ZJAWISKO HAZARDU PATOLOGICZNEGO I JEGO UWARUNKOWANIA

Transkrypt

1 ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XI, numer STANISŁAWA TUCHOLSKA 21 ZJAWISKO HAZARDU PATOLOGICZNEGO I JEGO UWARUNKOWANIA Hazard jest obecnie popularn i legaln form aktywnoci podejmowan przez ludzi na całym wiecie. Wprowadzone w ostatnim okresie zmiany prawne dotyczce gier losowych, wiksza ich dostpno z racji rozpowszechnienia salonów gier sprawiły, e coraz czstsze s przypadki uzalenienia od hazardu. W tej sytuacji istnieje potrzeba lepszego poznania, czym jest hazard patologiczny. Prezentowany artykuł jest powicony tej tematyce. W literaturze przedmiotu najczciej traktuje si jako synonimiczne takie okrelenia, jak hazard kompulsywny, hazard patologiczny, hazard problematyczny. Hazard patologiczny jest zjawiskiem złoonym. Definiujc hazard, tradycyjnie zwraca si raczej uwag na skutki ekonomiczne i społeczne, a nie na proces czy te natur zjawiska. Klinicyci natomiast koncentruj si na negatywnych nastpstwach aktywnoci hazardowej, proponuj typologie i opracowuj definicje, które mog by przydatne do bardziej adekwatnej operacjonalizacji tego konstruktu, jakim jest hazard. Krytyczna analiza literatury przedmiotu pozwoliła na wyodrbnienie czynników, które mog warunkowa rozwój patologicznego hazardu. S to czynniki: rodzinne/genetyczne, socjodemograficzne (np. wiek, płe, pochodzenie etniczne, rodzaj gry losowej), podmiotowe (np. osobowo, reakcje biochemiczne, procesy poznawcze, stany psychiczne) oraz religijne/duchowe. Słowa kluczowe: hazard, patologiczny hazard, czynniki ryzyka. Hazard ma dług histori. Aktywno hazardow podejmowali ju w staro- ytnoci Egipcjanie, Persowie, Grecy, Rzymianie, Chiczycy. Był on obecny we DR HAB. STANISŁAWA TUCHOLSKA, prof. KUL, Instytut Psychologii KUL, Al. Racławickie 14, Lublin; tucholska@kul.pl

2 46 STANISŁAWA TUCHOLSKA wszystkich cywilizacjach tamtego okresu. Nawizanie do hazardu znale mona zarówno w mitologiach, jak i w ksigach biblijnych (Dzik, 2004; Clotfelter, 2005). Etymologicznie słowo hazard pochodzi z jzyka arabskiego (az-zahar) i oznacza kostk, gr w koci. Gry hazardowe to gry pienine, w których o wygranej decyduje przypadek, dlatego nazywa si je równie grami losowymi. W wielu krajach s one legalne, a nawet stanowi bardzo popularn form aktywnoci o charakterze rekreacyjnym. Przykładem mog by kraje Ameryki Północnej: Stany Zjednoczone i Kanada, gdzie hazard jest preferowan przez mieszkaców form rozrywki. Przedsibiorstwa hazardowe w znacznym stopniu zasilaj budet pastwa, poniewa gry losowe s wysoko opodatkowane (Clotfelter, 2005). Gry losowe s intratnym działem przemysłu rozrywkowego. Szczególne miejsce zajmuj tu nowoczesne automaty do gry. Analizy ekonomiczne prowadzone w Stanach Zjednoczonych wskazuj, e przynosz one dochód przewyszajcy całkowite zyski z klasycznych gier hazardowych, takich jak ruletka (Grinols, 2004). Z bada epidemiologicznych wynika, e 82% dorosłych mieszkaców Stanów Zjednoczonych bierze udział w grach losowych (Welte i in., 2002), natomiast w Kanadzie odsetek ten wynosi 72% (Azmier, 2001). Podobne wska niki uzyskuje si równie w badaniach prowadzonych w krajach europejskich. Przeprowadzone w Wielkiej Brytanii badania dostarczyły danych wskazujcych, i 68% mieszkaców podejmuje aktywno hazardow (Wardle i in., 2007). Uzyskiwane w badaniach wska niki powszechnego udziału mieszkaców w grach losowych mog by zaskakujce, jeli uwzgldni si fakt, e do niedawna stosunek administracji rzdowych i opinii publicznej do hazardu był wyra nie negatywny. Zdecydowan zmian stosunku pastwa do tej formy aktywnoci zapocztkowały pod koniec lat siedemdziesitych ubiegłego stulecia Stany Zjednoczone. Do 1975 roku w USA kasyna mogły by czynne tylko w Las Vegas w stanie Nevada, natomiast w 1998 roku były one dostpne ju w dwudziestu jeden stanach, a loterie w trzydziestu siedmiu (Dzik, 2004). Podobne zmiany zachodz w wielu innych krajach, równie europejskich: w Wielkiej Brytanii, Holandii, Norwegii, Szwecji czy Hiszpanii (Stucki, Rihs-Middel, 2007). W Polsce, wraz ze zmianami polityczno-ustrojowymi, w 1989 roku gracze uzyskali legalny dostp do kasyn i salonów gier. Hazard staje si równie u nas coraz bardziej dostpn form rozrywki. O społecznej roli hazardu we współczesnych społeczestwach wiadczy równie rosnca liczba bada i publikacji dotyczcych tego zjawiska. Jest ono

3 HAZARD PATOLOGICZNY 47 analizowane z rónych perspektyw, m.in. psychologicznej, socjologicznej, medycznej, kulturowej, religijnej, prawnej i ekonomicznej (Wildman, 1998; Abbott, in., 2004; Grinols, 2004; Clotfelter, 2005; Camchong i in., 2007)). Dzik (2004) zwraca uwag, e prowadzone w ostatnich dekadach badania aktywnoci hazardowej przyczyniły si do powstania i rozwoju nowych nurtów współczesnej nauki. Naley do nich przykładowo badanie nad racjonalnoci ludzkich zachowa. Powstała nawet odrbna dziedzina nauki, okrelana jako gambling studies, której celem jest badanie zjawiska hazardu przy uyciu aparatury naukowej. Od 1985 roku wydawane jest równie czasopismo o analogicznym tytule Journal Gambling Studies. Stanowi ono interdyscyplinarne forum, na którym dyskutowane s rónorodne aspekty aktywnoci hazardowej zarówno kontrolowanej, jak i patologicznej. Aktywno hazardowa moe przybiera rónorodne formy. Do najbardziej znanych gier hazardowych nale: gra w ruletk, gry w karty i w koci, gry liczbowe, gra w bingo, zakłady na wycigach konnych bd z udziałem innych zwierzt, gry na automatach. Grami szczególnie kojarzonymi z hazardem s ruletka i poker. W ostatnim okresie obserwuje si bardzo szybki wzrost gry na automatach losowych, dotyczy to szczególnie młodziey. Współczenie s to urzdzenia w pełni sterowane elektronicznie, a ich pierwowzorem był mechaniczny jednorki bandyta. Zdaniem specjalistów (Griffiths, 2004) o atrakcyjnoci nowoczesnych automatów do gry decyduje wiele czynników. Wród najwaniejszych jest to, e umoliwiaj gr szybkiej akcji, e s ródłem zarówno pobudzenia, jak i nagrody oraz e nie stawiaj graczom wysokich wymaga. Aktywizowanie gracza dokonuje si poprzez intensywn stymulacj słuchow i wzrokow (efekty wizualno-d wikowe). Istotne s tu równie czste wygrane. Ponadto automaty nie daj wysokich stawek pocztkowych, nie wymagaj równie duej wiedzy i co szczególnie wane w dzisiejszych indywidualistycznych czasach mona na nich gra w pojedynk. Nowym zjawiskiem jest hazard online, moliwy dziki otwarciu w Internecie kasyn wirtualnych. Oferowane w nich gry s na ogół takie same, jak w kasynach rzeczywistych, wyrónia je natomiast to, e działaj cał dob i dostp do nich jest bardzo łatwy, moliwy praktycznie z kadego miejsca (por. Niewiadomska i in., 2005). Uczestnictwa w grach hazardowych nie mona jednak postrzega tylko jako popularnej formy rekreacji czy bezpiecznej rozrywki. Dowiadczenie kliniczne i dane z bada wskazuj, e ronie liczba osób przekraczajcych akceptowalny poziom inwestowania w gr własnego czasu i posiadanych zasobów pieninych.

