dyrektor naczelny MAREK SZYJKO

Transkrypt

1

2 dyrektr naczelny MAREK SZYJKO Pitr Czajkwski DZIADEK DO ORZECHÓW ba/et-feeria w dwóch aktach librett ryginalne: MARIUS PETIPA i IWAN WSIEWOŁOŻSKI (wg wersji A. Dumasa baśni Dziadek d rzechów i Król myszy E.T.A. Hffmanna) prapremiera - 6 grudnia l 892, Petersburg librett autrskie - GIORGIO MADIA premiera - 18 października 2008 rku

3 Chregraf, tancerz, pedagg i reżyser. Urdził się w Medilanie i tam w l 984 rku ukńczył szk łę baletwq przy Teatr alla Scala; również na tej sce nie dbył się jeg debiut. Później klejn był : s li stq w Balecie XX Wieku Maurice'a Bejarta, slistq w Bejart Ballet Lausanne, slistq w Pennsylvania Ballet i Milwaukee Ballet. Pdczas turnee p Eurpie, Azji, bu Amerykach i Australii występwał w spektaklu zatytułwa nym Nure;ev i przyiaciele, gdzie tańczył między innymi w duecie z samym Rudlfem Nurejewem. W latach l był slistq San Franci sc Ballet, następnie: pierwszym tancerzem Pennsylvania Ballet, pierwszym tancerzem Aterbalett i slistq Zurich Ballett. W rku 1997 zakńczył karierę tancerza i zstał pedaggiem raz baletmistrzem Balett di Tscana. Później pełnił funkcje maitre de ballet i asystenta chregrafa w Berlin Ballett przy Kmische Oper raz dyrektra artystyczneg baletu Teatru Wielkieg w Łdzi. Girgi Madia zatańczył w pnad 90 baletach, ws półpracw ał z najznakmitszymi chregrafami, takimi jak: Merce Cunnigham, Maurice Bejart, Alicja Alns, Niklas Berizff, William Frsythe, James Kudelka, Jsef Russill, Rsella Hightwer, Richard Tunner, Glen Tetley, David Bintley, Rudlf Nurejew, Hans van Manen i Rland Petit. Jak maitre de ballet i asystent chregrafa współpracwał z Maur Bignzettim, AmandqMiller, Jnathanem Barrwem, Stefanem Thssem, Richardem Wherlckiem i innymi. Był pedaggiem w Balett di Tscana, Teatr Cmulane di Firenze, Luzem Ballett, Pensylvania Ballet Schl, Staatsper w Wiedniu. Prwa dził także klasy mistrzwskie na uni wersytecie i w cllege'u w Luizjanie i Klrad. Girgi Madia stwrzył wiele chregrafii dla różnych zespłów. Sq wśród nich: Wesła wdówka dla Opery w Zurychu, Sti.ick dla Zuercher Ballett, XL - przedstawina na knkursie baletwym im. Mai Plisieckiej, Perun baci - zaprezentwana na Międzynard wy m Fe stiwa lu Muzycznym na Elbie, B/er, Umierajqcy łabędź raz Giuseppe {autrskie fragmenty) dla Teatru Wielkieg w Łdzi. Jest także twórcq przedstawień (reżyseria i chregrafia): Księżniczka czardasza (2002), Giuditta (2003), Hrabina Marica i Wesła wdówka (2004). Z utwrznym przez siebie zespłem baletwym przy Vlksper w Wiedniu (w 2003 rku) zrealizwał z wielkim sukcesem d wa pełnspektaklwe balety: Nud (2004) i Alice (2005), w których w pełni uja w n i ł swój indywidualny styl chregraficzny, a z zespłem Vlksper w Wiedniu - sw je wersje (reż. ichr.) peretek: Bccaci, Nc w Wenec;i, Wiedeńska krew i Wesła wdówka. W 2006 rku dla Wiener Kammerper zrealizwał wieczór Ain't misbehavin Fatsa Wallera. Jest laureatem ZŁOTYCH MASEK za Śpiqcą królewnę, Kpciuszka i Opwieści Hffmanna, spektakle zrealizwane w naszym Teatrze. ::J (./) CD ::J N. Q _ :J""... CD... <O -t. GJ - ;u GJ - ~ )> - )> Swje zaintereswania plastyczne Artystka r z.win ęła zar~z p~ maturze w l 9 88 rku prakt y kami w pracwni scengraf1czn e1 Deutsche Staatsper w Berlinie u prfesra W ilfrieda Werza. W l 990 rku rzpczęła studia scengrafii i kstiumlgii w Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie i w Institut del Teatre w Barcelnie. Dyplm z wyróżnieniem uzyskała w l 997 rku, następnie dbył staż mistrzwski w berlińskiej Akademii Sztuk Pięknych. W ltach l Crdelia Matthes b y ła asystentkq takich scengrafów, jak m.in.: Rbert Wilsn, Vlker PfUller, Peter Schubert - w Staatsper w Berlinie, Vlksper w Wiedniu i Tetr Cmunale we Flrencji. Swje prace real izwa ła także w teatrach w: Augsburgu, Lubece, Kassel i Bielefeld, a wśró d wyknanych scengrafii najważniejsze t: Wesele Figara Mzarta {Augsburg), Gianni Schicchi Puccinieg (Wiedeń), Gasparne Millóckera (Freiburg), Fideli Beethvena (Hildesheim), Riglett Verdieg (Oldenburg), Simn Bccanegra Verdieg (Berlin), Włszka w Algierze Rssinieg (Kassel) i Jann d'arc na stsie Hneggera (Kassel). Z Girgi Madiq zrealizwała w Vlksper w Wiedniu Alice z muzykq Nin Rty i w Kammerper w Wiedniu - Fals Wal/er raz Kpciuszka w naszym Teatrze, wyróżnineg Złtą Maską za scengrafię. realizacja światła kierwnik baletu pedagdzy asystenci krdynatr pracy baletu inspektr baletu akmpaniatrzy asystentka scengrafa inspicjentka JERZY STACHOWIAK ANNA KRZYŚKÓW Anna Frnczek, Edyta Wasłwska Jarsław Biernacki Krzysztf Pabjańczyk Elżbieta Bruc, Jan Sknieczny Elżbieta Panek Anna Krzemińska.. CD () 7'... Q. ;u CD 7' (./) rn :::±.-- c - 3 )> < ~ ~ I rn (/) 2 3

