RĘKOPISY 1 INKUNABUŁY CYSTERSÓW PELPLIŃSKICH

Transkrypt

1 RĘKOPISY 1 INKUNABUŁY CYSTERSÓW PELPLIŃSKICH KATALOG WYSTAWY a) etami a ćfnerma niwhiimant roioiflftitp finonrs ttofawmr etnm r tma fimantr.» ab

2 . -

3 RĘKOPISY I INKUNABUŁY CYSTERSÓW PELPLIŃSKICH ZE ZBIORÓW BIBLIOTEKI SEMINARIUM DUCHOWNEGO W PELPLINIE

4

5 % Q S A ^ e f~( Jan Grzeszewski, Magdalena Nierzwicka, Krzysztof Nierzwicki RĘKOPISY I INKUNABUŁY CYSTERSÓW PELPLIŃSKICH ZE ZBIORÓW BIBLIOTEKI SEMINARIUM DUCHOWNEGO W PELPLINIE KATALOG WYSTAWY POŚWIĘCONEJ KULTURZE CYSTERSÓW NA TERENIE DIECEZJI PELPLIŃSKIEJ. ZORGANIZOWANEJ Z OKAZJI 900-LECIA ZAŁOŻENIA ZAKONU CYSTERSÓW ORAZ 70-LECIA ISTNIENIA MUZEUM DIECEZJALNEGO W PELPLINIE / 2 \ * 3 /0_.A 1998

6 A utor zdjęć: Andrzej R. Skowroński I strona okładki: Liber Medicinalis, Rkps. 43/79, fol. 50v, poz. 4 IV strona okładki: Graduale, L. 13 fol. 100v, poz. 1 ^ L l O T f ^ UNIWERSYTECKA J4 TorunW- Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej Bernardinum Pelplin Printed in Poland Drukarnia Wydawnictwa, Pelplin, ul. Biskupa Dominika 11 I S B N

7 WSTĘP Potrójna okazja sprawiła, że Dyrekcja pelplińskiego muzeum powzięła decyzję o zorganizowaniu wystawy, której katalog prezentujemy poniżej. Pierwszą z okazji jest 70-lecie powstania Muzeum Diecezjalnego z inicjatywy ówczesnego biskupa chełmińskiego Stanisława Wojciecha Okoniewskiego - obecnego patrona pelplińskiej instytucji; drugą - dziesiąta rocznica zorganizowania obecnej ekspozycji w nowym gmachu, oddanym do użytku w 1988 r., stanowiącym obecnie jeden z największych diecezjalnych kompleksów muzealnych w Polsce. I wreszcie trzecia - bodaj najważniejsza - okazja, która podyktowała jednocześnie temat wystawy, to 900-lecie założenia zakonu cystersów. Nie przypadkowo też przedmiotem wystawy uczyniono książkę. Szczególnie odnosi się to do Pelplina. Biblioteka miejscowego opactwa w ciągu wieków należała do najświetniejszych na Pomorzu, przewyższając znacznie swymi bogatymi zbiorami liczne klasztory tego terenu. Jako jedna z nielicznych w sporej części dochowała się do naszych czasów, dając zarówno świadectwo wysokiego poziomu kultury umysłowej miejscowych zakonników, jak i - co szczególnie odnosi się do pięknie zdobionych rękopisów i inkunabułów - dowód niezwykłych aspiracji i zapotrzebowań na wysokiej próby dzieła sztuki oraz potwierdzenie znacznych walorów miejscowego skryptorium i warsztatu miniatorskiego funkcjonującego w murach klasztoru. 5

8 Zaprezentowane na wystawie średniowieczne rękopisy i XV-wieczne druki wybrano pod kątem szczególnych walorów artystycznych ich dekoracji oraz ze względu na unikalność poszczególnych egzemplarzy, tak zarówno - co zrozumiale - w odniesieniu do niepowtarzalnych przecież manuskryptów, jak i inkunabułów. Wśród tych ostatnich wszakże, pewna część stanowi pozycje unikatowe, zachowane do czasów współczesnych jedynie w bibliotece pelplińskiej. Pierwszą część wystawy tworzy 19 cysterskich rękopisów średniowiecznych spisanych od XII do XIV wieku oraz słynna - mająca swą bogatą literaturę - XVII-wieczna tabulatura organowa. Znaczny fragment ekspozycji stanowią zarówno produkty importowane, głównie z francuskich warsztatów skryptorskich (poz. 3, 4, 17), które być może w części trafiły do Pelplina, jak kilka innych tomów poprzez macierzysty klasztor w Doberanie a także dzieła pochodzące ze środowisk miejscowych (np. poz. 1, 2, 15, 16). Spośród najcenniejszych woluminów warto wymienić dwa XIVwieczne graduały (poz. 1,2), z których na szczególną uwagę zasługuje przepiękny, monumentalny wolumin opatrzony współczesną sygnaturą L 13. Zawiera on kilkanaście kompozycji figuralnych inicjałowych i samoistnych marginalnych, wykonanych zapewne w miejscowej pracowni miniatorskiej. Pięć inicjałów filigranowych uzupełniono wyobrażeniami postaci ludzkich, wykonanych piórkiem i podkolorowanych akwarelą. Równie interesująco prezentują się: XIII-wieczny paryski kodeks z komentarzami Piotra Lombarda do listów św. Pawła (poz. 3) ozdobiony dwunastoma złoconymi inicjałami z przedstawieniami figuralnymi oraz pochodzący również z Paryża Liber medicinalis (poz. 4), którego dekoracje inicjalne urzekają nasyconą kolorystyką w wielu przypadkach podkreśloną złotem. Niezwykle cenne są również trzy kodeksy, które swój rodowód wywodzą z macierzy pelplińskiego opactwa - Doberanu. Są to skromnie zdobione Sermones Piotra Comestora (poz. 6) i św. Augustyna (poz. 7) oraz Jeremias glossatus (poz. 5) - na wystawie eksponowane na kartach z doberańskimi zapiskami proweniencyjnymi. Spośród najstar- 6

9 szych rękopisów wyróżniają się dwa tomy Biblii z przełomu XII i XIII wieku (poz. 9 i 10), które prawdopodobnie trafiły do Pelplina także poprzez Doberan. Ich dekoracja ogranicza się do plecionkowo-roślinnych, niekiedy zoomorficznych inicjałów wielobarwnych. Ostatnim eksponatem rękopiśmiennym jest słynna pelplińska tabulatura organowa, sporządzona w latach przez zakonnika cysterskiego Feliksa Trzcińskiego, która stanowi jedno z największych europejskich XVII- wiecznych źródeł muzycznych (poz. 20). W jej skład weszło 911 kompozycji wielogłosowych znanych kompozytorów włoskich, niemieckich oraz polskich. Większość woluminów rękopisów okrywa ciężka, pozbawiona dekoracji, monumentalna okładzina w białą skórę na deskach ze skórzanymi zapięciami, wykonana najprawdopodobniej w miejscowym warsztacie klasztornym. Obok manuskryptów, wystawiono 17 woluminów pierwszych dzieł drukowanych - inkunabułów. Cysterski zasób tych druków obliczany jest na około 90 pozycji, co plasuje go na pierwszym miejscu spośród wszystkich zespołów proweniencyjnych seminaryjnej książnicy. Podczas doboru eksponatów kierowano się zarówno ich zdobnictwem oraz rzadkością występowania w bibliotekach polskich. Tak też cztery dzieła (poz. 26, 27, 32, 36) stanowią absolutnie pozycje unikatowe w zbiorach polskich a dalsze cztery notowane są zaledwie w kilku kolekcjach kraju. Zespół unikatów otwiera De officiis Cicerona drukowany w weneckiej tłoczni Marinusa Saracenusa w 1487 r. (poz. 26). Godnym uwagi są również Meditationes Ludofa de Saxonia (poz. 36), które wyszły spod pras Jana de Padeborn w Louvain w 1487 r. Ich wartość dodatkowo podkreślona jest przez fakt, iż w kolekcji pelplińskiej znalazły się w formie daru od przyjaciela Mikołaja Kopernika - archidiakona i kanonika warmińskiego Jana Scultetiego. Wiele woluminów zasługuje na wyróżnienie z racji ciekawych opraw i zdobnictwa inicjalnego. Obie te cechy łączą w sobie cztery 7