4 48 STANISŁAWA TUCHOLSKA Coraz wicej osób traci kontrol nad tymi obszarami własnej aktywnoci i z czasem staj si one problemowe zarówno dla nich, jak i osób im bliskich. Uzalenienie od hazardu stało si powanym problemem dla wielu współczesnych społeczestw. Jest ono tym wiksze, e coraz czciej dotyczy ludzi młodych, a nawet dzieci. Z danych szacunkowych wynika, e odsetek nałogowych hazardzistów stanowi około 3% dorosłej ludnoci Stanów Zjednoczonych, a kolejne 8% do 10 % jest zagroone uzalenieniem (Carson i in., 2003; Grinols, 2004). Istniej grupy społeczne, w których wystpowanie hazardu patologicznego jest wysze. Przykładowo, wród weteranów wojennych odsetek nałogowych hazardzistów jest dziesiciokrotnie wyszy ni wród ogółu ludnoci (Miller, Westermeyer, 1996). Podobnie w grupie młodziey odsetek osób uzalenionych jest niepokojco wysoki. Pietrzak i współpracownicy (2003) szacuj, e problemy z hazardem w Stanach Zjednoczonych ma około 20% młodych ludzi. Badania prowadzone przez Griffithsa (1995) ujawniły, e w sposób patologiczny gra w Wielkiej Brytanii 5-6% młodziey poniej osiemnastego roku ycia. Analiza danych epidemiologicznych z krajów europejskich za lata wskazuje, e 3-3,3% dorosłych mieszkaców gra nałogowo, a około 1,8% spełnia kryteria patologicznego hazardu (Stucki, Rihs-Middel, 2007). Poziom aktywnoci hazardowej wród graczy jest zrónicowany. Na potrzeby praktyki, do szacowania nasilenia hazardu (czstotliwoci grania i problemów z tym zwizanych) wykorzystuje si opracowan w Stanach Zjednoczonych przez Komitet ds. Społecznych i Ekonomicznych Oddziaływa Patologicznego Hazardu (National Research Council NRC, 1999) nastpujcy czterostopniowy podział: Poziom 0 brak aktywnoci hazardowej; Poziom 1 społeczny i/lub rekreacyjny hazard bez widocznych szkodliwych nastpstw; Poziom 2 synonim hazardu problematycznego lub nadmiernego hazardu; Poziom 3 synonim hazardu patologicznego, gdzie spełnionych jest pi z dziesiciu kryteriów podanych w DSM IV przy rozpoznaniu tego zaburzenia. Aktywno hazardowa jest złoonym fenomenem społecznym, w którym moemy wydzieli trzy rodzaje. Pierwszy z nich to hazard rekreacyjny, w którym gracz nie dowiadcza przykrych nastpstw swoich zachowa. Drugi to hazard problematyczny, ryzykowny z potencjalnie patologicznymi wzorcami grania, w którym dowiadczany jest subkliniczny poziom przykrych nastpstw i dozna. I trzeci to hazard patologiczny, gdzie zachowanie osoby grajcej jest klinicznie znaczce i spełnia kryteria diagnostyczne zaburzenia. Ten ostatni rodzaj aktywnoci hazardowej, budzcy coraz wiksze zainteresowanie specjalistów rónych

5 HAZARD PATOLOGICZNY 49 dziedzin, w tym równie psychologów, w naszej literaturze nie jest wystarczajco opracowany (por. Woronowicz, 2001; Niewiadomska i in., 2005). Celem artykułu jest charakterystyka zjawiska oraz analiza uwarunkowa nałogowego grania. I. PRÓBY DEFINICJI W literaturze przedmiotu nie ma jednej powszechnie przyjtej definicji hazardu patologicznego. Brak konsensusu widoczny jest równie w płaszczy nie semantycznej. Na jego okrelenie uywa si rónorodnych terminów: hazard patologiczny, kompulsywny, zaburzony czy uporczywy (por. NRC, 1999; Barker, Britz, 2000). Hazard patologiczny jest definiowany jako nasilajce si zaburzenie, które charakteryzuje si stał lub czasow utrat kontroli nad uprawianiem gier hazardowych, zaabsorbowaniem nimi i pozyskiwaniem niezbdnych rodków na ten cel, a take irracjonalnym zachowaniem oraz kontynuowaniem zachowa zwizanych z hazardem, pomimo negatywnych nastpstw (Rosenthal, 1992, s. 73). Podobn definicj hazardu patologicznego przyjmuje Carson (por. Carson, Butcher, Mineka, 2003, s. 1090), przy czym preferuje on raczej termin hazard kompulsywny, sugerujc tym samym, e okrelenia hazard patologiczny i hazard kompulsywny s synonimiczne. Nieco inne ujcie proponuj Custer i Milt (1985, s. 4). Traktuj oni hazard kompulsywny jako zaburzenie o charakterze uzalenienia, w którym podmiot jest aktywizowany silnym, niekontrolowanym impulsem do grania. Impuls ten cechuje si uporczywoci, sukcesywnym przybieraniem na sile i gwałtownoci, co sprawia, e gracz traci coraz wicej czasu oraz własnych zasobów emocjonalnych i materialnych. W dłuszej perspektywie czasowej moe prowadzi do zniszczenia wszystkiego, co jest wane w jego yciu. Na uwag zasługuj równie najnowsze próby okrelenia, czym jest hazard patologiczny. Przykładem mog by ustalenia Clarka i współpracowników (Clark i in., 2006a, s. 84). Definiujc hazard patologiczny, zwracaj oni uwag na jego charakterystyczne cechy, do których zaliczaj: cigł lub okresow utrat kontroli nad zachowaniem hazardowym; progresj w czstoci zachowa hazardowych i zakładanych w grze stawkach pieninych, zaabsorbowaniu graniem, w pozyskiwanych kwotach z hazardu; kontynuowanie zachowa hazardowych pomimo niekorzystnych nastpstw.