4

5 Beata Brżek Janna J ab łńs ka Agata Jankwska Mariusz Ca ban Kamil Chmielecki Wjciech Dmaga ła Artur Firaza ~ \ \. Vilde Jhannessen Mariya Ka sabva Ewa Kwa lska Mnika Maciejewska Jerzy Gę si k w ski Ad am Grabarczyk Tmasz Jagdziński Łukasz Lichłat.- - ~ '. Matylda M l iń ska Eri na Nishitama Olena Pnm arva Anna Prusz yńska Jan Łu kasi e w ic z A leksander Miedwiediew Igr Naknechnyj Krzysztf Pabj a ńczyk Julia Sadwska Jennifer Sarver Ka rlina Sa sin Mnika Szymurska Gintautas Ptckas Pitr Ratajewski G iena dij Ry b alchenk M arcin Walenda ';. 6 7

6 Henryk Swlkień K ażdy z nas d dziecka zna bajki takie, jak Czerwny Kapturek, Kpciuszek, Śpiąca królewna, Jaś i Małgsia. Opwiadane sq z pklenia na pklenie i słuchane przez dzieci zawsze z tym samym zaintereswaniem. A gdy znajdujq dbicie w pięknej muzyce, słuchane sq i glqdane na scenie teatralnej z równym zaintereswaniem także przez drsłych. D tych bajek zaliczyć mżna również i baśń dla młdzieży pd tytułem Dziadek d rzechów, znanq i cieszqcq się dużym rzgłsem na dług przed tym, nim d libretta baletweg wysnuteg z tej baśni skmpnwał muzykę Pitr Czajkwski. Tak, jak t najczęściej bywa z baśniami, znajqc treść dkładnie - rzeczy zasłyszane w dzieciństwie pamięta się najdłużej - nie wiemy, kt był autrem danej baśni. Mał więc kt pamięta, że twórcq baśni Dziadek d rzechów był skqdinqd znany i d dziś wydawany niemiecki pisarz, Ernest Tedr Amadeusz Hffmann. Nazwaliśmy g pisarzem, a n pnadt był kmpzytrem, malarzem i ryswnikiem. Duż mżna by pwiadać jeg niespkjnym życiu bfitujqcym w zaskakujqce przygdy. Byłby t tym ciekawsze, że życie t wielma nićmi wiqzał się z Plskq. Urdzny w 1776 rku w Królewcu, a zmarły w 1822 rku w Berlinie, Hffmann, zresztq z zawdu prawnik, przez szereg lat zamieszkiwał w Głgwie, Pznaniu, Płcku i Warszawie. Ożenił się z Plkq - Mariq Trzcińską, a baśń Dziadku d rzechów napisał w upminku dla dzieci swjeg warszawskieg przyjaciela. Pracujqc jak prawnik, Hffmann znajdwał czas na wszystk: na muzykę, na malarstw, na pisarstw. Największq jednak sławę zapewniły mu już za życia pwiadania pełne, bardz w epce rmantyzmu chętnie widzianej, fantastyki. D jakieg stpnia sława baśni Hffmanna zataczała szerkie kręgi w całej Eurpie, świadczy fakt, że czytan g i pdziwian również dalek pza granicami Niemiec i Plski. W szczegó lnści właśnie Dziadek d rzechów zyskał takq ppularnść, że francuskiej przeróbki tej baśni dknał nie kt inny, jak sam Aleksander Dumas. W tej właśnie pstaci baśń ta dtarła d Rsji. Tak jak i wiele innych rsyjskich dzieci również Pitr Czajkwski znał dbrze d małeg baśń Dziadku d rzechów. A że dzieci bardz lubił, i t nie tylk dzieci swej ukchanej, młdszej sistry Aleksandry, nie graniczał się d czytania im baśni, ale łqczył je nieraz z imprwizwanq na grqc muzyką, a nawet brał żywy udział w ich dmwych" inscenizacjach. Nie był też dla Czajkwskieg nic przyjemniejszeg, gdy zwrócił się d nieg Iwan Wsiewłżski, wszechwładny dyrektr carskich teatrów w Petersburgu, z prpzycjq skmpnwania baletu parteg w swej treści na Dziadku d rzechów Hffmanna w wersji Dumasa. Czajkwski był już wtedy uznanym w kraju i za granicq wybitnym kmpzytrem. Obk per i symfnii, miał już grmne zasługi dla baletu. Jeg dwa wcześniej skmpnwane balety - Jezir /będzie i Śpiąca królewna - degrały przełmwq rlę szczególnie gdy chdzi ich strnę muzycznq. Czajkwski był pierwszym 8 kmpzytrem pdnszqcym rangę muzycznq baletu, piszqcym balety całspekta klwe, a więc wypełniajqce cały wieczór i, c ważniejsze, wiqżqce ściśle muzykę z głębiej ptraktwanymi przeżyciami bhaterów, pdbnie jak t miał miejsce w perze. Przed nim wszechwładnymi dyktatrami w dziedzinie baletwej byli baletmistrzwie; mał dbali ni sens i rangę muzyki, byle tylk mżna był przy niej tańczyć. Jeszcze mniej intereswała ich strna psychlgiczna, czy zgła zdrwy sens akcji. Bardziej chdził im efektwny ppis, barwnq feerię mgqcq zachwycić mniej wybrednq publicznść. Czę st zadanie nie tyle skmpnwania ile dbrania