Wstęp. K. Szydłowska, Optymalizacja podatkowa lekarstwem na kryzys gospodarczy, r. 2

Transkrypt

1 1. Planowanie podatkowe jako legalne zmniejszenie obciążeń podatkowych. Inspiracją do przygotowania niniejszego opracowania stał się dla mnie artykuł Krystyny Szydłowskiej pt. Optymalizacja podatkowa lekarstwem na kryzys gospodarczy 1 oraz wypowiedzi czołowych ekspertów podatkowych naszego kraju w zakresie optymalizacji podatkowej (najlepszych doradców podatkowych w 2010 roku ogłoszonych przez Dziennik Gazeta Prawna), m.in.: Jarosława Kozińskiego, dra Janusza Fiszera i Pawła Tomczykowskego. Jednym z instrumentów legalnego międzynarodowego planowania podatkowego jest wykorzystywanie jurysdykcji o bardziej liberalnym systemie podatkowym niż system w kraju rodzimym. Doktor J. Fiszer, docent Uniwersytetu Warszawskiego, stwierdza, że planowanie podatkowe jest znane od dawna i nie powinno być określane jako plaga. Najczęstszym nieporozumieniem, które występuje w tym kontekście, jest utożsamianie legalnej optymalizacji podatkowej różnych aspektów działalności podatnika z naruszającym prawo podatkowe i ściganym przez prawo uchylaniem się od opodatkowania. Są to dwie różne sprawy. Oczywiście dobre planowanie podatkowe, w tym planowanie z wykorzystaniem przyjaznych podatkowo jurysdykcji zagranicznych, pozwala na legalne zmniejszenie obciążeń podatkowych. Zdaniem J. Fiszera, rolą doradcy podatkowego jest pomoc w takim ukształtowaniu sytuacji podatnika, aby zapłacił on jeśli prawo na to pozwala mniejsze podatki. Ponadto J. Fiszer dodaje, że podatnik nie ma przecież obowiązku dążyć do zapłacenia maksymalnie wysokiego podatku. Wypowiadały się już w tym duchu różne sądy, w tym i polskie sądy administracyjne. Jest to element wolnego rynku i nie należy przypisywać mu żadnych diabolicznych cech komentuje J. Fiszer Planowanie podatkowe jako narzędzie budowy wartości spółki. Jak stwierdza J. Koziński: Wielu menedżerów traktuje optymalizację podatkową jako dość ryzykowną metodę ograniczania kosztów. Tymczasem nowoczesne planowanie podatkowe to kompleksowe narzędzie budowy wartości spółki i zaufania inwestorów. Znowelizowane przepisy oraz koniunktura gospodarcza pozwalają lepiej wykorzystać optymalizację podatkową 3. W ciężkim okresie spowolnienia gospodarczego i perturbacji na rynkach finan- 1 K. Szydłowska, Optymalizacja podatkowa lekarstwem na kryzys gospodarczy, r. 2 E. Matyszewska, Rośnie emigracja podatników do rajów, GP z r. 3 J. Koziński, Buduj wartość firmy tam, gdzie inni widzą tylko koszty, HBRP 2011, Nr 47. 1

2 sowych przedsiębiorcy z oczywistych względów zwracają baczniejszą uwagę na własne wydatki. Nie zawsze ich ograniczanie musi oznaczać rezygnację z planowanej inwestycji czy konieczność dokonywania zwolnień pracowników. W wielu przypadkach wystarczy skoncentrować się na optymalizacji podatkowej obciążeń okołopodatkowych, aby wygenerować oszczędności finansowe. Nie bez znaczenia jest przy tym rosnąca wśród polskich przedsiębiorców świadomość, że optymalna podatkowo struktura działalności stanowi o przewadze konkurencyjnej. Przestaje ona przy tym być czymś wyjątkowym, a staje się powoli standardem, ponieważ konieczność jej stosowania wymuszają konkurenci z branży osiągający dzięki niej lepsze wyniki finansowe 4. Dążenie przedsiębiorców do ograniczania kosztów prowadzonej działalności jest jednym z podstawowych czynników zapewniających przewagę konkurencyjną, to także jeden z fundamentów, na których opiera się gospodarka rynkowa. Ponieważ istotną część tych kosztów stanowią obciążenia podatkowe, za naturalne należy uznać również działania zmierzające do ich ograniczenia. Jest to tym bardziej istotne, jeśli weźmiemy pod uwagę komplikację polskiego systemu podatkowego oraz zwykle profiskalną, niejednolitą i nietrwałą wykładnię przepisów dokonywaną przez organy podatkowe. 3. Ograniczenie. W pewnych obszarach koszty podatkowe można skutecznie ograniczać bądź nawet całkowicie wyeliminować, stosując właściwe metody planowania podatkowego. Powinny one być nie tylko efektywne, lecz także przede wszystkim bezpieczne podatkowo. Powinny też wybiegać w przyszłość, a więc stanowić element zarządzania strategicznego, a nie operacyjnego. Połączenie tych trzech kryteriów stanowi o właściwie wybranej metodzie planowania podatkowego i umożliwia przedsiębiorcy skupienie się na podstawowej działalności stwierdza P. Tomczykowski Pojęcie optymalizacji. Na modne do niedawna hasło optymalizacja większość doradców gwałtownie protestuje. W tej branży pracują głównie księgowi i prawnicy, stąd precyzja w słowach jest wskazana, a optymalizacja nie należy do takich słów. Kojarzy się raczej negatywnie, z unikaniem podatków, a przecież nie o unikanie podatków tu chodzi. Dlatego teraz mówi się: inteligentne stosowanie przepisów w celu legalnego zmniejszenia obciążeń podatkowych, czyli inteligencja podatkowa 6. Sędzia Sądu Najwyższego USA 7 Leamed Hand twierdzi, że: Nie ma nic niemoralnego w takim układaniu swoich spraw, które skutkuje płaceniem tak niskich podatków, jak to tylko możliwe. Każdy tak czyni, bogaty i biedny, obaj mają do tego prawo. Należy ponadto dodać, że niektórzy doradcy podatkowi, podejmując się zagadnień związanych z optymalizacja podatkową, 4 P. Tomczykowski, Optymalizacja podatkowa w czasie kryzysu, Parkiet z r. 5 P. Tomczykowski, P. Majewski, Firmy coraz częściej sięgają po planowanie podatkowe, GP z r. 6 P. Stasiak, Kraje raje (podatkowe), Rynek z r. 7 A. Wyrzykowska, Optymalizacja legalnym wyborem podatnika?, Fiskus 2006, Nr 8. 2