6 50 STANISŁAWA TUCHOLSKA Przytoczone powyej definicje hazardu patologicznego zostały wypracowane na gruncie psychologii klinicznej i uwzgldniaj obowizujce kryteria diagnostyczne tego zaburzenia. W literaturze czsto nazywa si je definicjami klinicznymi i odrónia od definicji tzw. nieklinicznych (por. Barker, Britz, 2000). Autorzy takich uj za charakterystyczne dla patologicznego hazardu uznaj strat znacznych kwot pieninych oraz obecno przykrych dla gracza nastpstw osobistych. Przykładem moe by definicja opracowana przez Livingstona (1974, s. 2), który okrela hazard kompulsywny jako czstsz gr, w której gracz traci wicej pienidzy, ni by sobie tego yczył, i która prowadzi do powanych Konsekwencji finansowych i osobistych. Wyjaniajc uycie słowa czstsza, autor zwraca uwag, e osoby grajce kompulsywnie powicaj wicej czasu aktywnoci hazardowej ni ci, którzy j podejmuj okazjonalnie. Przeprowadzone analizy wskazuj na stosunkowo du rónorodno uj hazardu patologicznego. Równoczenie naley zwróci uwag na podejmowane na gruncie psychiatrii i psychologii klinicznej próby osignicia konsensusu odnonie do rozumienia terminu patologiczny hazard. Istotny wkład w tym wzgldzie ma Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne (APA, 1994, s. 615), które zwi le definiuje hazard patologiczny jako uporczywe i nawracajce zachowanie hazardowe, które niszczy ycie osobiste, rodzinne i zawodowe. Dla pełniejszej klaryfikacji pojcia powysz definicj uzupełniono opisem dziesiciu symptomów charakterystycznych dla tego zaburzenia. S to: 01. Zaabsorbowanie hazardem (przejawiajce si m.in. silnym przeywaniem minionych zdarze zwizanych z gr, planowaniem przyszłych zachowa hazardowych, poszukiwaniem nowych ródeł zdobycia pienidzy umoliwiajcych granie itp.). 02. Niezdolno do wyłczenia si z gry, gdy osiga si stan podniecenia czy euforii. 03. Stałe zwikszanie wysokoci zakładanych stawek. 04. Nietolerowanie strat (najczciej przybiera to form odgrywania strat). 05. Ogólne zaniedbywanie zobowiza i spraw rodzinnych, małeskich. 06. Zapoyczanie si, ebranie, okłamywanie, sprzeniewierzanie, kradzie lub sprzedawanie narkotyków w celu zdobycia rodków na granie czy te na spłat zaległych długów. 07. Granie w sytuacji bycia sfrustrowanym, z racji doznanych niepowodze. 08. Granie, by uczci osignity sukces. 09. Ukrywanie przegranych. 10. Niezwracanie zacignitych poyczek.

7 HAZARD PATOLOGICZNY 51 Analiza powyszych symptomów wskazuje, e patologiczny hazard spełnia kryteria uzalenienia. wiadczy o tym bardzo dua intensywno reakcji, ich uporczywo oraz fakt znaczcego negatywnego wpływu aktywnoci hazardowej na róne aspekty ycia hazardzisty (Rosenthal, 1992). Griffiths (2004, s ), mówic o uzaleniajcym charakterze aktywnoci hazardowej, wykazuje obecno, w jej nasilonej postaci, zespołu behawioralnego nieumiarkowania, który charakteryzuje si kilkoma właciwociami. Do najwaniejszych nale: emocjonalne podporzdkowanie dane zachowanie staje si najistotniejsze dla osoby i dominuje w jego myleniu (absorbuje umysł i prowadzi do zniekształcenia poznawczego), w uczuciach (generuje podanie), jak równie w zachowaniu (zniekształca relacje społeczne); zmiana nastroju aktywno hazardowa powoduje zmiany emocjonalnego kolorytu, co dokonuje si bd to poprzez podekscytowanie czy oywienie, bd te poprzez uspokojenie, gdy gracz ma poczucie odseparowania od trudnej rzeczywistoci; tolerancja dawkowania z upływem czasu, w celu osignicia tych samych rezultatów emocjonalnych, potrzebna jest coraz wiksza dawka danego zachowania; objawy odstawienia dowiadczanie nieprzyjemnych uczu i objawów fizjologicznych (typu: obnienie nastroju, draliwo, zmiana łaknienia, pocenie si) po przerwaniu bd nagłym ograniczeniu podanych zachowa; konflikty wystpowanie rónego typu problemów interpersonalnych w domu, w szkole, w pracy (konflikty interpersonalne) oraz odczuwanie dyskomfortu wewntrznego (konflikty intrapersonalne), którym towarzyszy poczucie utraty kontroli; nawroty: tendencja wielokrotnego powracania do wczeniejszych wzorców postpowania, nawet po dłuszej abstynencji mog pojawi si nasilone zachowania charakterystyczne dla szczytowego okresu uzalenienia. Wykazane przez Griffithsa cechy hazardu patologicznego dowodz, e jest to nałóg spełniajcy wszystkie podstawowe kryteria tego typu zaburze. Jest on form uzalenienia od czynnoci i jako taki ogranicza si do zalenoci psychologicznej (Griffiths, 1996; Sk, 2001). Według Marlatta i jego współpracowników (1988) zachowanie uzaleniajce to powtarzajcy si nawyk, który zwiksza ryzyko zaburzenia i zwizanych z nim problemów osobistych oraz społecznych. Zachowania uzaleniajce s czsto subiektywnie odczuwane jako utrata kontroli i pojawiaj si pomimo podejmo-

8 52 STANISŁAWA TUCHOLSKA wanych wiadomych wysiłków majcych na celu ich powstrzymanie lub ograniczenie. Charakterystyczna jest tu natychmiastowa krótkotrwała nagroda (korzy) oraz pó niejsze przykre, szkodliwe i długotrwałe nastpstwa (koszty). Próbom zmiany tych zachowa (w procesie terapii bd poprzez samodzielny wysiłek) towarzyszy zazwyczaj wysoki wska nik nawrotów. Na uzaleniajce właciwoci aktywnoci hazardowej wskazuje te praktyka kliniczna. Griffiths (1995) zwraca uwag, e hazard czsto bywa nazywany ukrytym nałogiem, gdy nie wywołuje widocznych symptomów, jak to ma miejsce w innych uzalenieniach (m.in. alkoholizmie czy narkomanii), a powstajce w zwizku z graniem problemy (np. finansowe, czasowe) mona przez dłuszy czas ukrywa bd tłumaczy i rozwizywa na róne sposoby. Ukryty charakter zaburzenia łczy si równie z tym, e hazard nie oddziałuje na organizm w prosty do przewidzenia sposób, jak na przykład w przypadku rodków chemicznych. Indywidualne reakcje graczy mog by bardzo zrónicowane i na ogół wymykaj si obserwacji. W tej sytuacji trudno ustali i wskaza konkretny poziom aktywnoci hazardowej, którego przekroczenie grozi uzalenieniem. Ukryty charakter hazardu patologicznego utrudnia jego wczesn diagnoz i odracza moliwo interwencji. Z tych racji opracowuje si specjalistyczne programy szkoleniowe dla profesjonalistów, wolontariuszy, wychowawców i rodziców, które ułatwiaj wczesn identyfikacj tego typu ryzykownych zachowa (Tolchard, Thomas, Battersby, 2007). Udzielenia profesjonalnej pomocy i zapocztkowanie korzystnych zmian zachowania jest istotne w kadym przypadku, nabiera jednak szczególnego znaczenia, gdy chodzi o młodych ludzi grajcych w sposób ryzykowny bd ju patologiczny. 1. Typologia zaburzenia Pomimo wyra nego obrazu klinicznego patologicznego hazardu, osoby, które utraciły kontrol nad graniem, nie stanowi grupy homogenicznej. Znane s w literaturze próby klasyfikacji patologicznych hazardzistów. Jedna z pierwszych typologii opracowana została przez Livinstona (1974). Podzielił on kompulsywnych hazardzistów na cztery grupy, biorc pod uwag złoone kryterium wydatkowania czasu i rodków pieninych na gr. Pierwsz grup stanowi okresowo zapalajcy si do hazardu gracze. Charakteryzuj si oni najmniejszym nateniem kompulsji. Grup t tworz osoby, u których pomidzy epizodami grania wystpuj długie okresy abstynencji. Druga grupa to wypłacalni hazardzi- ci, za trzecia to stali gracze. Przedstawiciele tych dwu grup s bardziej konse-