10 tomy dzieła Alexandra de Haies Summa utiiversae theologiae, tłoczonego w znakomitej norymberskiej oficynie Antoniego Kobergera (poz. 1-4). Każdy z nich posiada wstępny inicjał złocony i okazałą oprawę w brunatną skórę ze ślepo tłoczoną dekoracją. Wartym ekspozycji jest również Rationale divinorum officiorum Guillelma Durantiego z dwoma wstępnymi wielobarwnymi inicjałami podkreślonymi złotem (poz. 30). Na oprawie tomu zachował się komplet kościanych guzów ochronnych zabezpieczających książkę przed zniszczeniem. Złoconym inicjałem z floraturą wyróżnia się także wielkie i niezwykle popularne dzieło Jakuba de Voragine Legenda aurea, drukowane w Strassburgu w 1482 r (poz. 33). Nie sposób tutaj opisać wszystkie dzieła. Każde z nich jest niepowtarzalne i godne szczególnej uwagi. Ich szlachetne piękno, dostojeństwo i niezwykły - jak na setki lat istnienia - stan zachowania z pewnością wprawią w zachwyt i pobudzą wrażliwość zwiedzających. Na zakończenie autorom pozostaje miły obowiązek podziękowań, które składamy przede wszystkim na ręce Dyrektora Biblioteki Seminaryjnej ks. kanonika Henryka Mrossa za udostępnienie cennych woluminów na wystawę oraz Dyrektora Archiwum Diecezjalnego ks. dra hab. Anastazego Nadolnego za wszelką pomoc w pracach nad powstaniem ekspozycji. Trudno również nie podziękować Dyrektorowi Muzeum Diecezjalnego ks. dr. Romanowi Ciecholewskiemu - pomysłodawcy wystawy, który wspierał nas wieloma cennymi radami. Na koniec nie zapom inam y również o Dyrektorze Wydawnictwa Diecezjelnego Bernardinum Panu Tadeuszu Serockim, którego pomoc wydatnie przyczyniła się do zwieńczenia całości prac niniejszym katalogiem. 8

11 Graduale, L. 13 fol. 9 5 \ poz. 1

12 TtOCjOKI'- ap»'qu<#boą>i H S S S \ \ mammmi Ä 2SS5 -n»ł ftt» «palu auruozutai thofcotofto eamatömca tttatmtmulifi qfndmardrim }5«S0m» uütuljmxpm ftranatfiadlja ftumtfw tun 4nw* ~ dtü tm iliurp! *^5.7^ 6» uctó&ntaf S X S p B f m&wlotiliü; i -U, ł^dbtótbłfturr V4U lahafutnafflac,*«,?w&<pn *&?<*?4 autpü^mttttäwt.?mutmuuir.wl»*ü 4fiAtor4(łtfl4*.?ti r^hwr»./ łk«*ij. i"cpl,tn"''«' win UDIUI UW.r aau/fiwimraalhi h m o u im a if ± ä S 1to.^ m o :js s a s s " c m titrc ö x pforuiysf«^.!, COqtlffO) Ä S Ä ra m irfn cm n SSTtaixanrui u m iiß d d m Ä. g rä tu M ijp tr / " S S a S, H»»0tv8>t rk?"^ rttwtft ujq». uofünapjitftt SKi SS cwfl&omf villlch.?utofit( rinnofimrimitufimt f IVlCCt' rtltl tin Qr - s g g f i f m ui fttucw cuifofcu m om 'I.SÄ quu.r<ä sähafiar monriatöuid -ÖSEäSLi tiouftim-ur ^ ^ ä S ^ 'Ä 'w SSÄ tüfllniucnpi iwaii Baf/Cftwte fttebfiaih 1 <tolane»qm Petrus Lombardus, Commentaria in Epistolas beati Pauli..., Rkps. 4/8, fol. 100v, poz. 3

13 Z d ziejów biblioteki cy stersów pelplińskich Na Pomorzu Gdańskim, w jego części zwanej Kociewiem, przez ponad pięć wieków ( ) istniała i prężnie funkcjonowała placówka zakonu cystersów - pelpliński klasztor Beatae Mariae Virginis. Klasztor znalazł w Pelplinie odpowiednie warunki dla pomyślnego rozwoju, a obowiązek lektury odpowiednich ksiąg wynikający z lectio Divina oraz wypracowany przez lata znaczny potencjał gospodarczy sprzyjał rozwojowi biblioteki klasztornej, do tworzenia której zobowiązywały odpowiednie artykuły reguły św. Benedykta i Statutów Kapituły Generalnej. Biblioteka opactwa dzieliła losy swojego właściciela od początku powstania klasztoru, aż do jego likwidacji. Od 1829 roku weszła zaś w skład biblioteki przeniesionego z Chełmna do Pelplina Seminarium Duchownego i do dnia dzisiejszego stanowi jeden z cenniejszych zespołów proweniencyjnych tejże biblioteki. Z liczącej zapewne kiedyś kilka tysięcy woluminów starej książnicy cysterskiej przetrwało do dzisiaj ok tomów, z czego część to rzadkie rękopisy i inkunabuły. Na podstawie znanych zwyczajów cysterskich możemy stwierdzić, że pierwszy księgozbiór przywędrował do Pelplina zapewne przez pobliskie Pogódki z macierzystego Doberanu, jako fond uposażeniowy. Księża Stanisław Kujot i Roman Frydrychowicz opierając się na zapisach z kroniki klasztornej wyliczają dokładnie kodek- 9

14 sy wchodzące w skład tego uposażenia. Były to mianowicie zachowane częściowo do dzisiaj: Hieronymi in Vetus testamentum (poz. 10), Interpretatio proverbiorum Salomonis, Petri Comestoris sermunes defestis (poz. 6). Ci dwaj badacze pelpłińskiego opactwa zaznaczają przy tym, że przywiezione księgi zaopatrzone były w wyraźne noty proweniencyjne. Pierwsza z nich miała na ostatniej karcie zapis: Venerabili Mattheo in Doberan patri fatur A. dictus Abbani in Sora orationem, dwie pozostałe zaś noty jednakowej treści: Liber sancte Marie perpetue virginis in Doberan. Poza trzema wyżej wymienionymi kodeksami kronikarz pelpliński wspomina też o Graduale, o którym zostawił następujące świadectwo: Uber est antiquissimus et propter sui vetustatem putatur de Doberrano allatus in primo Fratrum adventu. Śmiało można więc powiedzieć, że z biblioteką pelplińską mamy do czynienia od samego początku powstania opactwa, od momentu osiedlenia się konwentu w Pelplinie i w jej skład wchodziły conajmniej cztery wymienione wyżej kodeksy. Zastanawia jednak fakt, że kronikarz nie wspomina nic o księgach, które zgodnie z nakazami konstytucji cysterskich powinny były stanowić część uposażenia nowej fundacji. Być może jednak było to dla niego tak oczywiste, iż nie uważał nawet za stosowne, by o tym wspominać. Prawdopodobne może być też to, iż w chwili spisywania kroniki, a było to już w XVII wieku, zostały one po prostu zaczytane. Znane archiwalia pelplińskie w ogóle nie wspominają o umiejscowieniu pierwotnej biblioteki. Można więc mówić o położeniu jej lokalu w sposób tylko hipotetyczny. Pomimo braku odpowiednich źródeł dla najwcześniejszych dziejów biblioteki można jednak z dużą pewnością przyjąć, że pierwszym lokalem, w którym przechowywano księgi w opactwie pelplińskim był klasztorny skarbiec. Wzór ten przynieśli do Polski sami benedyktyni i cystersi. Trudno więc sądzić, by pelpliński konwent odstępował od tego przyjętego z zachodu wzoru. Wydaje się też, że pierwotnym sprzętem służącym do przechowywania ksiąg były skrzynie zwane cista lub pudła zwane capsa. 10

15 Księgi leżały w nich grzbietem do dołu. Lico kart, na którym zapisywano krótki tytuł zwrócone było ku górze i po otwarciu skrzyni natychmiast można było zidentyfikować księgi. Z biegiem czasu do przechowywania książek w klasztorze zaczęto używać zapewne pokrewnych genetycznie ze skrzyniami szaf. Podobnie jak skrzynie były one szczelnie zamykane, a książki leżały lub stały w nich grzbietem do s'ciany. Szafa taka, zwana cirmcirium commune mieściła się często we wnęce, pomiędzy wejściem do zakrystii, a wejściem do kościoła. Gdy księgozbiór urastał i już się we wnęce nie mieścił, ustawiano obok niej zwykłe ruchome szafy lub półki, po czym nieraz całe jedno skrzydło krużganków, oddzielone od reszty przepierzeniem, zamieniano na bibliotekę. W przypadku klasztoru pelplińskiego mogło być też tak, iż książki nie były skupione w jednym, specjalnie do tego przeznaczonym pomieszczeniu, lecz rozlokowane w różnych częściach klasztornego budynku, zależnie od przeznaczenia. Tak np.: w skarbcu przechowywanoby cimelia, w zakrystii księgi liturgiczne, na chórze księgi chórowe, legendarze, kazania i statuty kapitulne, w archiwum dokumenty, kopiarze, kronikę klasztorną, w refektarzu książki dla spełniania obowiązku tzw. lectio w czasie posiłku lub bezpośrednio po nim, w kapitularzu martyrologium, nekrologi, regułę, w infirmerii książki dla chorych, w bibliotece wspólnej księgi do codziennego użytku. Zgromadzenie dość pokaźnego księgozbioru zawsze nasuwa pytanie o źródła jego zaopatrywania. Pierwsze księgi - jak wiemy - dotarły do Pelplina z Doberanu. Nie ulega jednak dzisiaj żadnej wątpliwości, że opactwo zostało uposażone w sposób niewystarczający i dlatego stanęło bardzo wcześnie przed potrzebą rozwiązania tego naglącego problemu. Jednym z pierwszych więc i zarazem najbardziej podstawowym źródłem nabytków musiało stać się własne skryptorium. O działalności pelplińskiego skryptorium, bez wątpienia współdziałającym z pracownią malarską, gdzie niejednokrotnie ta sama 11