3 mówią, że w tym zakresie obowiązuje stara zasada mistrza Lao-tsy 8 : Ci którzy wiedzą, nie mówią a Ci, którzy mówią, nie wiedzą 9, natomiast ja stosuję w tej publikacji inną zasadę mistrza Lao-tsy: Kto się uczy, codziennie powiększa 10. Niniejsze opracowanie przeznaczone jest zarówno dla przedsiębiorców, jak i organów administracji podatkowo-skarbowej i może być podstawą do podejmowanych działań w zakresie optymalizacji podatkowej dla każdego w jego obszarze działania. 5. Systematyka. Praca została podzielona na cztery rozdziały. Rozdział 1 stanowi teoretyczne wprowadzenie do zagadnienia optymalizacji podatkowej. W rozdziale tym przedstawiona jest istota optymalizacji podatkowej oraz takie zagadnienia, jak: optymalizacja podatkowa a obejście prawa, uchylanie się od opodatkowania a unikanie opodatkowania, uzasadnienie biznesowe jako właściwe kryterium oraz międzynarodowe planowanie finansowe. Głównym rozdziałem opracowania jest rozdział drugi pt. Obniżenie obciążeń podatkowych (zmiany w strukturze spółki lub sposobie jej działania). Przedstawiono w nim takie obszary możliwe do zastosowania przez praktycznie każdego przedsiębiorcę, będące przedmiotem działań w zakresie optymalizacji podatkowej, jak: utworzenie z kilku przedsiębiorstw powiązanych Podatkowej Grupy Kapitałowej, specjalne strefy ekonomiczne, zagraniczne spółki holdingowe, prowadzenie działalności w ramach spółki osobowej 8 Laozi (chiński 老 子, dosł. Stary Mistrz, wym. lao-dzy/lao-cy); nazwisko: Li Er ( 李 耳 ); nazwisko pośmiertne: Li Dan ( 李 聃 ) półlegendarny chiński filozof, twórca taoizmu. Autor Daodejing, jednej z najważniejszych ksiąg taoizmu, zarówno filozoficznego, jak i religijnego. Długo trwały spory, czy był postacią historyczną. Jego tradycyjna biografia znajduje się w Zapiskach Historyka (Shiji) z II wieku p.n.e. Urodzić się miał 14. dnia siódmego miesiąca trzeciego roku panowania króla Dingwanga z dynastii Zhou, 54. roku 34. cyklu, czyli w 604 r. p.n.e., we wsi Quren, w gminie Lai, w okręgu Ku Xian, w chińskim państwie Chu. Jego nazwisko rodowe brzmiało Li, imię Er, pośmiertny przydomek Dan, dlatego znany był jako Laodan, czyli stary Dan (Dan znaczy też długie ucho, symbol długowieczności), zaś potomni nazywali go po prostu Laozi, co znaczy Stary Mistrz, gdyż spośród wielkich mędrców wschodu pojawił się jako pierwszy ( r.). 9 Słowa te pochodzą z Części pierwszej Ścieżka cnoty. TAO TE KING LAO TSY: pkt 56, który w całości brzmi: Ci co wiedzą nie mówią, ci co mówią nie wiedzą. Kto pozostawia pragnienia, rezygnuje z namiętności, wyzwala siebie z zamętu, maskuje swój blask, łączy się w jedną całość ten jednoczy się z najgłębszym. Nie można go przybliżyć, aby się z nim pojednać, nie można go przybliżyć, aby nim wzgardzić, nie można go przybliżyć, aby go wykorzystać, nie można go przybliżyć, aby mu zaszkodzić, nie można go przybliżyć, aby go wywyższyć, nie można go przybliżyć, aby go poniżyć. Oto dlaczego jest on w kraju szanowany (z Kroniki państwowej Sseki, zapis z 104 r. p.n.e. Tłumaczył na język polski Leon Zawadzki na podstawie wydania rosyjskiego: Yan-Chin-Shun-Drewnekitajskij fiłosof Lao-Tsy i jego uczenije, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa Leningrad Słowa te pochodzą z tej samej co wyżej cytowanej części pierwszej Ścieżka cnoty. TAO TE KING LAO TSY: pkt 48, który w całości brzmi; Kto się uczy, codziennie powiększa. Kto służy Tao, z dnia na dzień pomniejsza. W nieprzerwanym pomniejszaniu dochodzi do nieczynienia. Nie ma niczego, co by nie dokonywało nieczynienia. Dlatego podbicie kraju zawsze urzeczywistnia się poprzez nieczynienie. Kto działa, nie jest w stanie opanować kraju. 3