9 HAZARD PATOLOGICZNY 53 kwentni w aktywnoci hazardowej i inwestuj w gr coraz wicej swoich zasobów pieninych i czasowych. Ostatni grup stanowi niewypłacalni gracze. Ich głównym problemem jest nie tylko respektowanie długów zacignitych na hazard, ale równie kwestia odpowiedzialnoci za siebie i uwzgldnianie praw i zobowiza wobec innych. S to równie czsto osoby zdesperowane, z duym ryzykiem zachowa samobójczych. Nieco inn typologi zaproponował Moran (1970). Koncentrujc si na zmiennych osobowociowych, wyodrbnił pi nastpujcych typów patologicznych hazardzistów: subkulturowi s to osoby, których zachowania hazardowe s sposobem zamanifestowania przynalenoci grupowej; neurotyczni ich aktywno hazardowa nie jest motywowana wzgldami ekonomicznymi, chci zysku czy bogacenia si; impulsywni to gracze, u których wystpuje okresowa utrata kontroli nad zachowaniem hazardowym, czsto równie przejawiaj postawy ambiwalentne wobec grania; psychopatyczni osoby, u których nasilony hazard jest tylko czci powaniejszych problemów intrapsychicznych i wewntrznych nieprawidłowoci w funkcjonowaniu osobowoci; objawowi to gracze, u których aktywno hazardowa jest przejawianym i obserwowanym w danym momencie symptomem powaniejszych zaburze psychicznych. Interesujc typologi tego zaburzenia proponuje Griffiths (2004). Opierajc si na danych z bada, wyodrbnia wród patologicznych hazardzistów dwie grupy: uzalenionych pierwotnie i wtórnie. Dla graczy pierwszego typu ekscytujca jest sama gra. Graj oni głównie po to, by poczu dreszcz emocji, ewentualnie sprawdzi swoje umiejtnoci czy uzyska okrelone korzyci. Cechuje ich aktywna, a nawet ofensywna postawa wobec ycia. Dla drugiego typu hazardzistów gra jest form ucieczki od dowiadczanych problemów czy osobistych kłopotów (rozbicia rodziny, doznanego zawodu, nieudanego zwizku, niepowodze szkolnych czy zawodowych). Graczy tego typu na ogół cechuje obniony nastrój, smutek, przygnbienie. S wyizolowani i wycofani społecznie. Inn klasyfikacj osób uzalenionych od grania proponuj Blaszczyski i Nower (2002). Opierajc si na danych z literatury i wynikach bada opracowali oni zintegrowany, ciekowy model aktywnoci hazardowej. Wyodrbnili trzy grupy patologicznych graczy. Pierwsz stanowi osoby, u których utrata kontroli nad graniem ma swoje ródło w specyficznym funkcjonowaniu poznawczo-behawioralnym, co wyraa si m.in. irracjonalnym przekonaniem o moliwoci uzyskania wygranej, iluzj kontroli zdarze, nasilon tendencj do odegrania strat. W drugiej znajduj si osoby z rónego typu nieprawidłowociami w sferach biologicznej i emocjonalnej. S tu gracze z genetycznie uwarunkowanymi

10 54 STANISŁAWA TUCHOLSKA zaburzeniami w funkcjonowaniu neurotransmiterów czy z syndromem nadpobudliwoci psychoruchowej (zespół ADHD) oraz ci, którzy doznali zranie w dziecistwie, depresyjni, lkowi, z małymi umiejtnociami radzenia sobie ze stresem. Trzeci za tworz osoby wolne od powyszych zaburze, ale z nasilonymi cechami impulsywnoci, skłonnoci do zachowa antyspołecznych, z psychopatycznymi rysami osobowoci i czsto uzalenione od rodków psychoaktywnych. Na potrzeby praktyki i orzecznictwa wyrónia si natomiast dwa nastpujce typy patologicznego hazardu: społeczny i profesjonalny (NRC, 1999). Społeczna odmiana hazardu patologicznego charakteryzuje si trzema nastpujcymi właciwociami: graniem w grupie (s to czsto znajomi lub przyjaciele), okrelonym czasem trwania gry i ustalon z góry stawk. Dla profesjonalnego hazardu kluczowymi za s dwie kwestie: ograniczenie ryzyka i wyra ne okrelenie dziedziny (rodzaju gry). Przytoczone typologie wskazuj, e grupa patologicznych hazardzistów nie jest homogeniczna tak w zakresie właciwoci osobowoci, jak i ich motywacji czy sposobów grania. Podkrela to wskazan wczeniej złoono zjawiska i równoczenie sugeruje rónorodno jego uwarunkowa. 2. Czynniki ryzyka zaburzenia Problematyka uwarunkowa hazardu patologicznego jest od dawna szeroko dyskutowana w literaturze przedmiotu. Badania prowadzone w tym obszarze sprowadzaj si do poszukiwania odpowiedzi na trudne pytanie: dlaczego tylko niektórzy sporód tak wielu grajcych uzaleniaj si od hazardu? Istnieje konsensus co do tego, e proces powstawania uzalenienia jest interakcj rónorodnych czynników. Najczciej sprowadza si je do trzech grup i wskazuje na czynniki biologiczne, społeczne i psychologiczne. W ostatnim okresie ten podział uzupełnia si o czynniki duchowe (Clark i in., 2006b) bd ekologiczne (Welte i in., 2006). Nieco inny podział czynników warunkujcych powstanie, rozwój i podtrzymanie nałogowego grania proponuj Raylu i Oei (2002). Uwzgldniajc specyfik zaburzenia, wydzielaj oni czynniki rodzinne, społeczne (cilej społeczno-demograficzne) i osobowe. Dopełniajc ten podział o czynniki duchowe, których wspomniani autorzy nie uwzgldniaj, uzyskujemy cztery grupy czynników ryzyka tego zaburzenia: rodzinne, socjodemograficzne i społeczne, osobowe oraz duchowe. Według tego podziału zostan one zwi le omówione poniej.