16 ręka wykonywała tekst, jak i oprawę graficzną dowiadujemy się z kroniki klasztornej. Informuje nas ona m.in. o tym, że w roku 1370 napisana została dla chóru opata piękna książka boskiego oficjium na godziny nocne i nieszpory w okresie zimowym. W 1372 roku skryptorium klasztorne wydało drugą książkę dla chóru opata na oficjium nocne i nieszpory na porę letnią. W 1375 księgozbiór pelpliński wzbogaci! się o kolejny nabytek własnego wytworu, mianowicie ładny graduał dla chóru opata. Trzeba liczyć się tutaj z faktem, jak sugerują to badacze, że może w tym wypadku chodzić nawet o słynny graduał oznaczony współczesną sygnaturą L 13 (poz. 1). Oczywisxie miejscowe skryptorium nie ograniczało się tylko do kopiowania ksiąg liturgicznych, lecz tworzyło także księgi teologiczne. W kronice klasztornej możemy wyczytać, iż w 1395 roku napisana została książka teologiczna zawierająca konkluzje 3 ksiąg Sentencji, zebranych przez Dionizego z. Florencji, eremitę św. Augustyna. Pisarz pamiątkę tę nam przekazał na marginesie tej książki tymi słowami: Książka ta napisana została w roku Pańskim 1395 w dzień Gerwazego i Protazego, świętych Męczenników, dla O. Jana w Pelplinie przez ręce Konrada, pisarza tego czasu. Zapis ten jest dzisiaj dla nas tym cenniejszy, gdyż księga, zaopatrzona w identycznie brzmiący kolofon, zachowała się w zasobach biblioteki seminaryjnej. Jest to mianowicie łacińsko - niemiecki, pergaminowy kodeks o wymiarach 25 x 18,5 cm, złożony z 98 kart. Opatrzony jest on obecnie biblioteczną sygnaturą Rkp. 85. Dalsze informacje o wytworach pelplińskiego skryptorium są w zasadzie szczątkowe. Może do ciekawszych należy jeszcze ta, która mówi, że kopiowaniem ksiąg zajmowali się też pelplińscy opaci. Kronikarz podając wiadomos'c o Piotrze Belschnitzu z Pucka zanotował: to wszystko zapisane mamy w różnych książkach naszej biblioteki, które on własnoręcznie napisał. Późnym, bo pochodzącym z XVII wieku wytworem pelplińskiego skryptorium jest też siedmiotomowa tabulatura pelplińska - jedno z największych źródeł muzycznych w Europie dla tego czasu (poz. 20). 12

17 Do istotniejszych źródeł pomnażania pelplińskiego księgozbioru trzeba zaliczyć też zakupy. Być może jedne z pierwszych ksiąg, jakie dotarły do Pelplina, zakupywane były jeszcze w Doberanie. Nie ma dzisiaj na to, niestety, żadnego dowodu. Niewątpliwie, z biegiem czasu, gdy konwent stawał się coraz bogatszy, mógł przeznaczać pewne sumy pieniężne nie tylko na utrzymywanie własnego skryptorium czy pojedynczych kopistów, ale też na sprowadzanie ksiąg z zewnątrz. Przypadkowe i zapewne wyrywkowe tylko zapiski z kroniki klasztornej podają, że w 1410 roku klasztor zakupił w Paryżu dwa tomy historycznego dzieła Speculum historiale. W prowizorium budżetowym konwentu na rok 1598 opat Mikołaj Kostka przeznaczył na zakup książek dla chóru i do wspólnego użytkowania braci cały dochód, jaki przynosiły łąki w Szpęgawie i w Dąbrowie. Pod rokiem 1618 zanotowano, że księgarzowi Krause z Gdańska wypłacono niebagatelną sumę, bo aż 1400 złotych. W roku 1679 wydano na książki 300 florenów, zaś w 1682 roku konwent zakupił dzieło Wawrzyńca Beyerlinga Theatrum humanum w 8 tomach za sumę 95 florenów. Dbając widocznie o księgozbiór zdecydowano się też zapłacić po 3 floreny i 15 groszy za oprawę od tomu. Bliskość Gdańska sprawiała, że tam niewątpliwie nabywano najwięcej dzieł. Trzeba liczyć się jednak z faktem, że książki kupowano i w innych ośrodkach wydawniczych i księgarskich, chociażby u samych cystersów w Mogile i pobliskiej Oliwie, u Jezuitów w Braniewie, Kaliszu i Wilnie, u Braci szkolnych w Warszawie. W grę wchodzi tu też Kraków, Poznań i Toruń. Zawartość treściowa zakupywanych dzieł determinowana była celami realizowanymi przez zakon. Według założeń księgozbiór zakonny miał służyć pomocą w doskonaleniu się w świętości, w nauczaniu, wspomagać działania duszpasterskie oraz umożliwiać prace pisarsko - naukowe. Do najczęściej więc czytanych i kupowanych ksiąg należała Biblia i konkordancje do niej, żywoty świętych mężów, pisma ascetyczne, kroniki i dzieła z historii Kościoła, pi- 13

18 sma patrologiczne i kanonistyczne. Stanowiły one podstawę zakupów dla każdej biblioteki klasztornej. Do najlepiej udokumentowanych sposobów powiększania pelplińskiej librarii należą dary i zapisy testamentowe. Zakonnicy pelplińscy świadomi ważności wszelkich ofiar, potrzebnych dla normalnego funkcjonowania klasztoru, wystarali się o odpusty dla wiernych ofiarujących także i książki. Pod rokiem 1417 kronika klasztorna notuje następującą informację: dnia 29 listopada sześciu Kardynałów udzieliło każdy 100 dni odpustu wiernym wszystkim nawiedzającym nasz kościół [...]. Również pomagający w remontach kościoła i kaplic, dający i ofiarujący kielichy, ornaty, świeczniki, książki i wszelkie ozdoby [...] zyskują te same odpusty. Do jednych z największych i najlepiej wykształconych benefaktorów pelplińskiego opactwa należał Jan Sculteti - kanonik i archidiakon warmiński. Pochodził z Królewca. Studiował w Koloni i Heidelbergu. W 1481 roku pełnił funkcję dziekana sztuk wyzwolonych na uniwersytecie w Heidelbergu, a w latach był jego rektorem. Od roku 1488 wykładał też teologię na tamtejszym uniwersytecie. Po powrocie na Warmię w 1497 roku utrzymywał bardzo żywe związki z klasztorem pelplińskim i jemu to zapisał pod koniec życia swój cenny księgozbiór. Do dnia dzisiejszego zachowało się w pelplińskiej książnicy 6 ksiąg pochodzących z jego legatu. Wszystkie mają wyraźny odręczny wpis donacyjny pochodzący z XVI wieku, który brzmi: Ex legatione Monasterio Polpljinensis] Doctoris Joa[n jnis Scultheti Canonici et Archidiaconi Warmenjsis] (poz. 25, 36). Ksiądz R. Frydrychowicz opierając się wyłącznie na zapisach umieszczonych w Kronice i Liber Mortuorum wymienia nazwiska 21 darczyńców pelplińskiej biblioteki. Wstępne tylko badania nad dziejami cysterskiej librarii wykazują, że lista ta jest niepełna. Brakuje tam bowiem chociażby takich nazwisk jak: Herman Hann - malarz gdański, Matka Magdalena Mortęska - ksieni benedyktynek chełmińskich i wielka reformatorka życia duchowego, Mikołaj Cichowski - jezuita, biblista i pisarz teologiczno - polemiczny. 14

19 Generalnie jednak rzecz biorąc wydaje się, że największa liczba darczyńców wywodziła się z kręgów duchowieństwa katedralnego warmińskiego, pomezańskigo i kołobrzeskiego. Kilka zas' tylko not memoraty wnych poświęcono duchowieństwu miejskiemu i wiejskiemu. Wśród różnego rodzaju not proweniencyjnych, które znajdujemy na kartach ksiąg z dawnej cysterskiej librarii jedne przyjmują krótką formę wskazującą tylko na aktualnego właściciela księgi np.: Liber Beatae Mariae Virginis in Pelplin, inne zaś są rozbudowane i zawierają m.in informacje jaką drogą dana księga znalazła się w bibliotece np.: Liber Beatae Mariae Virginis in Pölplin donatus a R. D. Fabiano Roman Parodio Laissenfis] Ao W przypadku takim bibliotekarz zapisem stwierdzał fakt, iż pozycja trafiła do biblioteki na mocy testamentowego legatu bądź daru. Szczególnie godne uwagi są te zapisy, które z jednej strony ujawniają właścicieli poprzedzających książnicę pelplińską, z drugiej zaś wskazują na dalszą drogę księgi jaką przeszła ona już po opuszczeniu biblioteki pelplińskiej. Przykład takiej bardzo rozbudowanej noty znajdujemy w egzemplarzu Guillemusa Durantiego Rationale divinorum officiorum, który obecnie przechowywany jest w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN (sygn. XV. 722). Do ciekawszych zapisów należą też te, które świadczą o tym, iż księga przekazana została konwentowi przez samego autora dzieła. Z sytuacją taką spotykamy się np. w pracach darowanych przez Mikołaja Cichowskiego, na kartach których zapisano, ze Liber B.M. V in Polplin ab ipso donato authore Ustalenia Klemensa Konstantyna Jażdżewskiego o braku stosowania sygnatur w cysterskich księgozbiorach nie potwierdzają się w pelplińskich rękopisach i inkunabułach. Odnajdujemy w nich bowiem ślady stosowania sygnatur. W rękopisach przyjmują one postać majuskuły B połączonej z cyfrą arabską np.: B.88, w inkunabułach zaś postać majuskuły C wraz z cyfrą, bądź majuskuły C z minuskułąc połączonych z cyframi arabskimi np.: C. 58, C.c