4 ze szczególnym uwzględnieniem spółek komandytowych i komandytowo-akcyjnych. Ważnym zagadnieniem omawianym w tym rozdziale są zagadnienia procesów łączenia spółek, fuzji, przejęć, aliansów, transakcji mergers&acqusitions, transakcji typu asset deal i share deal, restrukturyzacji, połączeń, aportów i wymian akcji. 6. Optymalizacja podatkowa. Restrukturyzacja biznesowa to znakomity obszar do planowania i optymalizacji podatkowej. Podatkowe skutki przeprowadzanych transakcji niejednokrotnie stanowią o ich efektywności ekonomicznej, implikując działania biznesowe przedsiębiorców. Fuzje i przejęcia są transakcjami stosowanymi przez przedsiębiorstwa w celu osiągnięcia określonych zamierzeń strategicznych i finansowych w sposób zapewniający optymalizację podatkową zaplanowanych działań. Fuzje, przejęcia (w tym tzw. przyjazne i wrogie), alianse strategiczne, tworzenie struktur holdingowych, budowa konsorcjów są wszechobecne na rynku krajowym i zagranicznym, co jest następstwem globalizacji oraz próbą sprostania narastającej konkurencji. Charakterystycznym zjawiskiem w dziedzinie transakcji M&A, w tym międzynarodowych, są połączenia gigantów oraz wrogie przejęcia, często przez firmy mniejsze i słabsze (finansowo oraz co do umiejętności). W wyniku takich procesów wiele fuzji i przejęć nie jest uzasadnionych obiektywnymi uwarunkowaniami. W niniejszym rozdziale zostały omówione problemy przejęć i techniki obrony przed wrogim przejęciem, wykupu menadżerskiego i lewarowanego, formy finansowania mezzanine, problematyka konwersji biznesowego modelu działania grupy kapitałowej, prowadzenie działalności z wykorzystaniem zamkniętego funduszu inwestycyjnego, które może być jednym ze sposobów na optymalizację podatkową oraz specyfikę spółki europejskiej. 7. Spółka europejska. Spółka europejska zaś (Societas Europe, SE) jest formą prawną spółki akcyjnej mogącą działać we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej bez konieczności rejestrowania się w każdym z nich. W rozdziale tym omówiono ponadto inne rozwiązania w zakresie optymalizacji podatkowej, w tym ulgę na złe długi w VAT, uproszczone zaliczki na podatek dochodowy, zaliczenie kosztów prac rozwojowych, odpisy amortyzacyjne oraz wydłużenie okresu rozliczeniowego w przypadku świadczenia usług ciągłych, np. usług najmu. Poza prezentowanymi powyżej w rozdziale drugim instrumentami optymalizacji podatkowej, których zastosowanie wymaga zaplanowanego w dłuższym okresie działania oraz podjęcia szeregu czynności formalnych, istnieją również narzędzia, które podatnicy mogą wykorzystywać na bieżąco w swojej działalności, niemalże bez żadnych czynności przygotowawczych. Jednym z takich elementów optymalizacji obciążeń podatkowych jest przyspieszanie rozpoznawania kosztu podatkowego lub opóźnianie rozpoznawania przychodu podatkowego. Inne rozwiązania w zakresie optymalizacji podatkowej nie wymagają wielu skomplikowanych zmian, a ich wdrożenie nie jest tak czasochłonne. Rozdział trzeci opracowania nosi tytuł Optymalizacja podatkowa w zakresie cen transferowych. Zagadnienia optymalizacji w zakresie cen transferowych nabierają zatem coraz większego znaczenia w praktyce wielu międzynarodowych przedsiębiorstw. 4

5 Nie jest zatem zaskakujące, że i w tym obszarze próbują one w ramach istniejących w tym zakresie regulacji prawnych podejmować działania o charakterze optymalizacyjnym oraz redukującym poziom obciążeń podatkowych z tego tytułu. W rozdziale tym omówiono m.in. takie problemy, jak: zakres i rodzaj przesłanek, jakie mogą występować przy podejmowaniu decyzji dotyczących optymalizacji podatkowej w zakresie zarządzania transakcjami, wpływających na ceny transferowe i politykę cen transferowych podmiotów powiązanych, ceny transferowe jako element planowania podatkowego, zarządzania transakcjami pomiędzy podmiotami optymalizacja podatkowa (zmniejszenie obciążeń podatkowych poprzez transfer zysków) oraz mechanizmy redukcji obciążeń podatkowych z wykorzystaniem oaz podatkowych. Moim zdaniem (co wynika nie tylko z moich badań), bardzo ważnym zagadnieniem w procesie zarządzania transakcjami w zakresie cen transferowych jest opracowywanie polityki cen transferowych i zasad rozliczeń pomiędzy podmiotami powiązanymi w celu osiągnięcia optymalnych zasad rozliczeń między podmiotami powiązanymi, zgodnie z przepisami podatkowymi. 8. Ceny transferowe. Ceny transferowe należy postrzegać nie tylko z perspektywy zarządzania ryzykiem, lecz także jako potężne narzędzie planowania efektywnej stopy podatkowej w grupach kapitałowych. Jest to skuteczny sposób na poprawę efektywności działania, a tym samym na zwiększenie przewagi konkurencyjnej. Jednocześnie bieżąca sytuacja ekonomiczna zarówno w Polsce, jak i na świecie oraz postępująca globalizacja w sposób bezpośredni przyczyniają się do wzrostu zarówno częstotliwości, jak i zwiększającej się w praktyce kompleksowości procesów restrukturyzacji działalności biznesowej grup kapitałowych, racjonalizujących tzw. łańcuchy dostaw i maksymalizujących efekty synergii. To w konsekwencji wpływa na konieczność zmian metodologii rozliczeń pomiędzy podmiotami powiązanymi oraz jeszcze bardziej podnosi wagę dostosowania wykorzystywanych do tej pory rozwiązań z zakresu cen transferowych do aktualnych potrzeb i trendów ekonomicznych. 9. Podwójne opodatkowanie. W rozdziale czwartym podjęta została problematyka umów o unikaniu podwójnego opodatkowania w kontekście optymalizacji podatkowej. Z punktu widzenia działań mających na celu optymalizację wysokości zobowiązań podatkowych, umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania mają istotne znaczenie. Postanowienia w nich zawarte znajdują zastosowanie przede wszystkim w zakresie optymalizacji podatku od dywidend, odsetek, należności licencyjnych oraz w przypadku sprzedaży praw majątkowych. 10. Polityka podatkowa firmy. Ważnym punktem niniejszej pracy jest zakończenie, w którym dokonano syntetycznego podsumowania omawianego zagadnienia z uwzględnieniem głównej tezy, że kryzys jest dobrym momentem na przegląd polityki podatkowej firm. W kontekście obecnego kryzysu finansowego i gospodarczego krajowe budżety i systemy podatkowe są coraz bardziej zagrożone, a konieczność międzynarodowej współpracy 5