11 HAZARD PATOLOGICZNY Czynniki rodzinne Psychologowie podejmujcy problem rodzinnych uwarunkowa uzalenie s zgodni, e naley analizowa go w płaszczy nie modelowania społecznego oraz dziedziczenia biologicznego (czynniki genetyczne). Według teorii społecznego uczenia si jednostki ucz si i podtrzymuj te zachowania, które s obserwowalne i wzmacniane. Bazujc na tych teoriach mona stawia hipotez, e aktywno hazardowa jest wynikiem modelowania zachowania i postaw zarówno przez rodziców, jak i rówieników. Liczne badania potwierdzaj t hipotez i dowodz istnienia zwizku pomidzy wystpowaniem zachowa hazardowych u rodziców i ich dzieci. Raylu i Oei (2002), dokonujc metaanalizy bada dotyczcych tego zwizku, wykazuj, e rodzice wikszoci osób, u których stwierdzono problemy zwizane z patologicznym hazardem, take byli nałogowymi graczami. Równie najnowsze badania prowadzone wród Brytyjczyków (Wardle i in., 2007) potwierdzaj obecno midzypokoleniowej transmisji aktywnoci hazardowej w rodzinie. Uzyskane dane wskazuj, e ju sam fakt regularnego udziału rodziców w hazardzie zwiksza trzykrotnie prawdopodobiestwo grania w sposób ryzykowny przez potomstwo. W sytuacji, gdy hazard rodziców był problematyczny i łczył si z rónego typu trudnociami, takie prawdopodobiestwo ronie dziesiciokrotnie. Raylu i Oei ( 2002) przytaczaj dane wskazujce, e prawdopodobiestwo podjcia zachowa zwizanych z hazardem wród dzieci osób biorcych udział w spotkaniach Anonimowych Hazardzistów nie istnieje zbyt due, a tym samym niebezpieczestwo ich uzalenienia si jest bardzo małe. Prawdopodobiestwo to jednak wzrasta w przypadku dzieci, których rodzice dowiadczali, oprócz trudno- ci z hazardem, równie innych problemów, takich jak uzalenienia od substancji psychoaktywnych czy utraty kontroli łaknienia (przejadanie si). W tym miejscu naley wskaza na najbardziej istotne cechy rodowiska rodzinnego, które mog przyczynia si do powstawania uzalenie u wychowywanych w danej rodzinie dzieci. Istotnym czynnikiem jest zarówno struktura rodziny, jak i panujca w niej atmosfera wychowawcza, stosowane metody dyscyplinowania dzieci oraz preferowany przez rodziców system wartoci. Bellringer (1999), analizujc warunki rodzinne grajcych nałogowo nastolatków, ustalił nastpujce cechy ich rodzin: rozbita, dysfunkcjonalna lub skrajnie uboga rodzina; mier rodzica bd osoby pełnicej t rol w dziecistwie; niewierno mał- eska rodziców; powana choroba lub wypadek w rodzinie; przykładanie przez rodziców wielkiej wagi do pienidzy i dóbr materialnych; trudne i stresujce

12 56 STANISŁAWA TUCHOLSKA sytuacje w domu; przemoc w rodzinie (werbalna, fizyczna bd seksualna); poczucie odrzucenia przez rodziców; poczucie niedocenienia i bezsilnoci. Naley równoczenie zauway, e wprawdzie rodowisko rodzinne moe przyczynia si do powstania uzalenienia, to równie moe pełni znaczc rol w podtrzymaniu abstynencji u nałogowych graczy bd przyczynia si do jej przerwania (Oei, Gordon, 2008), moe take moderowa wpływ rodowiska rówieniczego na ich aktywno hazardow (Magoon, Ingersol, 2006). Innym aspektem rodzinnych uwarunkowa hazardu patologicznego s kwestie dziedziczenia skłonnoci. Dowodów na rol czynników genetycznych w powstawaniu tego uzalenienia poszukuje si, analizujc zachowania bli nit. Eisen i współpracownicy (1997) przeprowadzili badania aktywnoci hazardowej, któr oceniali w wietle kryteriów przyjmowanych w DSM III R, w grupie 3359 par bli nit. Uzyskane dane wskazuj, e czynniki dziedziczne wyjaniaj od 35% do 54% zmiennoci wyników w piciu symptomach patologicznego hazardu i 56% w trzech symptomach tego zaburzenia. Inne badania nad wpływem czynników genetycznych na wystpienie uzalenienia od hazardu w grupie bli nit wykazały istnienie zwizku pomidzy tymi zmiennymi tylko w odniesieniu do niektórych form hazardu. Mczy ni bdcy bli nitami monozygotycznymi wykazywali podobn czstotliwo uprawiania hazardu, ale tylko w odniesieniu do gier o wysokiej stawce. Wród kobiet zwizek midzy pokrewiestwem a czstotliwoci uprawiania hazardu wystpował tylko w przypadku grania na automatach do gry (Winters, Rich, 1998). Prowadzone coraz czciej molekularne badania genetyczne wskazuj na obecno genu zwikszajcego prawdopodobiestwo wystpienia u danej osoby patologicznego hazardu. Jest to odmiana Taq A1 ludzkiego DRD2 (receptor dopaminy 2). Wród 171 patologicznych hazardzistów u 51% stwierdzono obecno allelu D2A1, za w grupie kontrolnej wystpował on tylko u 26% badanych (Comings, 1998). Dowodów na genetyczne uwarunkowania hazardu patologicznego u mczyzn dostarczaj wyniki bada prowadzonych przez zespół pod kierunkiem Shah, przy czym stoj oni na stanowisku, e zaburzenie to jest warunkowane poligeniczne (Shah i in., 2005) Czynniki socjodemograficzne i społeczne W pracach psychologicznych podejmujcych kwesti uwarunkowa nałogowego grania do puli tzw. czynników uniwersalnych zalicza si wiek, płe, status społeczno-ekonomiczny, a w krajach wielonarodowociowych wskazuje si jesz-

13 HAZARD PATOLOGICZNY 57 cze na pochodzenie etniczne graczy (por. Abbott, Volberg, 2004; Clarke i in., 2006a). Wyniki bada potwierdzaj tez, e jednym z waniejszych czynników ryzyka hazardu patologicznego, podobnie jak innych uzalenie, jest wczesne rozpoczcie udziału w grach losowych (NRC, 1999). Dane uzyskane z bada retrospektywnych wskazuj, e doroli uzalenieni od hazardu rozpoczynali granie pomidzy 10. a 19. rokiem ycia (Dell, Ruzika, Palisi, 1981). Na jeszcze młodszy wiek inicjacji wskazuj badania w grupie osób grajcych na automatach (Griffiths, 1995). Wynika z nich, e osoby uzalenione od tego typu aktywnoci hazardowej rozpoczynały granie znaczco wczeniej (około 9,2 roku ycia) ni te, które nie były uzalenione (około 11,3). Na inny aspekt zwizku wieku z aktywnoci hazardow zwraca uwag Cox (1998 za: NRC, 1999). Poddał on analizie wiek hazardzistów szukajcych pomocy w telefonie zaufania wiadczcym takie usługi i ustalił, e czstotliwo telefonów rosła z wiekiem i była najwiksza dla osób w przedziale lata. Okazało si równie, e odsetek osób powyej 55. roku ycia dowiadczajcych problemów z hazardem i szukajcych pomocy (14% wszystkich telefonujcych) był porównywalny z osobami w wieku 18 lat i poniej (13%) z podobnymi problemami. Rezultaty bada nad zwizkiem pomidzy płci a uzalenieniami od hazardu nie s jednoznaczne. W literaturze zwraca si uwag, e w pocztkowym okresie bada nad hazardem przedmiotem zainteresowania byli głównie mczy ni, co sprawiło, e dane epidemiologiczne z tamtego okresu nie s w pełni wiarygodne, gdy mczy ni s w nich sztucznie nadreprezentowani (Mark, Lesieur, 1992). Z przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych przez Narodow Komisj Badania Wpływu Hazardu ogólnokrajowych bada telefonicznych wynika, e patologiczny hazard wystpuje zdecydowanie czciej wród mczyzn ni wród kobiet (Welte i in., 2001). Jednak nie potwierdziły tego w pełni pó niejsze badania (Welte i in., 2004a). Równie badania prowadzone wród mieszkaców Nowej Zelandii dostarczaj danych wiadczcych o tym, e problem nałogowego grania dotyczy w podobnym stopniu kobiet i mczyzn w rónych grupach wiekowych i zawodowych (Clarke i in., 2006a). Natomiast zespół pod kierunkiem Lejoyeuxa (2000) ustalił, e patologiczny hazard czciej wystpuje wród mczyzn (5,7%) ni wród kobiet (0,6%). Ponadto okazało si, e pojawienie si uzalenienia od hazardu u kobiet jest zwizane z wystpowaniem u nich depresji (kobiety z depresj s bardziej naraone na uzalenienie si od hazardu). Ta prawidłowo nie wystpuje wród mczyzn: na pojawienie si u nich patologicz-