stswnej muzyki pwierzan nie kmpzytrm, a prawcm" muzycznym, nie majqc im za złe, gdy pasujqce kawałki" muzyczne dbierali z innych, a nawet cudzych utwrów. Z tym żałsnym stanem rzeczy pdjqł walkę właśnie Czajkwski. Ale, mim swjeg w ielkieg pd kniec życia autrytetu, musiał i n d pewneg stpnia iść na kmprmisy. I tak właśnie w Dziadku, cał jeg druga część staje się wspmnianq już feerią, a więc jakby rewiq taneczną, w której chdzi już nie tylk lśnienie widza i słuchacza samym tańcem na tle mżliwie efektwnej scenerii. Inna rzecz, że tak się szczęśliwie składa, że właśnie w wej rewiwej" części baletu, muzyka sięga szczytów piękna. W marcu rku, wk rótce p premierze Śpiące; królewny, Czajkwski pisał d znajmej ś piew ac zk i : Chcq de mnie jeszcze jedneg baletu, pnieważ balet wystawiny w tym seznie miał duże pwdzenie." Z nwym baletem - a miał t być Dziadek d rzechów - zamówin u Czajkwskieg jedncześnie nwq jednaktwq perę Jlanta, czym kmpzytr infrmwał przyjaciela w innym liście: Zamawiajq u mnie jednaktwq perę i dwuaktwy ba let. W siewłżski craz bardziej mi sprzyja, zdecydwanie nie dpuszczajqc myśli seznie bez mjej nwej rzeczy." Isttnie, publicznść uwielbiała utwry Czajkwskieg i dyrekcja carskich teatrów musiała si ę z tym liczyć. Temat Dziadka na razie nie pdbał się kmpzytrwi, bardziej intereswał g temat jedncześnie zamówinej pery przewidzianej d wyknania w ramach jedneg wieczru z nwym baletem. Najważniejsze t uwlnić się d baletu - pisał d brata - b pera tak mnie pasjnuje i tak pdba mi się jej temat, że daj mi tylk dwa tygdnie spkju, a na pewn napiszę jq n termin." Szczegółwy plan baletu przesłał Czajkwskiemu chregraf teatrów cesarskich, sławny Marius Petipa. Kmpzytr próbwał szkicwać muzykę pdczas pdróży zagranicznej, w trakcie której w Niemczech, Francji i Ameryce dyrygwał własnymi utwrami. Ogarniały g wqtpliwści, czemu dawał wyraz w listach d brata: Czy nie lepiej dłżyć perę i balet d seznu l ? Jedn i drugie zrbię wtedy, nie śpieszqc się, bardz dbrze - czuję t. Drugi akt baletu mże być zdziwiajqc efektwny, le ptrzeba tu subtelnej, filigranwej rbty, na t nie mam czasu, głów nie brak mi dpwiednieg nastrju ducha i chty d prcy... Dręczy mnie pczucie zupełnej niemżnści dbreg wypełnienia przyjęteg n siebie bwiqzku." P pwrcie d Rsji zabrał się jednak żwaw d kmpnwania muzyki d baletu. Jak zwykle ceniał siebie surw : Balet jest nieskńczenie grszy d Śpiące; królewny, c d teg nie mam wqtpliw Zbaczymy, jak wyjdzie pera... " Na przekór Czajkwskiemu, przy całym uznaniu dla piękn jeg pery Jlant, nie u 9

7 się jej zdbyć teg uznania, jakie niezmiennie twarzyszy muzyce Dziadka d rze- chów. Czajkwski, jeszcze przed ukńczeniem całści, wybrał kilka tańców z drugieg aktu baletu i wraz z uwerturq zestawił je w suitę. 7 marca l 892 rku zadyrygwał niq sam w Petersburgu na kncercie Rsyjskieg Twarzystwa Muzyczneg. Suita miała pwdzenie" - relacjnwał krótk w liście d sweg mskiewskieg wydawcy. W rzeczywistści sukces był grmny. Na wspmnianym kncercie prawie wszystkie numery suity były biswane. Również prasa, zazwyczaj pwściqgliwa wbec Czajkwskieg, nie szczędziła pchwał. W tym samym miesiqcu ukńczył Czajkwski instrumentację całeg baletu. Trudn wyrazić słwami, ile w tej muzyce piękna, lekkści, pikanterii, prawdziwie muzyczneg dwcipu! Instrumentacja, jak zawsze u Czajkwskieg znakmita, bfituje we wręcz dkrywcze pmysły. Już filigranwa uwertura jest sweg rdzaju arcydziełem. W Tańcu Wróżki Cukrwej wprwadził kmpzytr p raz pierwszy czelestę zdbywajqcy wtedy dpier prawa bywatelstwa instrument klawiszwy, jakby mały frtepianik charakterystycznym szklistym brzmieniu. W tańcu tym czelesta gra chchlikwq partię na tle pizzicat smyczków i tajemnicz brzmiqcych pmruków klarnetów w niskim rejestrze. W Tańcu arabskim w treści baletu mwa jest kawie pchdzqcej z Arabii. Egztyka wydbyta jest w muzyce przez rytmicznie jednstajny pdkład altówek i wilnczel z tłumikami, na tle któreg klarnety i nsw brzmiqcy rżek angielski intnujq niezwykle charakterystyczny temat. A Taniec chiński? Jeg bhaterem - w partyturze, nie na scenie - jest wysk brzmiqcy flet na jednstajnym rytmicznie tle fagtów. Specyficznym efektem brzmieniwym jest pusta przestrzeń pmiędzy meldiq fletu a baswym wtórem. Później wkradajq się d niej pizzicat smyczków. Jeszcze przenikliwiej brzmi temat fletwy, gdy wzmcni g