6 podatkowej i wspólnych standardów (tzn. dobrych rządów w dziedzinie opodatkowania) stała się stałym elementem debat prowadzonych na forum międzynarodowym. 11. Podatek. W planowaniu naszych finansów nie należy zapominać o tak istotnej sprawie, jaką są podatki. Podatek jest jedną z podstawowych kategorii pojęciowych funkcjonujących we współczesnej świadomości społecznej. Podatki definiuje się powszechnie jako świadczenia nieodpłatne, przymusowe, bezzwrotne, pieniężne, o charakterze ogólnym, które są nakładane jednostronnie przez związek publiczno-prawny, szczególnie przez państwo 11. Podatek jest bardzo złożoną kategorią prawną, fiskalną, ekonomiczną, polityczną, społeczną. Fiskalną, ponieważ podatek jest podstawowym narzędziem przyjmowania przez państwo dochodów i zaspokajania popytu na pieniądz. Ekonomiczne znaczenie podatku polega na tym, że skutkiem nakładania podatków jest zmiana w sytuacji dochodowej i majątkowej podatników, co wpływa na ich zachowanie, na podejmowanie decyzji gospodarczych, konsumpcyjnych, o oszczędzaniu itp. 12. Podatki mogą wpływać na stopień wykorzystania zasobów w gospodarce. Stąd też w gospodarce rynkowej tak duże znaczenie przywiązuje się do skutków, jakie wywołują ciężary podatkowe 13. Zasadniczy cel każdego podatku ma charakter fiskalny i polega na dostarczaniu związkom publicznoprawnym dochodu, przy uwzględnieniu zdolności podatkowej podmiotu obciążonego. Jest to gospodarcza zdolność podatnika do generowania dochodu, z którego ten podatek może by uiszczony, a który również (a raczej przede wszystkim) powinien służyć zaspokojeniu potrzeb podatnika 14. Podatek jest świadczeniem powodującym przepływ określonej wartości ekonomicznej z majątku podatnika do majątku państwa. Przepływ ten nie jest obojętny ani w skali mikroekonomicznej, ani też w skali makroekonomicznej, stanowiąc istotny czynnik wpływający na gospodarkę. Podatki są podstawowym źródłem dochodu państwa i samorządów terytorialnych 15. W ujęciu ekonomicznym podatek jest formą przewłaszczenia na rzecz państwa lub związku publicznoprawnego części dochodów, przychodów lub majątku od podmiotów im podporządkowanych 16. W aspekcie prawnym (przepisów prawa) podatek jako świadczenie ekonomiczne zdefiniowany jest w art. 6 OrdPod 17 poprzez określenie cech tego świadczenia. Ustawa wskazuje, że jest to świadczenie publicznoprawne, nieodpłatne, 11 J. Głuchowski, D. Handor, J. Patyk, J. Szymańska, Formy zmniejszania wysokości podatków w Polsce. Ulgi, zwolnienia, obniżki i inne, Warszawa 2002, s S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Warszawa 2002, s Tamże, s T. Włudyka, Polityka gospodarcza podręcznik dla studentów kierunków nieekonomicznych, Kraków 2007, s Z. Mokiela, Podstawy Przedsiębiorczości, Warszawa 2002, s A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa Ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r. poz. 749 ze zm.). 6

7 przymusowe, bezzwrotne, na rzecz Skarbu Państwa, województwa lub gminy 18. Podatek to pieniężne, przymusowe, ogólne (powszechne), nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publiczno-prawnych 19. Podatek jako świadczenie przymusowe, bezzwrotne i nieekwiwalentne zawsze stanowi ograniczenie konsumpcji podatnika i rodzi uczucie przykrości. Stąd niejako naturalną reakcją podatnika jest dążenie do zmniejszenia nałożonego na niego ciężaru. Problem ten towarzyszy podatkom od początku ich istnienia i ze względu na swoją wagę był przedmiotem zainteresowania wielu naukowców. W Polsce zagadnienie to stało się bardziej aktualne po wprowadzeniu gospodarki rynkowej i wolności gospodarczej, wraz z powstawaniem licznych firm nastawionych na szybki zysk. Ucieczka przed podatkiem wywołuje wiele negatywnych skutków zarówno w sferze dochodów budżetu, jak i funkcjonowania samej gospodarki 20. Konsekwencje gospodarcze i społeczne podatków prowokują do ucieczki przed nimi na drodze nielegalnej lub na drodze poszukiwania luk w prawie podatkowym 21. Jeżeli wzrastające stawki taryfy podatkowej prowadzą nie do zwiększenia, lecz do obniżenia dochodów Skarbu Państwa, to jest to pierwszy sygnał, że granica opodatkowania została przekroczona. Świadczą o tym także reakcje podatników.,,zgodnie bowiem z prawem wzrastającego oporu w ich zachowaniu pojawiają się pewne symptomy: działalność przemieszcza się z oficjalnego obszaru gospodarki do obszaru nieoficjalnego, wzrasta zatrudnienie szarej strefy, spada skłonność do inwestowania, rośnie pasywny i aktywny opór podatkowy 22. Można dojść do wniosku, że ewolucja systemu podatkowego i przyjęcie bardziej złożonych technik dla ustalenia wartości przedmiotu opodatkowania spowodowały ucieczkę przed podatkiem 23. Należy stwierdzić, że w warunkach dużego liberalizmu gospodarczego, umożliwiającego np. swobodny przepływ kapitałów i zysków za granicę oraz tworzenie przedsiębiorstw wielonarodowych, powstaje również sytuacja ułatwiająca ukrywanie przedmiotu opodatkowania i tym samym uchylanie się od podatku. 12. Unikanie opodatkowania i uchylanie się od opodatkowania. Unikanie opodatkowania i uchylanie się od opodatkowania to dwa na pozór tożsame, a jednak zasadniczo różniące się pojęcia, które budzą emocje wśród wielu podatników. Gdzie tak naprawdę kończy się tzw. optymalizacja podatkowa, a zaczyna łamanie przepisów podatkowych? Podatki płacimy wszyscy. Na tym świecie nie ma nic pewnego z wyjątkiem śmierci i podatków to chyba najsłynniejsze zdanie wypowiedziane przez Benjamina Franklina S. Dolata, Podstawy wiedzy o polskim systemie podatkowym, Warszawa 2011; G. Owczarczyk- Szpakowska, Zarządzanie przez podatki. Studia i materiały Polskiego Stowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, A. Januszewski (red.), Bydgoszcz S. Owsiak, Podstawy nauki finansów, Warszawa 2002, s A. Gołdyn, Przyczyny ucieczki przed podatkiem, MonPod 1996, Nr S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, s A. Gomułowicz, Granice fiskalizmu, Glosa 1995, Nr P.M. Gaudemet, J. Molinier, Finanse publiczne, Warszawa 2000, s. 526 i Tylko dwie rzeczy są pewne: śmierć i podatki stwierdził kiedyś Benjamin Franklin, współautor amerykańskiej Deklaracji Niepodległości i Konstytucji. 7