20 Sygnatury te umieszczone są zazwyczaj na wyklejce górnej okładziny. Trudno jest dzisiaj dokładnie ustalić pierwotny sposób opracowania interesującego nas księgozbioru. Cystersi, jak wiadomo, na porządkowanie bibliotek zdobyli się w zasadzie dopiero u schyłku stedniowiecza. Można jednak przypuszczać, że w chwili osiągnięcia jakiejś wielkości, sprawiającej kłopoty w korzystaniu z księgozbioru, potrzebne było, podstawowe przynajmniej, jego uporządkowanie. Dla uchwycenia całego księgozbioru wystarczał zapewne wtedy bardzo prosty spis inwentarzowy bądź katalog, który niestety nie zachował się do naszych czasów. Dysponujemy jednak świadectwem pośrednim potwierdzającym istnienie takiegoż katalogu. Mianowicie kronikarz pelpliński pod rokiem 1382 podał informację 0 śmierci mistrza krzyżackiego Winryka. Zapisał tam, że rok i dzień Zgonu na marginesie jakiegoś starego katalogu naszej biblioteki jest zanotowany. Trudno tutaj silić się na datację jego powstania, gdyż poza tą krótką relacją kroniki nie znajdujemy na ten temat żadnych wiadomości. Możemy jedynie przypuszczać, że nie różnił się zbytnio w swej formie od innych klasztornych katalogów tego czasu 1spełniał podobną jak gdzie indziej funkcję ewidencyjno-kontrolną, potem zaś informacyjną o treściowej zawartości księgozbioru. Poza inwentarzem lub katalogiem orientację w księgozbiorze mogło ułatwiać ustawienie go według grup rzeczowych, jak też jakieś dodatkowe informacje w postaci napisów na szafach względnie skrzyniach, bądź także nalepki na książkach z podanymi autorami i tytułami. Bardzo trudno też obecnie ustalić w jakim stopniu księgozbiór pelpliński był udostępniany i czytany. Wobec braku dokumentów niemożliwe jest też ustalenie dokładnej liczby i kategorii jego czytelników. Przypuszczać jednak należy, że nie mogło być tutaj mowy o jakimś szerszym jego udostępnianiu. Z drugiej jednak strony, nie można też stanowczo twierdzić, iż takiego wypożyczania nie było. Księgozbiór klasztorny miał wprawdzie służyć przede wszystkim 16

21 libcr *fc mm ił.. «- j y y.ll)k'u tyimu aswfltirltum lilrflw-. i ęś*i\tvf*nvcyj»f *<<&vhc^i«rvfiwtkvhi «fjwnil.iitiu th\vyr ' -'«wfi?-1 «.yuictch04! rli-vlitno lfit^*cvmci«m iituvruo<4if 4U1 ivtiltu34 J 1C01H it'ł*cx'tvqi<t>l ^S n fs Ü A n m v v ^ c tu n tta fm w iiu m tü 'iie M c im f'c ^ n tie x c<.wtica0<&txcellciinii ^bvpittk& HV-uirTU'XLfomiflm? M>cnlV*Hj4 ukiumi-i cz m eiu 6 tu ittjlo n r(b u \(i^ mcjuiu-j &1» csfactf*- I M - f m e jiaiu. oncimą) l> n u i^ 4 ^ «in 7.v p (^ llslcvnv.r.ton^ U(u.;)l_łilu,(inJ-(;(ir J ł u i f t r f w t i a f Ą w t t f i Z tfc u U e n n iw is Ą u i tyf«tu U yta Ć "tticlwnt (VuWnt nr.i kum- (.yrtifi*j J ipfttciiftwii ft4jitik-ir«łcfł>.uvtyr0r(}»lnv/r3 fct t»i«twro fipu-r AalcoAi» cttatt^elü TtdUytćty-i ca irw«m i i * im m f «ifittir&t Ci viciirr ii^fi nu.inf.iuflvnr.irc (fjrnftcrtcr^ulotvi.v tn ch cn i frxtin S -^M ctta cucinyätiftidw i^^niflvnnirt l«pf- {ttlfjr^om twiu yeferua/tctrrm i 4ocuicfirM<v!^4r - tua ngv[iüautstc-/lalj titom' fvcainurf^ a w w M gron m «ftyptittf ^ o t n if ti ^«iir4 1 ttr A0114 cn.t opitimtiof m m rn l; icjbuf-iylł- 1. <nf T«T ofnifi" titmum ttm-ft ik»«r tun <1_ <*,>. i*r*tt~una*a A bunfaone uoattvi ÄrfcXetttu f f t f ö A t t v a ip i^ 'd U tr <,yw4lihi)ki 4>r W i r r ^ f t f W *! «;! J eflatlu Ihm $fh *u&%y< 1 i n & n t ß m * I- Än-H»w 44 ^vmatu Ai cwmrwrtwpatwu* tirtnwillvj^ «W «(MbtuMW^rtUi 4 «w& 14 m J4tir U c c p x <W<Mw/'. SĄtCettt tul* >ttt* 4ur-4UvW f. j * ilrayttimc tvli^ u m ir u «r»/ W mmmi^vrtnaua tefe ffll*fv «u ^ iir farm t«<(4 4t4 ivtfr ^14 ituuritf fia$4ieiaf fcsfetc-iiir «4 >nj»lt 4 7 ««>iw rf (< «ttiur4twjr(bfi**tt4 4< tw T*».iir4 ^(VtMjjW; W inny 144 <*«& tirtr*/ y<rö- ji!<ttrrfnm' y c e ta t x t A x t t ^ t r w M r n f t v m t A r t c a g n a f c a y u ^ ^. J cccttr. Xi iw m*- yt- 'nn->'ifitł 1 Augustinus Aurelius, Sermones, Rkps. 114/195, fol. 37r, poz. 7

22 »»»»»*»»»W ti ViTH» V - Vy» ^ -^y-# Jfctf c ^ p i r lit? C K. j l r ^ VRI i\? V S, w w -----»?f V i r v 1K ] * j u f dcm inartja _ sopbim dr mornr eflra itm- cc- nom cmf ( t i d c b a r u ^ f t i m f ie v o b < u m -fih j u-fitij d;.tu*ftuj fttptpeffmctuf Cr h^biur diuf: igwttf nom y t uuu- <*>nom fedtj J^mtu^luminr^ pbenemic'filtj-7 j iinnę; aur n m nr Ubetr trafćcu debar uw'ihur dc cmtnirc fua (latu Biblia, Rkps. 10/12, fol. 2V, poz. 9

23 C^lnni* tokf _ raplf «ijłrii cbtetr.q. WiKcamauirphy ntrot.qf^jwduf dni rrrifbcnfiplan mabodunam TAponmir.vtpfoW mcnnrauiut.tta nv*fnia,rfcu«rm afa-7umwłjcaap tem u ciktuot tkiomf^cc wu qncymr.tpmi' camö utrofle qf7q* -mcytó fiu amrpifi» ütr.vp.uliiifi qnf-«wrfut onub; cpif afttrymui i arii «toarii IcymiŁ; -»c iluiinrratc ttluaro nf alri fml.'r.yäbtp fü ttria Aicam'öiu bü ücunauöfta qm fehn tcmwta^ptu per Crrfiafttca namtr Vnftwa.cü afi%co g e r tc ir r fcrd.ntr.na fariurii 1«ipopcnfctf fc.urmäirto icturu o: mcomime trmf prmrcnrur «leum. Qitoprplfto firnu* ruf mi darum e in tuiib piwmiü rer loucmcnfrcnida V 7*a ^ Otröh; dutme pagtne (eptunf e%em prdhr.qa q-lpr h ntn pbpsrfliamrplctu <Uctti$un. jnripfof aurir eugfi«: fqrrotf.t«iłaimef ennnrr triimnnau mtftt oyjriwt&rottr.q A dnua dfctnfw nc^innof.fcrn ubü &AWq;Am tnmiculo fcrtvort* ufq; ribufo nubommaiu-öp* pdtcawr.fi p, T ' weiftet* dtmucjam di rwnu ptmr I / J i- mur dc^nho rrintficpbefciccrm Xitev 5 Plane* in. Cotplin. I- \ / ^ ff^t _yt. i J j i f pulfuf abeptf aftc.wcoroupa ' a j a tn f dtuintnwl^cpftt-abtirrfuf ^ l l u t U H U S $ C Q li Krncof.qojabfntre uw? mtjpinr* ip u h fd a quirgo c k tm rtte»fjjabarłr.sm tnerrro infij* d eaq u B d eitu p aifiio ijuouraln' ceäf Ami»;. rfnuf ntoi rm b c tt uoceuurte. -lu m n tn au fin b o cd u ilęr tm m io iiiil in eugtto q b itp tc crasadco Vim^jalib; tfi&b; ebiftcrmc j A r 4> f^unirarnf potenaä friumtf iu X illl u t r C ^ 1)U1C T T lu U x (onrnnplanf di ijńo tótrfuuolar fm pertoenf m micecom rr-cdcftif häuft«fapte cenfjr * ^ fcflmrimmpb önm pfdonffon 0 5. U T lllt g V T lc Tr pomurr.lcgnrfv^n^m m I» A. um cuqftftarii.7apr0bau.tr ftbc igo lo iia rerju e m q ;tn a icrucnf-cmda f a. «*> p V w itru$tflarü biftmie.*t«. ua npnnapioetar Hl UlulTlS 1T1 Cllg llo CbClxlC tn^rtmr quctfefjtfßrjmt«utru.7ucri.ucwn n n. m f u l i / i. f l i nfi. toepdttaaomfwrf.dń&tohf ipietnahtupnouls Utroi Vpr. pentrer m ar«-h c q» otm* op tn th o an f fofucrfm car ncfeutum elncclum ei reffi4-alu im d m s coprcbenfum fiu Aribof tna^ w' ZT. A rr p fmuf m ąm ualcnr mno 111t t u I d l ü P v J ü^fituqrctrtd ad tu i unä er- Evangelium S. Johannis Apostoli..., Rkps. 42/133, fol. 2r, poz. 12