ktawę wyżej grajqca pikulina. W tym też mmencie pmię dzy flety i partię baswq wlewajq się ruchliwe pasaże klarnetów. Każdy z tych efektów brzmieniwych zastswany tu zstał z pdziwu gdnq inwencjq jak niezwykle trafny efekt wyrazwy. Akcentem rsyjskim jest Taniec rsyjski - trepak, wprwadzajqcy d razu całq rkiestrę w pełnej bsadzie. Jeg charakter ludwy pdkreśla także dpwiednie rzmieszczenie akcentów. Sławny Walc kwiatów, rzpczynajqcy się dłuższym ppiswym slem harfy, uważany jest przez wielu za najpiękniejszy z licznych walców Czajkwskieg. Udał mu się stwrzyć dmienny d Strausswskieg typ walca. U Jhanna Straussa - syna każdy z walców był cyklem walcwych meldii. U Czajkwskieg walce budwane sq w wielkiej trzyczęściwej frmie z kntrastujqcq częściq śrdkwq i efektwnie rzbudwanym zakńczeniem, a faktura ich jest zdecydwanie symfniczna. Jakże trafnie napisan muzyce Dziadka d rzechów w jednej z mskiewskich recenzji: Wszystk tu jest bezwarunkw ryginalne, napisane lekkim wyszukanym stylem, a w instrumentacji przejawia się niewyczerpane bgactw barw i dźwiękwych skjarzeń." Zdawać by się mgł, że w Dziadku d rzechów nie mże być mwy jakimś dramatycznym pdtekście nadajqcym się d wyrażenia g w muzyce. A jednak i tutaj, 10 pdbnie jak wcześniej w Jezirze łabędzim, kmpzytr ptrafił wydbyć p mistrzwsku psychlgicznq prawdę ukazywaneg świata, przeżycia i wzruszenia zarówn birqcych w akcji baletu dzieci, jak i żywinych zabawek. We wszystkich tematach muzycznych dczuwa się łagdny humr, jakby dbrduszny uśmiech kmpzytra. Dziewczynka litujqca się nad pkrzywdznq zabawkq - śmie sznym i pkracznym dziadkiem d rzechów - t mment humanitarny w akcji baśni, pdchwycny i pdkreślny przez kmpzytra. Andante G-dur, t wręcz pważna, perwa muzyka, zawierajqca w sbie braz przyszłeg życia pary młdych bhaterów. W drugim akcie, w feerii charakterystycznych, pisywanych już tańców, każdy z nich ma swój drębny, niepwtarzalny klryt. Walc śnieżynek jest wśród baletwych walców Czajkwskieg najbardziej symfniczny. Przecież balet t też symfnia" - pisał Czajkwski d sweg wydawcy jeszcze w l 890 rku. W słwach tych chyba najlepiej wyraził isttę dknanej przez siebie refrmy zmierzajqcej d pdniesienia sztuki chregrafii d wyżyn jeg muzyki. Prawda, że wszechwładnym dtqd chregrafm zadania nie ułatwił, przeciwnie - zdecydwanie je utrudnił. Jeg muzyka radykalnie zerwała z rlq twarzyszenia" tańcwi na zasadzie ilustrwania g, uległa swistej symfnizacji, rzszerzajqc pjmwanie jej prgramweg zadania. Stawiał t przed chregrafami, realizatrami wych baletówsymfnii, niesptykane dtqd, ambitne zadania, którym niestety, nie wszyscy byli w stanie sprstać. Czajkwski - symfnik narzucał baletwi linię dramatyczneg rzwju, bynajmniej nie umniejszajqc rli chregrafów, scengrafów i reżyserów. Przeciwnie kncepcja muzyczna Czajkwskieg pdnsiła ich znaczenie. Petipa nie ukrywał, że muzyka Czajkwskieg stała się dlań bjawieniem. Urzeczywistnił się w niej t wszystk, d czeg ten wybitny baletmistrz przez długie lata zdqżał i czeg bez muzyki Czajkwskieg, jak sam stwierdzał, nigdy by nie zrealizwał. Niestety, wskutek chrby, musiał Petipa kńcwe prace nad realizacjq scenicznq baletu zlecić swemu zastępcy, c dbił się na niej niekrzystnie i znalazł dpwiedni krytyczny wyraz w ppremierwych recenzjach. Prędk jednak muzyka Dziadka d rzechów wysunęła się na słusznie jej przynależne, pełne chwały miejsce. Gdny uwagi jest fakt, że muzykę Dziadka kmpnwał Czajkwski w kresie nasilenia jeg sbistych życiwych niepkjów i udręk, kiedy t - zdawałby się - jedynym jej właściwym dbiciem mgły być takie nasycne dramatyzmem pzycje, jak pwstałe w tym samym czasie - Dama pikwa i Symfnia Patetyczna. Rzeczywiście, wystawiny na rk przed śmierciq Czajkwskieg Dziadek d rzechów kazać się miał statnim dbrdusznym, chć z lekka zasnutym melanchliq uśmiechem wielkieg, bardz dbrze dczuwajqceg świat dziecka, kmpzytra. Henryk Swlkień, 1980

8