8 Postawą, która bez wątpienia zasługuje na potępienie, jest tzw. uchylanie się od opodatkowania. Jest to działanie sprzeczne z prawem, polegające na oszustwie, wprowadzeniu organu podatkowego, czyli państwa, w błąd i w efekcie nielegalnym eliminowaniu lub zmniejszaniu ciężaru podatkowego. Zjawisko uchylania się od podatków dochodowych, będące rezultatem wieloetapowego procesu decyzyjnego, może być ograniczane głównie dzięki oddziaływaniu na czynniki wpływające na opłacalność uchylania się od opodatkowania, a w szczególności poprzez wykorzystanie metod statystycznych przy typowaniu podatników do kontroli 25. Ktoś, kto uchyla się od opodatkowania, narażony jest na odpowiedzialność karną bądź karnoskarbową w związku z niezapłaceniem podatku, który w danych okolicznościach, zgodnie z literą prawa, zobowiązany był uiścić 26. Podatek ukazuje się jako złożona konstrukcja prawna, realizująca określone idee i cele, będące wyrazem wybranych koncepcji społeczno-politycznych i ekonomicznych. W literaturze przedmiotu uznaje się na ogół, że fundamentalna zasada podatkowa, jaką jest zasada sprawiedliwości, powinna być odnoszona nie tylko do poszczególnych podatków, lecz także do całego systemu podatkowego. Sprawiedliwość jest fundamentem budowy systemu podatkowego, rezygnacja zaś z idei sprawiedliwości jest rezygnacją z sukcesu reform podatkowych. Usprawiedliwianie podatków nie polega na tym, żeby je przedstawiać jako sprawiedliwe, ale żeby ukształtować je w sposób sprawiedliwy. Problem sprawiedliwości jest zatem problemem konstytucyjnym. 13. Zasada równości podatku i zasada zgodności podatku z prawem. Dlatego szczególnego znaczenia nabierają dwie zasady 27 : zasada równości podatku i zasada zgodności podatku z prawem 28. Zasada równości podatku. Zasada równości podatku żąda równości wobec prawa, tj. równości stosowania prawa oraz równości stanowienia prawa. Równość stanowienia prawa wymaga dla swej realizacji wskazania miernika, według którego prawodawca będzie równomiernie rozkładał ciężary podatkowe. Równe opodatkowanie oznacza odmienne opodatkowanie według ekonomicznej zdolności płatniczej. Zasada zgodności z prawem. Nie ma podatku bez prawa. Problem sprowadza się do tego, że sprzeczne z konstytucją jest opodatkowanie pozaustawowe. Wraz z ustanowieniem normy podatkowoprawnej państwo musi również gwarantować jej przestrzeganie. 25 A. Bernal, Zjawisko uchylania się od podatków dochodowych i metody jego ograniczania, Warszawa 2008 (z recenzji prof. Emilii Denek). 26 G. Szysz, Unikanie a uchylanie się od opodatkowania, czyli granica optymalizacji podatkowej, GT z r. 27 A. Gomułowicz, J. Małecki,,,Dziwactwa legislacji podatkowej, Acta Universitatis Lodziensis, Fola Juridice 1992, Nr 54, s. 141 i n. 28 J. Małecki, Prawotwórcza rola orzecznictwa Naczelnego Sądu Administracyjnego w sprawach podatkowych, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1993, z. 4, s. 33 i n.; W. Łączkowski, Grancie opodatkowania, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 1992, Nr 54. 8

9 Ustawodawca podatkowy powinien pamiętać o maksymie, której sformułowanie doktryna podatkowa przypisuje Pascalowi:,,Niebezpiecznie jest uczyć lud, że prawa nie są sprawiedliwe, ponieważ on respektuje je tylko dlatego, że uważa je za sprawiedliwe Sprawiedliwość podatkowa. Zdaniem N. Gajl sprawiedliwość podatkowa może być bowiem dopiero oceniana w kontekście wszystkich podatków, w tym także podatków konsumpcyjnych, przy uwzględnieniu także aspektu «przerzucalności» szeregu podatków 30. Wydaje się, że należałoby w tym miejscu zrobić krok naprzód poprzez odnoszenie tej zasady do całości obciążeń fiskalnych społeczeństwa. Podobną uwagę odnieść można do postulatu prostoty obciążeń fiskalnych. Pomimo że poszczególne podatki, opłaty, parapodatki będą proste w konstrukcji, duża ich liczba w systemie obciążeń fiskalnych może spowodować, że system taki będzie skomplikowany. Dotyczy to zwłaszcza takich sytuacji, gdy ustawodawca sięga do tego samego przedmiotu opodatkowania stosując różne instrumenty finansowe. Prostota systemu sprzyja hamowaniu procederu ucieczki przed podatkiem, w tym utrudnia oszustwa podatkowe. Generalnie postulat stabilności obciążeń fiskalnych oznaczać powinien wymóg, aby nie były one często zmieniane. Jest jednak wiele racji w stwierdzeniu, że: (...) od kiedy istnieje podatek podatnicy domagają się jego reformowania. Reforma podatkowa jest swego rodzaju mitem. Podobni alchemikom poszukującym kamienia filozoficznego, od wieków partie polityczne, grupy nacisku, samotni badacze, natchnieni poszukują idealnego systemu podatkowego (...) nie znajdując go rzecz jasna 31. Formułując postulat stabilności obciążeń fiskalnych można a prori przyjąć założenie, że zarówno system podatkowy, jak i inne instrumenty fiskalne muszą podlegać zmianom bądź to o charakterze ewolucyjnym, bądź rewolucyjnym. Stąd też nie można mówić o stałości jako niezmienności w ogóle, lecz o pewnej stabilizacji w określonym przedziale czasu Obciążenia fiskalne. Nakładanie obciążeń fiskalnych powodowało i będzie powodować określone zachowania podatników zarówno w sferze decyzji gospodarczych, jak i oddziaływania na konsumpcję. Władza państwowa dysponuje jednak różnymi metodami kształtowania wielkości i ciężarów podatkowych. Może to być rodzaj nałożonego obciążenia, stawka podatkowa, skala opodatkowania bądź też różnego rodzaju preferencje fiskalne 33. Podatki z jednej strony są kategorią ekonomiczną pomniejszającą wypracowywany przez podatnika dochód, z drugiej zaś stanowią najefektywniejsze źródło dochodów 29 A. Gomułowicz, Postulat sprawiedliwości a system podatkowy, MonPod 1995, Nr N. Gajl, Teorie podatkowe na świecie, Warszawa 1992, s J. Rivoli, Niech żyje podatek, Paryż 1965, s S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, s. 293; M. Kosek-Wojnar, Zasady podatkowe przebrzmiały relikt czy współczesne kryteria oceny podatków?, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2003, Nr J. Głuchowski, D. Handor, J. Patyk, J. Szymańska, Formy zmniejszania wysokości podatków w Polsce, Warszawa