14 58 STANISŁAWA TUCHOLSKA nego hazardu wpływ maj raczej takie czynniki, jak: wystpowanie w rodzinie zjawiska uzalenienia od hazardu lub od alkoholu, rozpoczynanie gry we wczesnych okresach ycia oraz zaburzenia w funkcjonowaniu systemu rodzinnego, szczególnie za brak autorytetów i problemy w komunikacji interpersonalnej. W tym miejscu warto zwróci uwag na jeszcze inn rónic pomidzy płciami. Uznaje si, e mczy ni wczeniej ni kobiety rozpoczynaj aktywno hazardow, ale równoczenie podkrela si, e kobiety szybciej uzaleniaj si od grania ni mczy ni (Mark, Lesieur, 1992). Przeprowadzone w Wielkiej Brytanii w 2007 roku szeroko zakrojone badania (Wardle i in., 2007) nad zachowaniami hazardowymi społeczestwa wskazuj, e 0,6% populacji dorosłych ma bardzo powane problemy z hazardem. W wikszym stopniu dotyczy to mczyzn (1%) ni kobiet (0,2%). Z bardziej szczegółowych analiz danych wynika, e problematyczny hazard wystpuje znaczco czciej wród osób samotnych (które nigdy nie zawarły małestwa), rozwiedzionych i owdowiałych. Jest on równie wyra nie skorelowany z pochodzeniem etnicznym hazardzistów, znaczco czciej wystpuje wród kolorowych mieszkaców Wielkiej Brytanii: Azjatów bd Murzynów ni wród białych. Dowodów na to dostarczaj równie badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych (Welte i in., 2004a), Australii i Nowej Zelandii (Clarke i in., 2006a). Raylu i Oei (2004) wskazuj na kilka racji tłumaczcych wiksz czstotliwo problematycznego grania wród emigrantów. Po pierwsze, hazard jest dla nich bardziej dostpny ni w krajach pochodzenia, równie czsto oferuje si im promocyjne warunki gry. Po drugie, postrzegaj oni hazard jako usankcjonowany prawnie sposób szybkiego i łatwego zdobycia pienidzy. Ponadto udział w grze jest dla nich sposobem rozładowania napi wynikajcych z trudnoci adaptacyjnych do nowych warunków. Wreszcie wysokie wska niki ryzykownego grania w grupach emigrantów mog by postrzegane jako wska niki pomylnie przebiegajcego procesu inkulturacji. Dotyczy to szczególnie tych krajów, w których hazard jest popularn form rozrywki i jest łatwo dostpny, jak to ma miejsce w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie czy Australii. W literaturze coraz czciej podkrela si, e patologiczny hazard moe si pojawia jako reakcja na nieumiejtno poradzenia sobie z problemami ycia społecznego, wynikajcymi na przykład z anonimowoci współczesnych społeczestw, złoonoci obowizujcych w nich reguł czy te niemoliwoci sprostania stawianym standardom (Raylu, Oei, 2002; Bergevin i in., 2006). Osoby uprawiajce hazard tworz subkultury, w których istnieje wiksza zwarto i kontrola, a funkcjonowanie jest mniej złoone i przynoszce ich członkom wiksze korzy-

15 HAZARD PATOLOGICZNY 59 ci. W badaniach potwierdzono istnienie zwizku midzy czynnikami społecznymi a patologicznym hazardem tylko w odniesieniu do niektórych jego form. Przykładem mog by hazardzici grajcy w karty. Tworzy si midzy nimi specyficzna społeczna interakcja, prowadzca do powstania zamknitego systemu, wzmacniajcego i podtrzymujcego angaowanie si w hazard. Raylu i Oei (2002, 2004), analizujc dane z wielu bada stwierdzili, e dostpne w kasynie nagrody społeczne, takie jak członkostwo w grupie, wsparcie emocjonalne i moralne sprzyjaj kontynuowaniu gry przez hazardzistów, mimo dowiadczania przegranych. Prawidłowoci te nie sprawdzaj si w odniesieniu do hazardzistów grajcych na automatach. Zwykle graj oni sami, nawet jeeli w lokalu znajduj si inni grajcy. Dla tej grupy hazardzistów relacje społeczne s mniej znaczce Czynniki osobowe Do czynników osobowych Raylu i Oei (2002) włczaj cechy osobowoci, właciwoci funkcjonowania biologicznego i biochemicznego organizmu, funkcjonowanie sfery kognitywnej oraz stany psychiczne osoby. Przyznaj oni, e istniały próby znalezienia cech osobowoci typowych dla patologicznych hazardzistów. Grupa ta jest jednak heterogenna w zakresie zmiennych osobowociowych. Równoczenie naley zauway, e specjalici, w tym równie praktycy, zwracaj uwag, i niektóre cechy osobowoci mona wiza z wikszym ryzykiem pojawienia si uzalenienia od hazardu. Najlepiej udokumentowane s powizania pomidzy patologicznym hazardem a takimi zmiennymi, jak poszukiwanie dozna oraz impulsywno (Lightsey, Hulsey, 2002; Zuckerman, McDaniel, 2003; Grant, Kim, 2003; Clarke, 2004; Derevensky, Gupta, Nower, 2004; Nordin, Nylander, 2007). Według Zuckermana (1979) poszukiwanie dozna to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zrónicowanych, nowych, zło- onych i intensywnych wrae i dowiadcze oraz gotowo do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu dowiadcze (za: Strelau, 2001, s. 705). Impulsywno jest natomiast definiowana jako zachowanie spontaniczne lub nieintencjonalne, zwizane z szybkim, pozbawionym refleksji i namysłu lub niekontrolowanym działaniem (Raylu, Oei, 2002). Jest ona uwaana za główn cech zwizan z patologicznym hazardem. Pogłbione analizy danych empirycznych wskazuj na złoono ustalonych zwizków pomidzy tymi zmiennymi. Okazuje si, e poszukiwanie dozna ma wpływ na wystpienie zachowa zwizanych z graniem raczej