24 itu tfa $ «c m v ' o :ä fc ftö tc a $ tf 'a rfq j& ö s c i, dftttć6fq«tw > u * ffit«ta «b ',, M tó tte - # «! w «tlntövcä < ic Ö 5 * 0 W F t Btottlwęcte ctcftiom iam W * «a ń t n t e w t e w r^ tto s tittc j i m i f t r t n & ~ ' " " tfu \ m v 'ttłjtttt ó urtrt fcm ftti tttsltbraa liiw-ty «lwa tćcftć ^cättta fa#tc tttc&wtóttafttt g a lc a tfln c m tfc la je b fl^ wcrnti m j ö t b ab^jttß tttt& e t u p a n o 1 1 m ą bv^aljfltcaltq^ 1 tany trtcwtptfttwa { p mfctatcätua s / fu tta fa ltm c ktfcp aö mrivtatmt trittfaie-imt * mto tytt^librf ^ttttctrnauros * - tfa craaötä qitürjttvif tmtt mrx [aijiewiofoß-ttl mttfl uc^mckt «Fatnie bottt-f; tm tnalt^ette qütw a b a t w ^ m t s f u tt*ietta&tß aa^ohtwqötto te tra u m tm ö ih ia rtim J 't^ lj a tt. ata tmt# ab atnattitn tatroajä ftö (& aoantottw nityejftatti tm mtcfloq tbti ä$tm t*ttlljt (L tw K -tavm a * * 4 * 9»... nofusfli Ä 1 Nicolaus de Lyra, Postillae in Bibliam, Rkps. 22/11, fol. 3V, poz. 14

25 członkom zakonu dla spełniania celów wyznaczonych przez podjętą misję, ale zapewne dopuszczano sporadycznie do wypożyczania książek poza klasztor. Świadectwem takich wypożyczeń jest chociażby zapis, który bibliotekarz umies'cil na karcie kodeksu oznaczonego obecnie sygnaturą: F Nota ta brzmi: J o a n n e s D o m in o - viu s [...] lib ru m h u n c m o n a ste rii P e lp lin e n sis q u o d cu m co g n o v isse t e iu sd e m m o n a ste rii red d id it. Zazwyczaj z racji specyfiki przechowywania księgozbioru formy i miejsce udostępniania były zróżnicowane. Wspomniany już K. K. Jażdżewski wyróżnia dla bibliotek cysterskich kilka takich form i miejsc: - zbiorowe udostępnianie w czasie spełniania obowiązku wynikającego z le ctio czy co lla tio. Mogło to mieć miejsce na chórze, w kapitularzu i refektarzu; - zbiorowo - indywidualne prezencyjne udostępnianie w bibliotece głównej klasztoru, kapitularzu, bądź podczas zimy w ogrzewanej izbie; - indywidualne udostępnianie z niszy w krużganku, gdzie mógł być wolny dostęp do pólek; - indywidualne krótkoterminowe do cel; - indywidualne długoterminowe, zazwyczaj roczne depozyty do cel na początku wielkiego postu. Wypożyczanie na terenie klasztoru dawało się najprawdopodobniej objąć pamięcią bibliotekarza, tak, iż nie potrzebował on pobierać żadnych pokwitowań ani rewersów.

26 KATALOG Rękopisy 1. GRADUALE łacina, notacja muzyczna, XIV w. pergam in, 355 x 560 mm, kart 191. Oprawa: deska, pergamin, narożniki, resztki zapięć (XV/XVI w.) Rękopis zawiera m.in II dużych podkolorowanych akwarelą inicjałów figuralnych oraz liczne inicjały filigranow e i wstęgowe; na marginesach 5 rysunków z przedstawieniem m.in. Tronu Łaski oraz klęczącego mnicha (k. I00v). Rkps. L GRADUALE łacina, notacja m uzyczna XIV w. pergam in, 43 x 30 cm, k O praw a: deska, skóra biała, tło czen ia ślepe, n aro żnik i, zapięcia (XVI/XVII w.) M anuskrypt zawiera wstępny złocony, dużych rozmiarów figuralny inicjał z wizerunkiem Chrystusa i przedstawieniem lwa ożywiającego lwiątka, pozostałe inicjały są dwubarwne niebieskoczerwone. Rkps. L PETRUS Lombardus Commentaria in Epistolas beati Pauli cum textu eiusdem. łacina, XIII w., 18

27 pergam in, 410 x 285 mm, kart 161. Oprawa: deska pozbaw iona skóry, s'lady zapięć (XIV/XV w.) Rękopis zawiera m.in. 12 inicjałów złoconych z przedstawieniami fig u ralnymi zawartych wewnątrz liter P oraz kilka inicjałów z przedstawieniami zoomorficznymi i florystycznymi. Rkps. 4/8 4 LIBER MEDICINALIS L ib e r m edicin alis ad A lm an so rem.- A vicenna: C anon m edicinae. łacina, X1I1/XIV w., pergam in, 335 x 230 mm, kart 203. Oprawa: deska, skóra biała, resztki zapięć, ślady inkatenacji pulpitowej (XIV/XV w.) Rękopis zawiera m.in. wielobarwne i złocone inicjały figuralne, z ornamentami plecionkowymi oraz przedstawieniami zoomorficznymi. Inicjał D na karcie 50 przedstawia prawdopodobnie nauczającego Avicennę. Rkps. 43/79 5 JEREMIAS GLOSSATUS łacina, XIII w., pergam in, 290 x 190 mm, kart 104 Oprawa: deska, skóra biała, zapięcie (X IV /X V w.) Rękopis trafił do biblioteki cysterskiej w Pelplinie jako fond uposażeniowy macierzystego klasztoru w Doberanie. Stanowi zatem jedną z pierwszych ksiąg miejscowego opactwa. Zawiera kilka skromnych inicjałów w kolorze czerwonym. Rkps. 65/ PETRUS Comestor S erm o n es. łacina, XIII w., pergamin, 210 x 145 mm, kart 135. Oprawa: deska, skóra biała, zapięcie (wcześniej deski pokryte skórą brunatną) (XIV/XV w.) 19

28 Rękopis znalazł się w Pelplinie w form ie uposażenia klasztoru przez dom macierzysty w Doberanie. Wolumin zawiera wstępny wstępny inicjał ozdobny, pozostałe skromne inicjały są w kolorze czerwonym. Rkps. 113/ AUGUSTINUS Aurelius s. Sermones. łacina, XIII w., pergam in, 240 x 180 mm, kart 144. O prawa: deska, skóra brunatna, resztki zapięcia (XIV/X V w.) Rękopis pochodzi z cysterskiego opactwa w D oberanie - domu m acierzystego klasztoru pelplińskiego; zawiera drobne dwubarwne inicjały czerwono-niebieskie. Rkps. 114/ AUGUSTINUS Aurelius s. De civitate Dei. łacina, 1427 rm pergam in, 360 x 285 mm, kart 257. Oprawa: deska, skóra biała, zapięcia, ślady narożników (XIV/XV w.) Rękopis zawiera liczne ozdobne dwubarwne inicjały niebiesko-czerwone z marginalnymi pionowymi motywami filigranowymi. Rkps. 8/5 9. BIBLIA Libri Regum et Paralipomenon in translatione beati Hieronimi cum prologis eiusdem auctoris, łacina, XII/XIII w., pergamin, 360 x 255 mm, kart 151. O praw a: deska, skóra b ia ła, resz tk i zapięć i ślady narożników (XIV/XV w.) Rękopis zawiera kilka ozdobnych inicjałów wielobarwnych, plecionkowych z ornamentami roślinnymi wykonanych tą samą ręką co poz. 10. Rkps. 10/ BIBLIA Parabolae Salomonis, Ecclesiastes Liber Sapientiae, Liber Job, Liber Thobiae, Liber Judith, Liber Esdrae, Libri Machabeorum. 20