10 budżetu państwa. W interesie budżetu państwa jest dążenie do ochrony źródła podatku oraz zwiększanie opłacalności oczekiwanych działań podatnika (np. inwestycji). Stymulowanie zachowań prorozwojowych w oczywisty sposób wpływa na wzrost gospodarczy, w tym pomnażanie liczby miejsc pracy, koniunkturę regionów itp. 34. Odpowiednie zarządzanie podatkami i ukształtowanie obciążeń podatkowych jest podstawowym instrumentem państwa, które pozwala stymulować wzrost gospodarczy. 16. Państwo podatkowe. Współczesne państwo jest państwem podatkowym 35, co oznacza, że aby sprostać oczekiwaniom i wymaganiom obywateli, musi nakładać podatki, gdyż to one są głównym źródłem jego dochodów. Uzależnienie dochodów budżetu państwa od czynników systemowych oraz procesów realnych w gospodarce oznacza, co zrozumiałe, równoczesne uzależnienie finansowe od tych samych czynników podmiotów realizujących zadania publiczne. Ich wykonanie może być zagrożone w warunkach załamania gospodarczego i radykalnego spadku dochodów 36. Podatek towarzyszy niemal każdemu procesowi gospodarczemu, każdej działalności zarobkowej obywatela. Podatków nikt nie lubi. Stanowią one wydatek uszczuplający majątek podatnika i ograniczający możliwości zaspokajania jego potrzeb. Dlatego naturalne jest, że podatnik broni się przed opodatkowaniem 37. Problem polega na tym, że obywatel, oczekując dostarczania przez państwo dóbr publicznych, niechętnie ponosi ciężary podatkowe 38 i podejmuje działania w zakresie tzw. optymalizacji podatkowej, której celem jest m.in. obniżenie obciążeń podatkowych firmy i poprawa wyniku finansowego. Problem optymalizacji podatkowej to jedno z ciekawszych zagadnień prawa podatkowego. To rozwiązanie wydaje się szczególnie atrakcyjne dla wszystkich stron szeroko rozumianego stosunku prawno-podatkowego. Przedsiębiorcy rozumieją optymalizację również jako sposób na lepsze wyniki swej firmy, doradcy dostrzegają ciekawe pola twórcze, z kolei organy podatkowe kontrolują, czy granica między optymalizacją a pozornością i obejściem prawa nie została przekroczona K. Gruziel, Istota i założenia optymalizacji podatkowej wybrane aspekty, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako własny projekt badawczy MNiSW, Nr N N , w: ZN SGGW 2009, Nr A. Gomułowicz, Wybrane zagadnienia prawodawstwa podatkowego, Przegląd Legislacyjny 1999, Nr S. Owsiak, Stabilność systemu zasilenia finansowego a nowatorskie zarządzanie podmiotami publicznymi w warunkach kryzysu, w: S. Owsiak (red.), Nowe zarządzanie finansami publicznymi w warunkach kryzysu, Warszawa 2011, s. 20 oraz A. Moździerz, Nierównowaga finansów publicznych, Warszawa 2009, s L. Kleczkowski, Unikanie opodatkowania a obejście prawa, MonPod 2000, Nr S. Owsiak (red.), Nowe zarządzanie finansami publicznymi w warunkach kryzysu, Warszawa Optymalizacja podatkowa: co nie jest zakazane, jest dozwolone, Kategoria: Prawnik radzi r., r.; P. Schramm, Czy można minimalizować zobowiązania podatkowe?, GP z r. 10