9 Jagda Ignaczak ziadek d rzechów, statnia część wielkiej baletwej triady Czajkwskieg, D w pwszechnej świadmści kulturwej zafikswana jak błaha, świqteczna pwiastka, w swjej genezie ma liczne akcenty, dalekie d idylli i atmsfery bżnardzeniweg ciepła. Iwan Wsiewłżski, dyrektr Teatru Maryjskieg w Petersburgu, ten sam, który trzy lata wcześniej zamówił u Czajkwskieg muzykę d Śpiącei królewny, musiał spr się natrudzić, by przeknać kmpzytra d realizacji parteg na baśni E.T.A. Hffmanna tematu, który Czajkwskiemu wydał się p prstu bezkmprmisw głupi i nie nadajqcy się na przedstawienie. Trzeba był nie lada zabiegów dyplmatycznych, by Czajkwski przystqpił d pracy. Jeg muzyka statecznie inspirwana była francuskq wersjq Dziadka d rzechów, napisanq przez Aleksandra Dumasa jca. Naszkicwanie muzyki zajęł kmpzytrwi zaledwie cztery tygdnie, ale za t wiele miesięcy pświęcił na instrumentację, którq mim naiwnści literackiej pwieści, ptraktwał niezwykle seri. Ilustracyjny charakter muzyki i jej spójnść ze światem dziecka zstała pdkreślna użyciem czelesty, trqbek, piszczałek, bębenków, instrumentów dtqd niebecnych w pważnych" kmpzycjach na rkiestrę. Te radsne, budujqce sielankwy klimat dźwięki pwstawały w dramatycznym kntraście d stanu psychiczneg kmpzytra, zmagajqceg się z silnq depresjq. Zaledwie kilkanaście miesięcy później Czajkwski już nie żył. Traumatyczne sytuacje twarzyszyły również pwstawaniu chregrafii, której autrstw (pdbnie jak przy Śpiącei królewnie) pwierzn Mariuswi Petipie, niestety zdqżył n naszkicwać tylk główny plan kmpzycji ruchwej, gdy chrba uniemżliwiła mu dalszq pracę. Kntynuwał jq Lew Iwanw, zdlny, pełen nwatrskich pmysłów chregraf, któreg działania były jednak mcn graniczane zza kulis" przez zazdrsneg ptencjalny sukces Petipę. Mim tych licznych perturbacji 6 Xll rku Dziadek d rzechów, namaszczny na próbie generalnej przez cara, zstał przedstawiny publicznści na scenie Teatru Maryjskieg. Pwstał dzieł kanniczne, któreg tradycyjna frmuła divertissement, pzwalała jednak na swbdę narracyjną, czyniqcqz histrii małej Klary (w rsyjskim ryginale: Maszy) metafrę nirycznej pdróży. Sen Klary i mtyw przemiany stały się kluczem d klejnych, niezlicznych wersji inscenizacyjnych, w których niewinna tęsknta za antrpmrfizacjq rywalizuje z freudwskimi akcentami, nasycnymi seksualnściq. 14 Dziadek d rzechów pdbnie jak Jezir łabędzie, Śpiąca królewna czy Giselle, rmantyczny balet d muzyki Adlphe Adama, zstał pddany licznym zabiegm reinterpretacyjnym, w tym samym stpniu budzqcym zachwyt, c burzenie publicznści. Stsunek d tradycji baletwej wyznacza w sztuce tańca pdbnq linię pdziału, jak w przestrzeni dramatu inscenizacje Szekspira. Wybitny krytyk teatralny Knstanty Puzyna zwykł mawiać, że mżna wystawiać Hamleta nag, na strychu i p ciemku, byleby z sensem. Tę złtq myśl chciałby się zadedykwać tym wizjnerm", którzy tradycję baletwq traktujq wyłqcznie z instrumentalnq nnszalancjq i dezynwlturą, mylqc pjęcie reinterpretacji z pracq traktra. Na szczęście prócz różnych quasinwczesnych nieprzumień, demnstrujqcych raczej bezradnść i dyletanctw autrów, histria tańca XX i XXI wieku przynsi wiele prawdziwie dkrywczych dzieł, które majqc za źródła klasyczny wzrzec, rzwinęły g we współczesny spektakl, autentycznie, mcn i dważnie dialgujqcy z publicznściq sprawach wcale nie baśniwych. Wielkq trójcę reinterpretatrów twrzq Mats Ek, Maurice Bejart i Matthew Burne. Ich twórczść przypmina, że taniec jest sztukq filzficzną, a ruch jest aktem myśli, przywraca niezbędnq łqcznść między mtywacjq wewnętrznq a językiem ciała. Wiek XX, który przyniósł wspólne dqżenie teatru i tańca d przekraczania swich dtychczaswych nrm gatunkwych i wyzwlił balet z przypisanych tradycjq śr dków wyrazu, działajqc jak katalizatr, gdzi histrię i awangardę, wprwadzajqc taniec w przestrzeń interdyscyplinarnści. W wielu przypadkach t właśnie taniec teatralny ze swjq dynamikq i dwagq staje się nie tylk równuprawninym składnikiem dramatu ale także praktycznq egzemplifikacjq krytyki pdziału Derridy, sztuką, której bce sq przesqdy genlgiczne. Synkretyzm, mieszanie technik i stylów, aluzje i persyflaże, irnia i grteska, klkwializmy ruchwe i plastyczne, cytaty pp kulturwe i przestrzeń multimedialna, t z czym mierzy się współczesny widz, glqdajqc spektakle tak bezpiecznych" tytułach jak Dziadek d rzechów czy Śpiąca królewna. D takiej krystalizacji cech widła dść harmnijna drga, którq wytyczali m.in. Gerges Balanchine czy Jhn Neumeier. Ten pierwszy zrealizwał w NYCB neklasycznq wersję Dziadka d rzechów {1 954, wznwienie: 1 965), która w kmprmiswy spsób gdziła gusta tradycyjne i nwczesne, twrzqc, bwiqzujqcy przez wiele lat w Ameryce wzrzec inscenizacji, naśladwany w kresie bżnardzeniwym przez wszystkie szanujqce się teatry. Ten drugi, majqcy na kncie Dziadka... ( ), /luzie iak iezir łabędzie ( 1 97 Śpiącą królewnę ( 1 978) i Gise//e (2000), zręcznie balansuje między tra dy a ekstrawagancją, budujqc strukturę teatru baletweg intensywnej narracyjn i slidnym fundamencie literackim. Dbajqc szczegół w charakterystyce pst knstruuje bhaterów pełnych psychlgicznych niuansów, miesza trpy, zręc e żngluje cytatami, zanurza nas w swistych tanecznych strumieniach świadm ci". W naturalny spsób łqczy neklasykę z technikami współczesnymi, traktujqc wszelki ruch jak uniwersalny język przumienia. 15