29 Translatio S. Hieronimi cum prologis eiusdem. łacina, XII/XIII w., pergamin, 360 x 255 mm, kart 175. Oprawa: deska, skóra brunatna (zdefektowana), siady guzów (XV w.) Rękopis zawiera ozdobne inicjały plecionkowe wielobarwne z ornamentem roślinnym i zwierzęcym wykonane tą samą ręką co poz. 9. Rkps. 11/25 11 BIBLIA Evangelium S. Lucae et Johannis. Translatio S. Hieronimi cum glossa ordinaria. łacina, XIII w., pergamin, 365 x 255 mm, kart 191. Oprawa: deska, skóra biała, siady guzów (XIV/X V w.) Kodeks zawiera incjal wstępny ozdobny wielobarwny, pozostałe inicjały są w kolorze czerwonym i niebieskim. Rkps. 13/ EVANGELIA Evangelium S. Johannis Apostoli. Translatio S. Hieronymi cum prologo et glossa ordinaria. łacina, XIII w., pergam in, 280 x 195 mm, kart 75. Oprawa: deska, skóra biała, resztki klam er (XIV/XV w.) Rękopis zawiera złocone i wielobarwne floratury (ozdobniki) na dwu pierwszych kartach oraz wiele ozdobnych inicjałów dwubarwnych (czerwono-niebieskich). Rkps. 42/ MAURITIUS Pruviniensis Distictiones. łacina, X II/X IV w., pergam in, 298 x 215 mm, kart 214. Oprawa: deska, skóra biała, zapięcia, siady inkatenacji (XIV/XV w.) M anuskrypt zawiera wstępny ozdobny inicjał złocony, pozostałe inicjały są dwubarwne czerwono-niebieskie. Rkps. 69/108 21

30 14. NICOLAUS de Lyra Postillae in Bibliam. łacina, 1416 r., pergam in, 355 x 265 mm, kart 174. Oprawa: deska, skóra biała, zapięcia, ślady narożników (XIV/XV w.) M anuskrypt zawiera wiele dwubarwnych inicjałów czarno-czerwonych plecionkowych. Rkps. 22/ NICOL AUS de Lyra Postillae super Job, Isaiam, Jeremiam, Ezechielem et Danielem, łacina, XIV w., pergam in, 400 x 285 mm, kart 194. O praw a: deska, skóra różow a, ślady narożników, guzy, zapięcie (XIV/XV w.) M anuskrypt zawiera wstępny inicjał złocony z wyobrażeniami zoomorficznymi, pozostałe filigranow e inicjały są dwubarwne niebiesko-czerwone, niektóre okazałe uzupełnione dekoracją florystyczną. Rkps. 5/1 16. NICOLAUS de Lyra Postilla super Pentateuchon. łacina, XIV w., pergam in, 340 x 255 mm, kart 243. Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, ślady zapięć i narożników (XV w.) Kodeks zawiera wiele filigranowych inicjałów z dekoracją marginalną okalającą kolumny tekstu. Rkps. 23/ PETRUS Aureoli Commentarius in IV, II et III libros Sententiarum Petri Lombardi. łacina, 1317 r., pergamin, 328 x 218 mm, kart 278. Oprawa: deska, skóra biała (zachow ana fragm entarycznie), resztki klam er, ślady guzów i narożników (X IV/X V w.) Rękopis zawiera m.in. dwa złocone inicjały figuralne. Rkps. 46/85 22

31 18. THOMAS de Aquino Summa theologiae. Pars prima, łacina, XIV w., pergam in, 345 x 260 mm, kart 210. O prawa: deska, skóra brunatna zachow ana tylko w części grzbietowej, zapięcia (XV w.) Rękopis zawiera wiele ozdobnych inicjałów dwubarwnych czerwononiebieskich. Rkps. 19/ ANONYMUS Sermones de tempore, łacina, XII w., pergam in, 335 x 220 mm, kart 122. Oprawa: deska, skóra biała (zachow ana fragm entarycznie), resztki zapięć (XIV/XV w.) Rękopis zawiera ozdobny wstępny inicjał czerwony plecionkowy oraz wiele skromnych inicjałów w kolorze czerwonym. Rkps. 44/70 20 TABULATURA notacja muzyczna, r., papier, 260 x 175 mm, kart 140. O prawa: tektura, skóra brunatna, tłoczenia ślepe (XVII w.) Ostatni wolumin z sześciotomowe go dzieła muzycznego, prawdopodobnie autorstwa zakonnika cysterskiego z Pelplina Feliksa Trzcińskiego. M anuskrypt zawiera 911 kompozycji wielogłosowych, głównie motety, msze, M agnificat, Te D eu m. Należy do największych siedemnastowiecznych źródeł muzycznych w Europie. Rkps. 308" (386 ) 23

32 Inkunabuły 21. ALEXANDER de Haies Summa universae theologiae. P. I. Nürnberg, Antonius Koberger, 24 I P 194 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia s'lepe, resztki klamer, siady narożników (XV w.) Egzemplarz posiada wstępny inicjał złocony, pozostałe inicjały są w kolorach niebieskim i czerwonym. Inc. F ALEXANDER de Haies Summa universae theologiae. P. II. Nürnberg, Antonius Koberger, 29 XI IP 194 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, resztki zapięć, ślady narożników (XV w.) Wolumin posiada wstępny ozdobny inicjał złocony, pozostałe inicjały są czerwone i niebieskie. Inc. F ALEXANDER de Haies Summa universae theologiae. P. III. Nürnberg, Antonius Koberger, 6 V IP 194 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, dolna i górna okładzina posiada po dwa narożniki, resztki zapięć (XV w.) 24

33 I WĘ IrtWf» Jlfnjn*:i to m u lu ll«d li m' ^ StftftrM t ÄftuAftm* 5 rii jfr.«npt cmfotrt fir \H«1A AD fnti Vł> f 1 - WittlM ątffiłfiiwi otie fiübß ADcłiHrfftijf' mcmifc Abotyf (i«l <v xfaimdttvm^ima. PI Äb(hu JcO-fl* fiw mouptfii,, n'äv inqfc*^cctfud l) Iit»u K «R fuuikmü i AbUCi» fti ^ 43Aiwun Habt J-V"} A (irtiitmt» ffin t tf n N M M m n m u v itti V n tfrm f idiiotjl tm s.ff łritb&tmui rfinue mrpjtf aorqn»a> >,cr.p m?ii(vp m«^'viilhiicl/'faae& ip łlti«b i Ä tom»/!* $cout fo flłlih l * iifcpd* * T>*itu Irnplim utf» ti-aiti-fiifilf itir turni irdiwicafcwtytte *»uplimmt \\thr hp tw u i'ti ffud rrfiia m f cctrttm 4*4l«na Äft/m tflk»afmußp ulnitrm p ariufm e ^ irmäaät A0t itln avif (Tr»MĄjjr liä fcs ttftitft tu(iü *u>«*tiö vitiwft *fuv frtefmm ab (mm «k> j»tmoätm# rv^im rtftn ^ iit ju H u t y ilf ui* nomr fiur^httkrt.u ioj jrcrt* *>M ui* * igbtu \q* muff«* tyfir (ifc:»ßü uf V iiiiiu q u ittf^ M rt** ^ M u ltu iiu n ab vni«-fh A i.^ u u ł vfim e^flnc t <m dralm co;fim a (w><m jfölrtiu'tamuwi t Ąrtriotaui? d i wiiimtr mumm **qppcab ohxta>"ca faß u«&r rift«ai» ml» futfcutü t t f f 'M tütoiie ob u*taftb 0*C tfm iä» itilia u j in a /d iiuapüa» t c.tli t*ü u # ann4ttui UityunatCiUmA v ftetiatm»em c (Uuar v n ä ^ u tu^nttna is min Tgm» uimtg ßgt- JUat»A«v*m «M» w»wt«ul'furt» mfamuu4 ffi/fytu tt dito»* xptttftou WW#4*mMSĄ>wLmuMyUKÜmm* '«rinfiairttron* W t* 4*r«b*r tw\ # ow (N ftia ir tvm iu«oh Tvutoo «tw \% - T \ t V t e - ii0f łrtmeł mn»rii t >to w» irtr uiftu» fiww&mrifo/ ---- t(hmmauu " UttUmrau» b-rifit# tw xtanua M&* fttiflif iuu fm: *A n AfW ifc ftlirtvtf bo-atb a$ ttf IM im.lf? iak u. * >»* «- - -.*3*9** ^ / » ih t m» «> in f,a v 'y,' l,ł «I T l r «5i (, m u* « }*»Mß Mpt* flttiu^tynnan ( i ;włli?fntir«lui «im) jilii tn jfimmicia HCfAimr-Of Aturmu# xwranxlh «tut* mflhl ihn i Arrtfu- atn %» fc Armnr «im tin f 2fU* iu&iuwium * öttf^iulw4<(vrtn nt (ilvm u ^ itiiiv tiliu ^ 1<5<piu»(«turftvifn i:' uuunhftvpqpn 1bi 106tiibubi a-iubtmmhuucuiu»»iiimuuba ntqujfc»**tołtcrf ijf f p lb t* u t f t * A»J>fnn- $ m la k o f n u ffubtta!» «folo* A*1 ( Iftom i «HaammtimÄ Vml q\h>ü«4«ja* i4*mia AitjpnUlü* lbtu< n ti# tvfiödiih* um #u nn.xtnmu Wf 1 * r I» H u m u» # $ ji4 w o npu («Irliln : ccpwtir fiffanit1*ihtbia C»trt»itou qm flftw ((»mit J>mfiifi<mc ul AiqflfA Aut ftflc «wfip n orm ( kamr i«h»ln> tfiv o iiä tcä n t t t n r - M i n u r v u in b T m itit u ttim ^ ir t^ liir tm ity fiiii CltuO m < lio tiii^ Ł n ) ii & if f t iilß \' mj m lila r <»» r üg i i t c i l a f j r m>" A u u lif u l> cc v im w t - u u i i u M «Iw iu W 'iiu n ittttm tu G iu tiii«lu itu^ (& f iü 4 : w lu rilk d Jjitaiili'. u rtiillijm li im >mi *i<tv"nnt i»0 mir.'u r i/tm tr n q S f m m K tim irjttiiiv u i l l r f H im fit is fofnftł Cuumuiitu w m üi(w >iiw lw!)'«hl i'liit im i«i f ł ^ m t Ź M f < «* > l > in (,VMn4 * tii» iu ff< M w i» tifłim fl «m / w h A w «it B iiń llm I N W M <1^ r ffa u h mw mi i ülrtr u' IU I «(\mt.vü 0hKpOm 4 u fum 1*119c fitntm lilk+oin ö7i>' rt' i'if.i'.ii. <>1: Aimam uli. ^^lttl»lł*iiiiltt«umi*1» C ä d i* t»<«n I fr c d H tm fim M U r u n it.in ; f l fmwiu'urffif wfp». wwi ił^rgwi«* 3 'Ł.} tijilii UmJ iup-f Ijf Hier- Ł Nicolaus de Lyra, Postillae super Job... Rkps. 5/1, fol. lr, poz. 15