11 17. Zarządzanie podatkami. Zarówno optymalizacja podatkowa, jak i planowanie podatkowe oznaczają zarządzanie podatkami 40. Zarządzanie podatkami w przedsiębiorstwie ma na celu zmniejszenie obciążeń podatkowych i/lub ograniczenie ryzyka podatkowego (np. optymalizacja podatkowa, planowanie podatkowe, zarządzanie ryzykiem podatkowym). Zarządzanie podatkami, zwane często optymalizacją podatkową, jest świadomym i zgodnym z prawem zachowaniem, którego celem jest minimalizacja obciążeń podatkowych oraz ograniczenie ryzyka podatkowego. Można przyjąć, że zarządzanie podatkami polega na podejmowaniu działań zmierzających do zapewnienia prawidłowej realizacji obowiązków podatkowych i sprawozdawczych z uwzględnieniem strategicznych celów przedsiębiorstwa w zakresie kontynuacji działalności, kształtowania reputacji oraz minimalizacji obciążeń podatkowych. Podejmowane działania polegają na tworzeniu odpowiednich warunków do osiągnięcia celów podatkowych 41. Pojęcie zarządzanie podatkami pojawiło się od niedawna w nauce i nie odzwierciedla właściwie zjawiska potrzeby sterowania obciążeniami fiskalnymi przez osoby, na które nakładane są ciężary podatkowe. Wywieranie bowiem wpływu przez przedsiębiorców na własne obciążenia podatkowe to w istocie konieczność przemyślanej polityki i strategii w zakresie optymalizacji ponoszenia podatków jako podstawowych ciężarów publicznoprawnych 42. Analiza podatku i innych obciążeń obowiązkowych oraz systemu podatkowego (otoczenia podatkowego) stanowi podstawę do określenia, na czym polegają problemy przedsiębiorcy związanie z wszelkim opodatkowaniem, jakie pojawiają się zagrożenia oraz jakie są możliwości minimalizacji ciężaru podatkowego i ryzyka podatkowego, które stanowią cele zarządzania podatkami 43. Granice legalnych działań wyznacza nam OrdPod poprzez określenie skutków podatkowych w stosunku do czynności dyssymulowanej (pozornej) i obejścia prawa. 18. Strategia podatkowa. W większości krajów na świecie optymalizacja podatkowa to normalna działalność firm i osób indywidualnych. Jest postrzegana jako wybór modelu 40 J. Wyciślok, Co nie jest zabronione? Legalne zmniejszenie obciążeń podatkowych, cz.1. Nr 7/ J. Żak, Zarządzanie podatkami. Encyklopedia Zarządzania; J. Szlęzak-Matuszkiewicz, Możliwości ograniczenia ryzyka podatkowego w Polsce; J. Ostaszewski (red.), O nowy ład podatkowy w Polsce, Warszawa J. Szlęzak-Matuszkiewicz, Zarządzanie podatkami, Warszawa 2008; R. Rosiński, Polski system podatkowy. Poszukiwanie optymalnych rozwiązań, Warszawa 2010; K. Kunowska, Jak małe i średnie przedsiębiorstwa mogą wpływać na własne obciążenia podatkowe, Tax Managment In Small and Medium Sized Companies, Zeszyt Naukowy. Finanse, Bankowość, Ubezpieczenia 2002, Nr 1, s A. Mikrut, A Poznańska, Strategia podatkowa przedsiębiorstwa, Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie 2009, Nr 2; M. Poszwa, Zarządzanie podatkami w małej i średniej firmie. Rozwiązania na lata , Warszawa

12 strategii, którego celem jest dążenie do zapłacenia jak najmniejszych podatków, czyniąc to zgodnie z obowiązującym prawem podatkowym. Podstawą zapewniającą przedsiębiorstwu przetrwanie w trudnych okresach i rozwój w sprzyjającym otoczeniu jest strategia wywodząca się z misji firmy 44. Strategia podatkowa jest jedną z form reakcji przedsiębiorstwa na nałożone podatki. Celem strategii podatkowej jest optymalizacja obciążenia podatkowego (które nie zawsze jest równoznaczne z minimalizacją kwoty podatku do zapłacenia). Można mówić o trzech typach reakcji podatników na obłożenie podatkiem 45 : 1) zapłacenie podatku w ramach przystosowania się do obowiązków podatkowych należy wyróżnić: a) uleganie jest pozornym, zewnętrznym przystosowaniem się do wymagań nakładającego podatki, nie z przekonania o słuszności ich uiszczania, lecz z obawy przed konsekwencjami, b) internalizacja oznacza zmianę przekonań podmiotu oraz integrację wymagań podatkowych z systemem wartości jednostki, c) identyfikacja polega na zmianie przekonań tylko po to, aby uzyskać akceptację grupy odniesienia lub cenionych autorytetów; 2) ucieczka przed podatkiem 46 zjawisko ucieczki przed podatkiem może przejawiać się w postaci: unikania płacenia podatków (bez naruszenia prawa) lub uchylania się od opodatkowania (z naruszeniem prawa). Przyczyny ucieczki przed opodatkowaniem 44 B. Niedbała, M. Sierpińska,Controlling operacyjny w przedsiębiorstwie. Centra odpowiedzialności w teorii i praktyce, Warszawa 2003, s T. Famulska, Sprawiedliwość podatkowa, PP 1995, Nr 5; taż, Obciążenia podatkowe w ocenie przedsiębiorstw (współautorzy: B. Ciupek, K. Znaniecka), w: Konsument Przedsiębiorstwo Przestrzeń, t. II (red. naukowa Z. Kędzior, J. Pyka, U. Zagóra-Jonszta, K. Znaniecka, T. Żabińska), Katowice 2004; taż, Obciążenia fiskalne w Polsce na podstawie badań, Katowice 2003 (współautor K. Znaniecka). 46 A. Gołdyn, Przyczyny ucieczki przed podatkiem, MonPod 1996, Nr 6. Uchylanie się od płacenia podatków (ang. tax evasion, inaczej oszustwo podatkowe lub nielegalna ucieczka przed podatkiem) jest nielegalnym działaniem zmierzającym do niepłacenia lub ograniczenia wysokości płaconych podatków. Należy odróżnić je od legalnego unikania podatków. Istnieje wiele przyczyn, dla których zarówno osoby fizyczne, jak i gospodarcze decydują się na uchylanie się od podatków. Do najważniejszych należą: a) przyczyny moralne: występują gdy w świadomości społecznej niezapłacenie podatku nie jest niczym złym, a skuteczna ucieczka przed podatkiem daje poczucie satysfakcji. Ponadto często w powszechnym przekonaniu podatki są za wysokie i niesprawiedliwe, a przepisy są niejasne i zmienne, co zmniejsza poczucie winy w przypadku uchylenia się od podatku. Zjawisko to jest szczególnie nasilone w sytuacji podwójnego opodatkowania, gdzie podatnik odczuwa niesprawiedliwość z powodu tego, że dany podatek pobierany jest od niego dwa razy; b) przyczyny ekonomiczne: są związane z kondycją finansową danego podatnika, a także z kondycją całej gospodarki. Jeśli dane przedsiębiorstwo świetnie prosperuje i ma doskonałe perspektywy rozwoju, będzie bardziej skłonne płacić podatki. Firma na skraju bankructwa może chwytać się wszelkich sposobów (w tym oszustw podatkowych), aby tylko przetrwać; 12