16 60 STANISŁAWA TUCHOLSKA u ludzi młodych, odnosi si równie tylko do niektórych form hazardu i ma mniejsze znaczenie u osób bdcych w trakcie leczenia. Według Zuckermana poszukiwanie dozna i impulsywno działaj w dwóch rónych okresach procesu rozwoju uzalenienia od hazardu (Zuckerman, McDaniel, 2003). Poszukiwanie dozna ma wpływ na podejmowanie przez niektóre osoby, zwłaszcza młode, rónych form hazardu, ma wic istotne znaczenie w inicjowaniu uzalenienia. Impulsywno natomiast ma decydujce znaczenie w fazie utrwalania i utrzymywania si patologicznego grania. To głównie dziki niej gracz moe kontynuowa gr, pomimo ponoszonych w niej strat. Osoby impulsywne s naraone na odgrywanie si, co jest charakterystyczne dla zachowa hazardowych. Polega ono na trudnoci w zaakceptowaniu przegranej i deniu do odzyskania utraconych pienidzy w dalszej grze. Na ogół prowadzi to do kolejnych przegranych i nakrca spiral strat. T sekwencj działa uczestników gier hazardowych nazywa si gonitw przegranych (Griffiths, 2004). Tylko niektóre badania (Malkin, Synne, 1986; Roy i in., 1989) potwierdziły hipotez o istnieniu zwizku midzy patologicznym hazardem a neurotycznoci, psychotycznoci i ekstrawersj. Zakłada ona, e wysoka neurotyczno i psychotyczno stanowi ryzyko wystpienia uzalenienia od hazardu. Odnoszc si do teorii introwersji i ekstrawersji mona stwierdzi, e ekstrawertycy silniej reaguj na nagrod ni na kar, std mona przewidywa, e wród patologicznych hazardzistów przewaaj ekstrawertycy (Raylu, Oei, 2002). Fernandez- -Montalvo i Echeburua (2004) zauwaaj, e z patologicznym hazardem współwystpuj te niektóre zaburzenia osobowoci: osobowo borderline, antyspołeczna, paranoidalna i narcystyczna. Do powstania i utrzymania si patologicznego hazardu mog równie przyczynia si nieprawidłowoci sfery poznawczej, szczególnie za nieracjonalne mylenie oraz rónego typu zniekształcenia poznawcze (Roney, Trick, 2003; Dzik, 2004). Hazardzici cechuj si systemem błdnych przekona, który powoduje utrzymywanie si zachowa patologicznych zwizanych z gr, pomimo do- wiadczania strat, nawet jeli s one due lub te utrzymuj si stale. Raylu i Oei (2002) wskazuj, e u hazardzistów mona wyróni dwa typy obcie poznawczych: wiar w moliwo poredniego lub bezporedniego wpłynicia na wynik gry oraz wiar w umiejtno dokładnego przewidzenia wyniku gry. U osób grajcych moe równie mie miejsce iluzja kontroli sytuacji. Jej wystpieniu sprzyjaj niektóre okolicznoci zewntrzne. Istotne s tu: czynnik wyboru (moliwo wybrania pewnych elementów zwizanych z gr); czynnik znajomoci (np.

17 HAZARD PATOLOGICZNY 61 granie na ulubionym automacie); czynnik zaangaowania (branie czynnego udziału w grze). Raylu i Oei (2002) podaj przykłady rónorodnych zniekształce poznawczych, które czsto wystpuj u hazardzistów. S to: (1) Przecenianie własnych moliwoci wygrania i niedocenianie moliwoci innych graczy. (2) Przesdy zwizane z posiadaniem talizmanów, wykonywaniem okrelonych czynnoci i rytuałów oraz z okrelonymi stanami umysłu (modlitwa, pozytywne nastawienie). (3) Przypisywanie sukcesów własnym umiejtnociom, a niepowodze wpływowi innych ludzi lub losowi. (4) Oczekiwanie, e po serii przegranych nastpi seria wygranych (złudzenie gracza). (5) Traktowanie powtarzajcych si sytuacji ponoszenia strat jako dowiadcze edukacyjnych, które ostatecznie pomog w osigniciu serii wygranych. (6) Łatwiejsze przypominanie sobie sytuacji wygranej ni straty, co prowadzi do oczekiwania wygranej w grze, która poprzednio zakoczyła si porak (pami selektywna). (7) Złudzenia dotyczce kontroli szczcia: szczcie jako zmienna niekontrolowalna wiara we fluktuacj pomidzy okresami dobrej i złej passy, co prowadzi do oczekiwania na okresy dobrej passy; wiara, e szczcie moe by kontrolowane dziki przestrzeganiu przesdnych zachowa; wiara w posiadanie szczcia tylko w niektórych rodzajach gier; przewiadczenie, e szczcie w innych dziedzinach ycia wiadczy o posiadaniu szczcia równie w grze. Podsumowujc wyniki bada nad poszukiwaniem ródeł uzalenienia w sferze poznawczej mona przyj, e nałogowe granie powodowane jest błdnym postrzeganiem rzeczywistoci oraz systemem niewłaciwych przekona odnonie do własnych moliwoci sprawczych, przypadkowoci zdarze czy te osobistego szczcia. Obok swoistego funkcjonowania sfery poznawczej, o patologicznym hazardzie mog decydowa równie stany psychiczne osoby. Wyniki bada psychologicznych i psychiatrycznych (Blaszczynski, Steel, 1998) potwierdzaj tez, e nastrój ma wpływ na powstawanie i utrzymywanie si patologicznego hazardu. Główn rol odgrywaj tu lk i depresja. Podwyszony poziom tych emocji sprawia, e osoba angauje si w hazard w celu zniwelowania tych negatywnych stanów, co na ogół przynosi tylko chwilow ulg. Natomiast w dłuszej perspektywie czasowej nie jest efektywne i na ogół powoduje wzrost negatywnego na-