34 üiu'inditrmpui'- -MHJUmrct fćprcmni? fatuimuilitttimt tviiiiiiwi aiłintwiltó uiulli'w nntttpip»«-* fjbtirr ti'tu-'ii $71 I nl(dir flöf/ippil l«vm ic I m ä h iiipiu i u v n^lvfi»iw #ktvro <M >nitidbioinn pic<ttirö rcnitci itft ur itwftypftico dcxfptcqüu.uific'qauf* rtft cntr n o otfin m W»fli*K»«NJ uturfmmr* A m W u i t f wthofllur- --A*- 4;^Hul»taü«ri»»4vruUm; ^iiipwmr t n i f u r b i n i piittniiwikt 1h1ü i mtuuhwi (tttviumoimrr) ^rdimrfłp^ii^ttłiitnfb^toctftiiwtóiii-rćiifl^ W -lc K H lu W l IlM % ö W 0, # i l'1wht' Sr tvmpevmrr** vfi M 9fliiS4]jp<W.ritfiir nö»rtoifulcinü>k>-rirnt> A in V tupa-urtc tfcnv tv tt.x f łnnfvn»(iłiuuii»u-i^ i. p»iipi m i Itn flu i NnM m?».«* ftivvotu rcfatiwi i apn rłiiłiiuv{ tftn: flt fw vt*»4 ja xpionhrtn^hp.r? tu o'mtpfip i i'r.innnü qi«v^u(v c»nc UiuiM1 4W^««P*oittYWlchiipPiTV»»imP»fl iflpi»np n ^ N fa r t^ ip U ^ a P ^ m K łir n r p ^ ft iu 1 n tm Wi*tt«ne ilrt«mw pilm q rrfltdf «l u i r t uimcwflruw«*, i^by^nl'dife d * ł-fppi w k n & tjrö p tz i flpii JT^Viw* HCjpuit i«ifht*«.jwaxj'» ; f>atft)ätfniu>b ifp M iifir i^,qć fn*vłvlh y tnfcp.03* m#y»inot limn S W fl ^t&»m i:nwrat»ltc>łhiił- iv /qp'^r «Wmidli 4fii^^o/lJ«&»»i»łr'iprtiŁłrtłn*inpq''iii*»c?i ' Üwm'tiÖP'dmflblircjP«*: rmttthc* # * * W n r*ut ifw ir** «WW ^ «n»n W *r U.irrmtt* I «n'inirtts M n ^ jh rt^ lr. j uithc nvmc^pi»?i.r«ak >+rr***w»u» vi'tdtf pil>mip «/ n ttm ip tw.ifrf HlHi!«!* Ujtf rf.0w v n tii» fs m ^ notnbt*ftbuwń n*1vi* flr- n f i^ iio«r qumifm -. ViufiL«iHfliłil*»lf.WirtHłKiV-/»MP w d ia ^ M n tiv iii/q m )'^ iw łiii^ rtu p ««*',«> ncilfułjtn u r J v n n.r tit.1«4 j ß i urnqr C P»»W'Jto»Fdli # i v im iip p u r tiilfr ti«r ffr *f»m nil ir ł?ł i S 4nifl, *iirtktru?rriirg ru H M -ęftćyc*** Cm*aM ttęf>9iu& n^tuflu l'.rt 1-rtCtłlPMI ifvivtsttiifc cjinii t\niiu.ip»/ä1,'o CiflipnÄ? n u f ^ T,, c*h u i>u auf» m ^ >;.. Ł.- v-:'* *uitrt q> i*- r -. fr?jit. -i--..< v x.) 'cibip ui n errateiu xm ^m v,iu nc j«ipru* uu t* fkł łcwtc rtkcimmv i7*omł ( 'jjp.v q,,owi irtiutłitll U m ili-p(tt\.ip iiir^ a iiiirtu iu P ^ łfłiim.iri/.if a^iht ;t/"vwot»«irttniir am»»*r sw umbłiipi-cf vmrtwthplm Jflm Ö'»Ijpmiic. tc (prfqj on(ttiv*>lftirf>m irbt i ncq.l ü tn iji 1 m n iq -1 rncn*m outtbio tl»>i m - nüj.nf i th fią\auicc.ipjiiir.tnil^ nir^i.hth«$ jłnrn pfvrłf, P»*tt'»nfl rtrtil* a-ffrfnr^w ^PłirtiłiiUi cvtcrvt»«m»>prwb«*f» ^ y M ir fn m t..-law v*1* n**» f ff- i^.i H*ritb*»Pii(i Arato n r b t fvm illrtm *}&* (ioj»p> U f> i qt*ncrtr^ ń f p*v<? rtfn,-qpl e 4Pk'»łtifoliSWłui iuhh:orph^uf,iii.fimomcsh <^v«.-,vłafw*fłf<i itłłh icountlrttmliiła/trti ithtii 4 [v (' I^-O -Iii ipiawsjf,ttta» rrt^ifc*ititó mf*/. \ i\t f r ł*h'..-(h iiie ««łm n c in il ftv Jtiic im iq no i.ipi f t & t t t er n u iv flic.f. jn i" r n r impm-cil ' Aä^H ieroirt-p* mi-ftica' o ftu -n m Civ&*1i\< rnfct i t f i u a m i k i i iitknai' ist i ppo uifln)-^ ) mifif 1( furt Ot «.'11 «ir cm» ;»h> t ;n t «u i Äun mnłtłte g- qp'mort'.^ni.p i* <P* ^ ntfiiföiiii* fr r n iu iif btftn» ^ im n gcm q iu M 1«cC*iC ivü.'.ivfti.i'md^* )t w4iinotu tt^mtitiuiiu- Jpp*»Hfl ^aiiptojcntlijłd ^ Iti^itdVgr <f u A t ił»s rcr ibmcnfr avtleari a i imv V fiorttuptcikrtn-t^iuic* 4 fi * tlih y' er m ^ ło litipidp^ : vnrifl'ivpiict^.rp^p.t<ja tiu tu «* ÜHItdr jl%? >» p; wrtii» m p»* rtiir«s t»^? a ip c tp e f : l U t iit q-m irf *»H»ł-T»t,i1i*br»irrtit'i0ntj)* «iic um f ^nirtui^ fiutv ptc*p«<tnt v.ur*"- i.'n».tgräp p r iv tlv * icpkiłuliiiw imm-rphhftssrtt-.nnpftręrfttfmrtthfljr-irf g» if'aiti PB-n-pwcim %*1*4<hiPi mflsr- t>r pikaitttvsr vtnioqilipltf^l ttft *>«V rtup ip^łm ułw cnivtnrflr lln. fiitpft inhu> (V,*4<*itk on flif nutim t» llw łpic m > flu 02 rcivjftv flarfjtłflt-p psłicrsil^f Mt*>' crmou rtiltfvogcm^ftbkwi T*uattHj%r»tfh :. flrtubiur S crn 'S tor/»- «łmifri1 *n»rn,iu ito n P V (H tm tjx fn U n u t ip f.t ic u n v i i& P H & fia rfo tie 'n V fa 'iitrfb ' n r flt illlrfp n «i OHm I W ^ i r n K i y f t ' (>i^ Petrus Aureoli Commentarius..., Rkps. 46/85, fol. l r, poz. 17