13 według J. Sokołowskiego 47 to: nadmierny fiskalizm, system podatkowy i koniunktura gospodarcza kraju, znikoma świadomość prawna i niski poziom etyki obywateli, podwójne opodatkowanie niektórych przychodów, nieprzestrzeganie przez ustawodawcę zasady równości podatkowej, występowanie luk w prawie podatkowym; 3) stosowanie strategii podatkowej może być prowadzona przez przedsiębiorstwa w wielu sferach, takich jak: formy organizacyjno-prawnej działalności gospodarczej, w zakresie wysokości obciążeń podatkowych i możliwości korzystania z preferencji podatkowych, miejsca, rodzaju i przedmiotu działalności gospodarczej, rajów podatkowych, zarządzania kosztami, wyborze między obniżeniem kosztów, co powoduje wzrost dochodów, a stosowaniem strategii wysokich kosztów i małego dochodu, kształtowania i podziału dochodów, uwzględniania pewnych preferencji podatkowych, strategii podatkowej inwestorów oraz źródeł finansowania. Strategię podatkową można zdefiniować jako prowadzenie działalności w taki sposób, aby zoptymalizować związane z nią obciążenia podatkowe Przedmiot strategii podatkowej. Przedmiotem strategii podatkowej przedsiębiorstwa są wydatki wynikające z konieczności zapłaty obciążeń podatkowych oraz prowadzenia ewidencji i rozliczeń. Ponadto konieczne jest uwzględnienie wydatków związanych z rozwiązywaniem problemów podatkowych i ograniczeniem ryzyka podatkowego 49. Wybór postępowania przy wypełnianiu nałożonych przez przepisy prawa obowiązków fiskalnych jest punktem wyjścia przy formułowaniu i realizacji strategii podatkowej. Podatnik działający legalnie ma w zasadzie wybór między dwoma skrajnymi stanowiskami: 1) strategią konserwatywną, która polega na finansowaniu operacyjnych aktywów obrotowych netto kapitałem stałym. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest pokrywane finansowaniem długoterminowym netto. Poziom kapitału obrotowego jest wysoki, wskaźnik bieżącej płynności jest jednak znacznie wyższy od płynności. Ryzyko utraty płynności przez przedsiębiorstwo jest bardzo małe. Zarząd nie musi na bieżąco dostosowywać źródeł finansowania do zmieniającego się poziomu aktywów obrotowych. Strategia konserwatywna ma na celu wyeliminowanie ryzyka niewypłacalności kontrahentów 50 ; c) przyczyny techniczne: wśród przyczyn technicznych wymienia się: skomplikowanie regulacji podatkowych i złożoność systemu podatkowego powodujące utrudnienia w zapłaceniu podatku we właściwej wielkości, ułatwiające nadużywanie dostępnych ulg i zwolnień, brak wiedzy podatników (np. co i w jakim zakresie jest przedmiotem opodatkowania). T. Famulska, J. Nowakowski, (red.), Kontrowersje wokół finansów, Warszawa J. Sokołowski, Strategia podatkowa przedsiębiorstwa. Jak zmniejszyć obciążenia podatkowe, Warszawa 1994, s A. Rzempała, J. Rzempała, Z.P. Wojdyło, Ceny transferowe jako innowacyjne narzędzie planowania w grupie kapitałowej, ZN US 2007, Nr J. Żak, Strategia podatkowa. Encyklopedia Zarządzania. 50 H. Buk, Nowoczesne zarządzanie finansami. Planowanie i kontrola, Warszawa 2006, s

14 2) strategią agresywną, która wiąże się z utrzymywaniem zerowego (lub bardzo niskiego) kapitału obrotowego netto, wskaźnik bieżącej płynności jest bliski/równy 1. Aktywa obrotowe netto, czyli aktywa obrotowe pomniejszone o zobowiązania operacyjne, są finansowane kredytami i pożyczkami krótkoterminowymi. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest zaspokajane finansowaniem krótkoterminowym netto. Ryzyko utraty płynności jest wysokie, a zarząd przedsiębiorstwa musi wykazywać dużą aktywność w zakresie bieżącego dostosowywania wysokości finansowania krótkoterminowego do potrzeb wynikających ze zmieniających się w czasie aktywów obrotowych netto 51. Należy dodać, że strategia konserwatywna zapewnia wprawdzie bieżącą płynność finansową, ale jeżeli w strukturze kapitału stałego jest duży udział zobowiązań długoterminowych występują wyższe koszty finansowania, jak też może być mniejszy pozytywny efekt dźwigni finansowej. Z kolei przy strategii agresywnej aktywa obrotowe nie pokrywają zobowiązań krótkoterminowych, ale koszty finansowania obcego krótkoterminowego są niższe, jak i potencjalnie lepszy efekt korzystania z dźwigni finansowej 52. Strategie podatkowe przedsiębiorstw stanowią legalne źródło uzyskania dodatkowych korzyści z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Formułowanie strategii podatkowych jest szczególnie dostępne dla przedsiębiorstw mających właściwą bazę kapitałowo-organizacyjną umożliwiającą ich realizację. Potencjalnymi beneficjentami strategii podatkowych są przedsiębiorstwa zorganizowane w formie spółek kapitałowych Strategie krajowe. Warto w tym miejscu wskazać na trzy wybrane strategie krajowe w zakresie podatku dochodowego, tj.: 1) strategia z wykorzystaniem grupy kapitałowej; 2) strategia podatkowej grupy kapitałowej; 3) strategia leasingu zwrotnego. Strategia zwykłej grupy kapitałowej polega na tym, że kilka niezależnych pod względem prawnym spółek współpracuje ze sobą poprzez wyrównanie strat i zysków w taki sposób, aby nie powstał obowiązek podatkowy w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych. W teorii, z uwagi na odrębną osobowość prawną, spółki wchodzące w skład grupy kapitałowej powinny być opodatkowane oddzielnie. Powoduje to określone skutki: 1) muszą one traktować się wzajemnie jako podmioty niezależne, tzn. transakcje dokonywane między spółkami muszą być niezależne od wzajemnych powiązań kapitałowych i organizacyjnych; 2) nie ma możliwości pokrywania strat jednej spółki dochodem innej spółki będącej członkiem grupy kapitałowej A. Duliniec, Finansowanie Przedsiębiorstwa, Warszawa 2007, s ; M. Sierpińska, Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie, Warszawa 1997, s , H. Buk, Nowoczesne zarządzanie finansami. Planowanie i kontrola, Warszawa 2006, s W. Szymański, Strategie podatkowe osób prawnych w Unii Europejskiej, Warszawa 2009, s Grupa kapitałowa: strategia podatkowa dla firm, r. 14