałów spad kowych, w edług których określa się należne im od S karbu spłaty za gospodarstwo. Poza tym niezamieszczenie w powyższym w ypadku w postanow ieniu o nabyciu spadkowego gospodarstw a rolnego przez S karb Państw a w ym ienionej w zm ianki nadałoby mu identyczną treść z treścią postanow ienia o nabyciu przez Skarb P aństw a gospodarstw a spadkowego w tedy, gdy dziedziczenie S karbu ma miejsce z powodu b rak u spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw a. W ydane przed dniem 5 lipca 1963 r. postanow ienia o stw ierdzeniu p raw do sp ad ku obejm ującego także gospodarstwo rolne tracą moc w stosunku do gospodarstwa, chyba że spadkobierca, którego praw a do spadku zostały stwierdzone, zm arł przed tą datą. Postanow ienie takie, dla w yw ołania zw iązanych z nim skutków praw nych przew idzianych w art. 46 i 47 pr. spadk. oraz w art i 1028 k.c., powinno być w stosunku do gospodarstw a rolnego uzupełnione przez w skazanie spadkobierców, którzy zachow ali praw o dziedziczenia takiego gospodarstw a (art. LVIII). U zupełnienie to następuje na wniosek. Za takim rozstrzygnięciem przem aw ia to, że stw ierdzenie praw do spadku n astępuje na w niosek -osoby zainteresow anej (art.

15 N r 9 (81) D ziedziczenie gospodarstw ro ln ych pr. spadk. oraz art k.c.) z w yjątkiem w ypadku przew idzianego w art. 69 post. spadk. Dla w yjaśnienia okoliczności spraw y o stw ierdzenie nabycia spadku sąd obow iązany jest z urzędu przeprow adzić niezbędne dowody i zarządzić potrzebne dochodzenia (art post. spadk.). Dotyczy to zw łaszcza okoliczności, któ re dotyczą istnienia przesłanek niezbędnych do dziedziczenia gospodarstw rolnych. Jeżeli w ydane przed dniem w ejścia w życie szczególnych przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, to jest przed dniem 18 m aja 1954 r., postanow ienie o stw ierdzeniu praw do spadku w części określającej udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym pozostaje w sprzeczności z przepisam i art. LV i LVI, to podlega ono na wniosek osoby zainteresow anej zm ianie. Sprzeczność ta k a może być w ynikiem tego, że krąg spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw rolnych w edług ustaw y z dn. 29.VI.1963 r. nie zbiega się z kręgiem takich spadkobierców ustanow ionym w przepisach szczególnych k.c., m ających zastosow a nie także do spadków otw artych przed jego w ejściem w życie. Nie są zbieżne w pełni także przepisy przejściowe do obu powyższych aktów dotyczące zachowania praw a dziedziczenia gospodarstw. W edług przepisów k.c. gospodarstw a rolne dziedziczą także dzieci spadkodaw cy, które w chwili otw arcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracu ją w gospodarstw ie rolnym takiej spółdzielni, oraz dzieci, które we w skazanej w yżej chw ili p ra cują w gospodarstw ie rodziców. Dotyczy to także w nuków spadkodaw cy p rzy chodzących do spadku zam iast swego rodzica zm arłego przed otw arciem spadku, jak również dotyczy m ałżonka spadkodawcy, który w chwili otw arcia spadku był członkiem wrymienionej spółdzielni bądź pracow ał w gospodarstw ie rolnym takiej spółdzielni (art p kt 2, 3 i art ). W ym ienieni tu spadkobiercy w w ypadkach w skazanych w pow ołanych p rzep i sach w edług ustaw y z dnia 29.VI.1963 r. nie m ieli upraw nienia do dziedziczenia gospodarstw a rolnego. P onadto k.c. rozszerza w stosunku do powołanej ustaw y upraw nienia spadkowe rodziców zdolnych do pracy, staw iając im jako jedyny w aru nek dziedziczenia gospodarstw a rolnego posiadanie kw alifikacji do prow adzenia gospodarstw a rolnego. Poza tym k.c. dopuszcza do dziedziczenia gospodarstw rolnych niektóre osoby upraw nione do dziedziczenia spadku w dalszej kolejności w razie nieposiadania przez spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia spadku w pierw szej kolejności przesłanek koniecznych do dziedziczenia takich gospodarstw (art , 1061 zd. 2 i ). Kodeks cywilny dopuszcza do dziedziczenia w kładów gruntow ych w rolniczej spółdzielni produkcyjnej także tych spadkobierców, którzy w edług ustaw y z dnia 29.VI.1963 r., nie zaw ierającej odrębnych przepisów dotyczących dziedziczenia ta kich w kładów, nie byli upraw nieni do dziedziczenia ani tego rodzaju wkładów*, ani też gospodarstw rolnych. Z drugiej strony k.c. jak już była o tym mowa wyłącza od dziedziczenia gospodarstw rolnych dalszych zstępnych spadkodaw cy niż wnuki (art ) oraz zstępnych rodzeństw a spadkodaw cy (art ), a także ogranicza bardzo krąg spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia w kładów gruntow ych w stosunku do kręgu spadkobierców upraw nionych do dziedziczenia gospodarstw rolnych. W tych w arunkach zachodzi potrzeba zm iany niektórych postanow ień o stw ierdzeniu p raw do spadku w części dotyczącej p raw do gospodarstw a rolnego, w y da nych w okresie obow iązyw ania pow ołanej ustaw y przed w ejściem w życie szczególnych przepisów k.c. o dziedziczeniu gospodarstw rolnych.