35 Inkunabuł zawiera wstępny ozdobny inicjał złocony, pozostałe inicjały są w kolorach niebieskim i czerwonym. Inc. F ALEXANDER de Haies Summa universae theologiae. P. IV. Nürnberg, Antonius Koberger, 23 VIII " IP194 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe resztki zapięć, ślady narożników na górnej okładzinie, na dolnej okładzinoie zachowane 3 narożniki (XV w.) Tom zawiera wstępny inicjał złocony, pozostałe inicjały są niebieskie i czerwone. Inc. F BIBLIA Biblia, cum postillis Nicolai de Lyra et expositionibus Guillelmi Britonis in omnes prologos s. Hieronymi et additionibus Pauli Burgensis replicisque Matthiae Doering.- Nicolaus de Lyra: Contra perfidiam Iudaeorum. Nürnberg, Antonius Koberger, 7 V IP 1044 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, resztki zapięć (XVw.) Egzemplarz pochodzi Z daru kanonika i archidiakona warmińskiego - Jana Scultetiego, przyjaciela M ikołaja Kopernika. Zawiera złocony inicjał na pierwszej karcie, pozostałe inicjały są niebieskie i czerwone. Inc. F CICERO Marcus Tullius De officiis etc., cum commentis. Venezia, Marinus Saracenus, 20 XII " IP 1579 Oprawa: deska, skóra biała, tłoczenia ślepe, zapięcia (XV w.) Pelpliński wolumin jest jedynym egzemplarzem w kraju. Karty tomu pokrywają liczne glosa marginalne i interlinearne. Inc. F

36 27. COLUMNA Guido de Historia destructionis Troiae. Strassburg, [Typographus Iordani = Georgius Husner], ca 25 VII IP 1663 adligat: CAOURSIN Guillelmus Rhodiorum historia ( ). Ulm, Ioannes Reger, 24 X " IP 1390 Na terenie Polski egzemplarz, notowany je st tylko w bibliotece pelplińskiej. adligat: LUPOLDUS III Bebenburgcnsis, episcopus Bambergensis Germanorum veterum principum zelus et fervor in christianam religionem Deique ministros. Basel, Ioannes Bergmann, 15 V IP 3494 Oprawa: pergam inow a karta rękopisu, tektura, (XVI w.) Inc, F DUNS Scotus Ioannes Quaestiones in IV libros Sententiarum. Ed. Thomas Penket et Bartholomaeus Bellatus. P. I. Venezia, Ioannes de Colonia et Ioannes Manthen, 26 VII IP 1993 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia s'lepe, zapięcia, ślady narożników (XV w.) Dzieło posiada wstępny inicjał złocony oraz pozostałeinicjały w kolorze niebieskim i czerwonym. Inc. F DUNS Scotus Ioannes Quaestiones in IV libros Sententiarum. Ed. Thomas Penket et Bartholomaeus Bellatus. P. IV. 26

37 Venezia, Ioannes de Colonia et Ioannes Manthen, s. a. 2 IP 1993 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, resztki klamer, ślady narożników (XV w.) Inkunabuł zawiera wstępny inicjał złocony z floraturą, pozostałe inicjały są w kolorze niebieskim i czerwonym. Inc. F DURANTI Guillelmus Rationale divinorum officiorum. Nürnberg, Antonius Koberger, 19 IV IP 2019 Oprawa: deska, skóra brunatna, skrom ne tłoczenia ślepe, guzy kościane, ślady zapięć (XV w.) Tom zawiera dwa wstępne inicjały wielobarwne pierwszy z.floraturą, pozostałe czerwone. Inc. F HEROLT Ioannes Sermones Discipuli de tempore et de sanctis cum Promptuario exemplorum et de Beata Virgine. Basel, Nicolaus Kessler, 2 III " IP 2753 Oprawa: tektura, półskórek X V III/X IX w. Inkunabuł zawiera wstępny ozdobny inicjał złocony, pozostałe inicjały są w kolorze niebieskim i czerwonym. Inc. F IACOBUS de Forlivio De intensione et remissione formarum. [Treviso, Michael Manzolus, ca 1480]. 2 IP 2942 Pelpliński egzemplarz stanowi unikat w skali kraju. adligat: PETRUS de Bergamo 27

38 Etymologiae, seu Concordantiae conclusionum Thomae Aquinatis in quibus videtur sibi contradicere. Köln, Arnoldus Ther Hoernen, " IP 4310 Oprawa: deska, skóra różow a, skrom ne tłoczenia ślepe, resztki zapięć (XV w.) Inc. F IACOBUS de Voragine Legenda aurea. [Strassburg, Typographus Legendae aureae], IP 2989 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, kom plet guzów, resztki klam er (XV w.) Inkunabuł zawiera wstępny złocony inicjał zfloraturą, pozostałe inicjały są w kolorach niebieskim i czerwonym. Inc. F IOANNES de Bromyard Summa praedicantium. P. I. [Basel, Ioannes Amerbach, non post IP 3083 Oprawa: deska, skóra biała, tłoczenia ślepe, ślady narożników, zapięcia (XV w.) Egzemplarz zawiera dwa pierwsze inicjały złocone zfloraturą, pozostałe niebieskie i czerwone. Inc. F NICOLAUS de Lyra Postilla super totam Bibliam, cum expositionibus Guillelmi Britonis et additionibus Pauli Burgensis replicisque Matthiae Doering. P. I. [Strassburg, Typographus Henr. Ariminensis = Georgius Reyser, ca 1474/7]. 2 IP 3950 Oprawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia ślepe, zapięcia (XV w.) 28

39 Wolumin zawiera wstępny inicjał wielobarwny z floraturą, pozostałe inicjały są czerwone i niebieskie. Inc. F PETRUS Comestor Historia scholastica. Strassburg, [Typographus Iordani = Georgius Husner], post 24 II IP 4320 adligat: LUDOLPHUS de Saxonia Meditationes de vita Christi in compendium redactae. [Louvain, Ioannes de Padeborn, ca 1484/87], 2" IP 3481 O prawa: deska, skóra brunatna, tłoczenia s'lepe, zapięcie, ślady narożników (XV w.) Dzieło to w Polsce notowane je st tylko w bibliotece pelplińskiej. Stanowi zatem unikat w skali krajowej. Wolumin podarowany został bibliotece cystersów przez przyjaciela M ikołaja Kopernika, archidiakona i kanonika warmińskiego - Jana Scultetiego. Inc. F

40 Literatura Ciemnołoński J., Pasierb J., Pelplin, Wrocław Glemma T., Biblioteka biskupstwa chełmińskiego w Pelplinie, [w:] Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, red. S. Wierczyński, Poznań 1929, s Grzeszewski J., Polonika w księgozbiorze cysterskiego opactwa Beatae Virginis Maria w Pelplinie, Toruń 1997 (maszynopis). Hinz E., Z dziejów muzyki kościelnej w diecezji chełmińskiej, Pelplin Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog. Incunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, pod red. A. Kaweckiej-Gryczowej, oprać. M. Bochonos et E. Szandorowskia, T. 1. Wroclaw [i in.] 1970, T. 2. Uzupełnienia. Indeksy, pod red. A. Kaweckiej-Gry czowej, oprać. M. Bohonos, M. Spandowski i E. Szandorowska, Wrocław [i in.] Karłowska-Kamzowa A., Malarstwo miniaturowe, [w:] Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, Warszawa-Poznań 1990, s Karłowska-Kamzowa A,, Znaczenie iluminatorstwa cysterskiego dla rozwoju gotyckiej dekoracji rękopisów na ziemiach polskich (Śląsk, Pomorze, Wielkopolska), [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, Poznań 1987, s Mędrek H., Iluminacja Graduału L. 13 w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie, Studia Pelplińskie 1975, s

41 Nierzwicki K., Zabytki piśmiennictwa, [w:] R. Ciecholewski, Skarby Pelplina, Pelplin 1997, s Pasierb J. St., Pelplin i jego zabytki, Pelplin 1993 (druk 1995). Rękopisy Biblioteki Seminarium Duchownego w Pelplinie, opr. W. Seńko, [w:] Biblioteka Narodowa. Katalog Mikrofilmów, Nr 14, Warszawa Rozanow Z., Ikonografia rękopisów biblioteki cystersów w Pelplinie a ich gatunki literackie, [w:] Treści dzieła sztuki. Materiały z sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Gdańsk, grudzień 1966, Warszawa 1969, s Strutyńska M., Dzieje i stan obecny kolekcji inkunabułów pelplińskich, Studia Pelplińskie, XVII, 1986, s

42 Biblioteka Główna UMK

43

44 Starodruki Biblioteka ; Główna UMK Toruń o iu n u ic K a v jio w n a uivirv ^ARO// ISBN