10 Knwencja estetyczna, którq zaprpnwał Neumeier, chć prwkujqca d dyskusji, nie wywłała tak silnych emcjnalnie reakcji jak klejne realizacje Matsa Eka, który knsekwentnie, d Gise//e ( l 982) przez Jezir /będzie ( l 987) d Śpiącej królewny ( l 996) zmusza widza d rewizji dtychczaswych sqdów, przucenia utartych ścieżek interpretacyjnych, sptkania k w k z wizjq, która zmieniła taniec wieku XX na zawsze. Ek, deklarujqcy fascynację klasykq, jest jej zwlennikiem ale nie wyznawcq, burzqc ustalny przqdek baletwej knwencji prpnuje nwy język tańca, daleki d identyfikacji z klasycznym ideałem, jeg hierarchiq i symetriq. Plemika Eka z knwencjq dnsi się d zmiany systemu wartści, spsbu knstrukcji psychlgicznej pstaci, zanurzenia w rzeczywistść, wreszcie języka chregraficzneg. Ek przywraca bhaterm swich spektakli cechy ludzkie, będqce wypadkwq sadzenia w naturze i kulturze. Obsesyjnść niektórych mtywów, takich jak cielesnść, nagść, seksualnść, determinacje fizjlgiczne, staje się sweg rdzaju charakterem pisma Eka, ewkujqc grqce dyskusje granicach w sztuce i tematach tabu. Zwlennicy twórczści szwedzkieg chregrafa ekspnujq nwatrstw jeg języka, dkrywczq penetrację sfer niedstępnych dtqd dla tańca, spójnść wizji dramaturgicznej z chregraficznq i plastycznq. Jeg przeciwnic y, tęskniqcy d ładu i harmnii klasycznej literatury baletwej za nic nie chcq p rz yjqć d wiadmści, że dychtmiczny pdział świata zdarza się już tylk w baj ka ch. Zachwujqc tradycyjnq narrację Ek umieszcza swich bhaterów w nw ej przestrzeni psychlgicznej i spłeczne j. Giselle, Zygfryd i Aurra sq darci z baśniwej naiwnści a ich mtywacje pch dz q ze świata realneg a nie fantazmatyczneg. Giselle, która w spektaklu Eka nie jest pięknq wieśniaczkq ale lkalnq wmiat kq w bereciku z antenkq", prwadzi nas w li akcie d szpitala psychiatryczneg. Zygfryd t nie rmantyczny młdzieniec, szukajqcy natchnienia nad jezirem ale przytłczny kmpleksem Edypa neurtyk, zagubiny wśród łys y ch, niezgra b nych kaczek w płetwach. Wreszcie Aurra, księżniczka z w ielkmiejskiej dżungli, kt óra nie wie c t wrzecin ale wprawnie psługuje się strzykawk q w ypełninq narktykiem. Wyznaczajqc nwe przestrzenie interpretacyjne Ek nie przybiera pzy mralisty ale humanisty, pstrzegajqceg człwieka w jeg pełni, wielaspektwści, za którq idzie piękn ale i brzydta, dbr ale i zł, dsknałść ale i ułmnść. Mats Ek dknujqc gruntwnej rewizji klasycznej literatury baletwej, zachwuje petryfikujqcy stsunek d narracji i zwiqzków z tradycyjnym librettem, tę knwencję zdecydwanie przuca w swjej wizji Dziadka d rzechów ( l 998) Maurice Bej art. Jeg zrealizwany z Ballet Lausanne spektakl rzpczyna duża sekwencja filmwa, będqca rdzajem retrspektywneg mnlgu autra, w którym psługujqc się sł wem i knwencjq gestycznq Mudry, snuje wspmnienia dzieciństwie, rzmwach z jcem, filzfem Gastnem Bergerem, przywrac a pamięci braz Matki. Ten statni mtyw, t klucz d całeg przedstawienia. Bejart, który utracił matkę majqc 7 lat, dknuje swistej autpsychanalizy. Ta pdróż przez czas, nie bez pwdu za p e, zbiegła się terminw z wydaniem w tym samym rku li tmu autbigrafii 16 Bejarta La vie de qui". Oglqdajqc spektakl ma się niedparte wrażenie, że pwstał jak niez suplement d ksiqżki, wypełniajqc tę przestrzeń, wbec której język werbalny pzstaje bez Bejartwska retrspekcja jest nadzwyczaj sbista, chwilami niemal intymna, prwkujqca dwuzn seksualnściq i łamaniem knwencji byczajwych, rdzajwych, stylistycznych. Muzyka Czajkw rwie się, przetykana natrętnymi wstawkami akrdenu na żyw, przez scenę przewijajq się pstaci ze spektaklu i życia Bejarta, pdróż w czasie dbywa Marius Petipa, który jest jedncześnie Mefistfelesem, pjawia się wreszcie Bim, tak w dzieciństwie nazywan Maurice'a. Gdy wydaje