18 62 STANISŁAWA TUCHOLSKA stroju. Warto w tym miejscu przywoła stanowisko Mellibrudy (1996), który uwaa, e przyczyn uzalenie naley szuka w podstawowym pragnieniu człowieka, jakim jest osiganie pozytywnego bilansu emocjonalnego. Gdy jest on ujemny, dana osoba moe regulowa stany uczuciowe, sigajc po zachowania podnoszce jej samopoczucie. Czsto s to uywki, ale moe to by gra hazardowa, niekontrolowane zakupy czy te przejadanie si. Kolejny obszar bada dotyczcych jednostkowych cech nałogowych graczy koncentruje si na ich sferze biologicznej. Badania roli właciwoci biologicznych i biochemicznych organizmu w powstawaniu uzalenienia od hazardu s jeszcze w stadium pocztkowym (Potenza, Winters, 2003). Udało si ju jednak wyróni kilka czynników, które mona powiza z pojawianiem si uzalenienia od hazardu. Jednym z nich s problemy zwizane z lateralizacj półkul mózgowych. Badania przez zespół po kierunkiem Goldsteina (Goldsteina i in., 1963; 1965) wykazały, e u patologicznych hazardzistów wystpuje mniej zrónicowana aktywacja półkulowa ni u osób nieuzalenionych od hazardu oraz e zrónicowanie półkulowe u hazardzistów jest odwrotne ni u osób nieuzalenionych. Podobny wzorzec wykazuj wyniki bada EEG u dzieci z ADHD. W literaturze coraz czciej wskazuje si na zwizki pomidzy zespołem nadpobudliwoci psychoruchowej (ADHD) a nałogowym graniem. Wspólne dla tych zaburze s: niedostateczna kontrola impulsów oraz dua reaktywno. Z bada wynika, e cz nałogowych hazardzistów to osoby, u których w dziecistwie rozpoznano zespół nadpobudliwoci, i szczególnie u nich stwierdza si nieprawidłowoci w obrbie kory przedczołowej (Rodriguez-Jimenez i in., 2007). Z wystpowaniem patologicznego hazardu s równie zwizane zmiany w systemie neurotransmiterów. W badaniach przeprowadzonych wród patologicznych graczy (Comings, 1996; DeCaria, Begaz, Hollander, 1998) zauwaono zmiany w systemie serotoninergicznym, wyraajce si niszym poziomem enzymu monoaminooksydazy (MAO), zaburzenia w systemie noradrenergicznym, a take w systemie dopaminergicznym, prowadzce do zmniejszenia produkcji dopaminy Czynniki duchowe Poszukujc przyczyn uzalenienia, coraz czciej zwraca si uwag na sfer duchow człowieka, w której istotnym elementem s religijne przekonania i postawy (Spaniol, 2001; Longo, Peterson, 2002; Clark i in., 2006b; Lam, 2006; Ry, 2007). Dla osobowego istnienia szczególne znaczenie ma znalezienie odpowiedzi

19 HAZARD PATOLOGICZNY 63 na pytania o sens ycia, warto nadziei, rol pozytywnych relacji z innymi, wartoycia wspólnotowego, istnienie Boga i jego rol w ludzkim yciu. Rónego typu niejasnoci w próbach odpowiedzi na te pytania mog powodowa pustk egzystencjaln i stan frustracji sprzyjajcy szukaniu substytutów i działa zastpczych. Wiedza na temat zwizków sfery duchowej i religijnoci z patologicznym hazardem nie jest obszerna ani pogłbiona. Dane z nielicznych jeszcze bada wskazuj na niszy odsetek uzalenie wród osób bardziej religijnych i charakteryzujcych si wyszym rozwojem duchowym (Kendler i in., 1997). Ponadto ustalono, e rozwój duchowy i religijny s dobrymi predyktorami abstynencji od hazardu i subiektywnego poczucia dobrostanu (Clarke i in., 2006b). W literaturze zwraca si uwag (Rosenthal, 1975; Neusner i in., 2000; Marlatt, 2002), i mało wiadomo o zachowaniach hazardowych wyznawców religii tradycyjnie zakazujcych tego typu zachowa, zwłaszcza za judaizmu, islamu, buddyzmu. Nie s one zakazane w chrzecijastwie, dlatego w niektórych badaniach próbuje si ustala czstotliwo wystpowania zachowa hazardowych i ich nasilenie u przedstawicieli rónych denominacji tego wyznania. Okazuje si, e wystpuj one rzadziej u wyznawców bardziej restryktywnych odmian chrze- cijastwa, m.in. u metodystów czy fundamentalnych protestantów (Abbott, Volberg, 1999). Wyniki kolejnych bada prowadzonych wród mieszkaców Stanów Zjednoczonych (Welte i in., 2004) wskazuj, e do uprawiania hazardu nieco bardziej skłonni s katolicy ni protestanci. Najmniejsze prawdopodobiestwo pojawienia si patologicznego hazardu wystpuje w grupie wyznawców protestantyzmu bdcych w podeszłym wieku. Rezultaty bada prowadzonych przez Lama (2006) potwierdzaj zwizek pomidzy religijnoci a aktywnoci hazardow. Poziom religijnoci, okrelany czstoci praktyk i znaczeniem wiary w yciu badanych, był znaczco wyszy u osób, które nie graj, za u hazardzistów (grajcych w kasynach, na wycigach, na loterii i w bingo) był on istotnie niszy. Wyniki bada wskazuj, e kwestie wiary i religii nie stanowi wanego obszaru w yciu nałogowych graczy. * Analiza czynników zwikszajcych ryzyko uzalenienia od hazardu wyra nie wskazuje, i wyjanienia przyczyn zaburzenia mona dokona w modelu polietiologicznym, uwzgldniajcym interakcj czynników biologicznych, psychologicznych, społecznych i duchowych. Oznacza to, e w rozwoju tego zaburzenia bior udział zarówno czynniki społeczno-sytuacyjne (m.in. wczesny kontakt

20 64 STANISŁAWA TUCHOLSKA z hazardem, midzypokoleniowa transmisja aktywnoci hazardowej w rodzinie, dysfunkcja rodziny), psychologiczne (m.in. niektóre cechy temperamentu, wadliwie przebiegajce procesy mylenia), jak i duchowe (pustka egzystencjalna, niskie wartociowanie religii), które nakładaj si na podłoe biologiczne jednostki. To, jaki rodzaj czynników staje si dominujcy, jest indywidualn cech osoby i jej sytuacji yciowej. Patologiczny hazard jest wyuczonym wzorcem działania, trudnym do zmiany. Dzieje si tak midzy innymi dlatego, e uzyskiwane przez graczy wzmocnienia w formie wygranych (nawet niewielu i niewielkich) maj charakter wzmocnie nieregularnych, które s najskuteczniejsze w warunkowaniu instrumentalnym. Czsto gracze, mimo uczestniczenia w terapii, po pewnym czasie wracaj do nałogu. W tym kontekcie szczególnego znaczenia nabieraj oddziaływania prewencyjne. BIBLIOGRAFIA Abbott, M. W., Volberg, R. A. (1999). Gambling and pathological gambling in the community: An international overview and critique. Report number one of New Zealand gaming survey.wellington, NZ: Department of Internal Affairs. Abbott, M. W., Volberg, R. A., Berlinger, M. E., Reith, G. (2004). A review of research on aspects of problem gambling. Auckland, NZ: Gambling Research Center. APA American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV). Washington, DC: American Psychiatric Association. Azmier, J. (2001). Gambling in Canada 2001: An overview. Calgary, AB: Canada West Foundation. Barker, T., Britz, M. (2000). Jokers Wild: Legalized gambling i the twenty-first century. Westport, CT: Praeger. Bellringer, P. (1999). Understanding problem gamblers. London: Free Association Books. Bergevin, T., Gupta, R., Derevensky, J., Kaufman, F. (2006). Adolescent gambling: Understanding the role of stress and coping. Journal of Gambling Studies, 22, 2, Blaszczynski, A., Nower, L. (2002). A pathways model of problem and pathological gambling. Addiction, 97, 5, Blaszczynski, A., Steel, Z. (1998). Personality disorders among pathological gamblers. Journal of Gambling Studies, 11, 1, Camchong, J., Goodie, A., McDowell, J. E., Gilmore, C. S., Clementz, B. (2007). A cognitive neuroscience approach to studying the role of overconfidence in problem gambling. Journal of Gambling Studies, 23, 2, Carson, R. C., Butcher, J. N., Mineka, S. (2003). Psychologia zaburze. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Clarke, D. (2004). Impulsiveness, locus of control motivation and problem gambling. Journal of Gambling Studies, 20, 4,