się, że nic nas już nie mże zaskczyć w tym pstmdernistycznym panpticum, w którym gadżety pp kulturwe rywalizujq z klimatem fin de siecle'u, Bejart pkazuje nam tradycyjne pas de deux z li aktu Dziadka..., jakby pchylajqc się nad tym, c pnadczaswe, nie pddajqce się wpływm indywidualnym i zbirwym, c jak światł latarni przywraca nadzieję na bezpieczny prt. Bejartwskieg Dziadka d rzechów pznała na całym świecie publicznść nie tylk teatralna, ale i filmwa, za sprawq realizacji, której się pdjqł Rss MacGibbn (2000). Ten sam reżyser pracwał filmwe wersje Jezira łabędzieg ( 1996, premiera spektaklu ) i Dziadka d rzechów (2003, premiera spektaklu ) w chregrafii Matthew Burne'a a także zrealizwał dkument nim zatytułwany Burne t Dance (200 l ). Cytaty z Jezira... Burne'a dnajdujemy w znakmitym Billym Ellicie: ten, rzsadzajqcy swim skkiem ekran, nasycny sensualnściq męski łabędź t Adam Cper, grajqcy drsłeg Billeg, któremu w przeciwieństwie d bhatera spektaklu udał się spełnić marzenia. Kntacje filmwe t najpewniejszy trp w analizie spektakli Burne'a. Dstrzegajqc uniwersalizm tematyczny klasyki baletwej, eksplatujqcej mtywy ludzkiej słabści, tęsknty za ideałem, życiwych pmyłek i marzeń dsknałści, chregraf dknuje bezkmprmiswej rezygnacji z teg, c infantylne i naiwne. W Jezirze... jeg bhaterwie sq bleśnie realni, mrczni, pzbawieni złudzeń. Hmseksualny Ksiqżę utraciwszy pczucie bezpieczeństwa ppełnia sambójstw, Matka zbyt zajęta sbq i taczajqcymi jq mężczyznami, nie zdqżyła zauważyć, że jej mały synek drósł i ma całkiem niedziecięce prblemy, czarwny nieznajmy, łabędź ze snów, Odetta w męskim ciele, jest wyłqcznie Odyliq - zdradza przy pierwszej kazji. Ale swjq niewesłq diagnzę spłecznq Burne pisze ze sprym dystansem. Bliski jest w tym duchwi, który zwykł budzić w swich spektaklach Llyd Newsn (DV8): sprawm ważnym i trudnym wart czasem przyjrzeć się bez patsu, ze szczyptq autirnii, z przyprawq pastiszu, bez natrętneg mralizatrstwa i dydaktyzmu ex katedra.

11 W gigantyczny cudzysłów Burne bierze także Dziadka d rzechów. Zrealizwany w Sadler's Wells Theatre spektakl zaczyna się jak pnura pwieść w stylu dickenswskim. Zamiast dświętneg, rdzinneg nastrju surwe wnętrza siercińca zarzqdzaneg przez budzqcq grzę parę: Matrn i Dr Drssa. T braz zbudwany na pdstawie autentycznych dświadczeń chregrafa, który wspmagajqc przez wiele lat instytut dla siert dstrzegł niebywały dysnans między atmsferq Christmas prty a miejscem pełnym lęku, pniżenia i błudy. Sierciniec staje się metafrq cdziennści, którq raz d rku usiłujemy schwać, przykryć knwencjq życzeniwq, raczej reprezentacjq fantazji i wybrażeń większści niż faktycznq idyllq. Burne nazwał swjeg Dziadka... spektaklem raczej słdk-grzkim niż lukrwanym". Twrzqc g liczył na naszq erudycję, wskazujqc pastiszwe trpy widqce d Czarwnika z Krainy Oz, Gabinetu Dktra Cligari, Charlieg i fabryki czeklady, cytatów z histrii baletu, rewii na ldzie z lat 30-tych i wielkiej literatury. Bez wahania miesza przqdki estetyczne, demnstrujqc wyraźnq fascynację glamur, w czym dzielnie mu sekunduje scengraf Anthny Ward, budujqcy jak tł dla li aktu, mnstrualne różwe usta i gigantyczny trt, zwieńczny figurkami państwa młdych". Burne zdaje się dedykwać swój spektakl tym wszystkim, którzy wartści bżnardzeniweg święta zamienili na super marketwy plign, tradycję na cukierkwq knwencję a autentyczne więzi rdzinne na sceny z reality shw. Ek, Bejart, Burne przewracajq d góry ngami świat baletwej tradycji, ale czyniq t nie w brazburczym geście. Obserwwana ze współczesnej perspektywy archetypwść klasycznych baletów stała się wyzywajqc prwkujqca d rszad i zmiany miejsc usytuwania w mitycznej hierarchii. Baśniwe pstaci ursły d rangi figur życia, pzwalajqcych współczesnemu widzwi na identyfikację lub c najmniej dyskusję. Ty trpem prwadzi widza również Girgi Madia, który p Kpciuszku, Śpiącej lcró nie i Dziadku d rzechów zapwiada realizację Jezir łabędzieg. Będzl cz-ym mówić, będzie czym śnić Jgdlgnaczak, maja w Wtkińsku urdził się Pitr Iljicz Czajkwski. Ojciec ddaje młdeg Pitra d Instytutu Prawniczeg. P jeg ukńczeniu Czajkwski rzpczyna pracę w Ministerstwie Sprawiedliwści. Przez cały ten czas kntynuuje naukę muzyki: uczy się gry na frtepianie, śpiewa w chórze i zaczyna kmpnwać. Umiera matka kmpzytra pdczas epidemii chlery. Czajkwski pracwuje rsyjskie p1esn1 ludwe dla śpiewników wydawanych przez Mamntwa i Prkunina. Przuca pracę w Ministerstwie i pświęca się całkwicie twórczści muzycznej. Studiuje u Zaremby harmnię i kntrapunkt, a u Antnieg Rubinsteina - rkiestrację. Kmpnuje Kantatę d tekstu Schillera, która stała się jeg pracq dyplmwq w Knserwatrium Petersburskim. Obejmuje psadę prfesra w Knserwatrium Mskiewskim. Rzpczyna pracę nad swjq pierwszq symfniq prgramwq Zimwe mrzenia raz nad pierwszq próbq perwq Burza wg dramatu Ostrwskieg. Pwstaje pierwsza pera - Wjewd. Pwstaje uwertura - fantazja (pemat symfniczny) Rme i Julia. Czajkwski zstaje stałym krespndentem muzycznym Rsyjskich Wiadmści w Mskwie. Pwstaje balet Jezir łabędzie raz pemat symfniczny Francesca da Rimini wg Danteg. Następuje głębka depresja psychiczna, kmpzytr bliski jest ppełnienia sambójstwa. Czajkwski wyjeżdża d Szwajcarii. Pwsta,je tu Eugeniusz Oniegin i /V Symfnia. Pwstaje pera Dziewica rleańska wg Schillera. Prapremiera Eugeniusza Oniegina. Pwstaje pera Mazepa. Kmpzytr rzpczyna pracę nad perq Czardzieika. Pwstaje balet Śpiąca królewna. P turnee kncertwym p Eurpie, Czajkwski pwraca na stałe d Rsji i siada w małym miasteczku niedalek Mskwy - Kilnie. W tym kresie pwstaje symfnia Manfred wg Byrna, V Symfnia i pera Dama pikwa. Pwstaje jednaktwa pera J/anta. Praca nad baletem Dziadek d rzechów. Pwstaje stateczna wersja V/ Symfnii - Patetycznej. W listpadzie teg rku Czajkwski zaraża się chlerq i umiera 6,fistpada. 19

12 ~ LU Q::: c. - z LU LU N u N en LU Q:::._ en Prlg W dmu Silberhausów trwajq statnie przygtwania d wigilijnej wieczerzy Bżeg Nardzenia. W świqtecznym pdnieceniu Klara i jej brat Fritz wraz z rdzicami niecierpliwie czekujqzaprsznych gści; niebawem i ci pjawiajqsię w dmu Silberhausów. Akt pierwszy Wszyscy zebrani w radsnym i pełnym zaciekawienia nastrju uczestniczq w twarciu pkju, w którym znajduje się świqteczna chinka. Jak każe tradycja, rzdawane sq prezenty i upminki. W przebraniu Mikłaja pjawia się jciec chrzestny Klary - Drsselmeyer i z wielkieg wrka wyjmuje prezenty dla dzieci. Wśród nich sq trzy naturalnej wielkści tańczqce lalki: Ołwiany żłnierzyk, Ksmnauta i Balerina. Na czach wszystkich Drsselmeyer twrzy figurę Dziadka, który natychmiast budzi w Klarze największq sympatię. Radść jej przerywa jednak Fritz - w zazdrści rzbija Dziadka d rzechów. Przyjęcie kńczy się i cała rdzina Silberhausów udaje się na spczynek. Pdekscytwana wieczrnymi wydarzeniami Klara dmawia pójścia d swjej sypialni i układa się d snu pd drzewkiem chinkwym. Gdy zegar wybija półnc zczynajq dziać się dziwne rzeczy: słychać dgłsy buszujqcych myszy, Klara usiłuje uciekać, jednak myszy ztrzymujq jq... Czy t tylk sen?. Chinka nagle zaczyna rzrastać się i wypełniać cały pkój, Dziadek d rzechów i żłnierzyki żywajq i biegnq z pmcq Klarze, a Król myszy zagrzewa d walki swjq drużynę. Klara dważnie wspiera w wlce Dziadka d rzechów, rzuca w Króla myszy butami, łapie za gn, a Dziadek d rzechów wykrzystujqc sytuację - pchnięciem nża zabija Króla. P r zerażne myszy uciekajq zabierajqc ze sbq martweg przy wódc ę. Tymczasem niespdziewanie Dziadek d rzechów przemienia się w Księcia i wraz z Mikłajem zabierjq Klarę d wspaniałej, białej krainy. Tu urczyście witani sq przez króla i królwq śniegu raz radśnie tańczqce płatki śniegu. Akt drugi W Krainie Blasku wszystk skrzy się i lśni; nawet jej mieszkańcy, którzy przybyli tu ze wszystkich strn świata wyglqdajq stswnie d tczenia. Każdy z mieszkańców Krainy Blasku wyróżnia się tym, c jest najbardziej charakterystyczne dla jeg nardwści: Hiszpanie - Treadr zakchany w Dziewczynie, ta zdradzajqca uwielbienie dla Byka, który z klei kcha swjeg Treadra, Chińczycy - zgrmadzeni wkół sióstr syjamskich, Arabwie - kazujqcy uwielbienie kbiecie, Rsjanie - tryskajqcy energiq i nie strniqcy d mcniejszych trunków, Włsi - ze swjq złżnq zleżnściq między Bgiem i używaniem życia, wreszcie Francuzki - trzy wytwrne dziewczyny z bagietkami w ustach, pżerajqce" ksztwne perfumy... Cała knstelacja mieniqcych się blaskiem gwiazd! Jednak jak każdy sen i ten musi mieć swój kniec: Klar budzi się pd chinkcl ale zamiast Księcia ma w raminach... Dziadka d rzechów - zabawkę. Czy t był tylk piękny i fantastyczny sen?. sezn 2008 / 2009 premiera października 2008 rku pracwanie prgramu - Tmasz Graczyk prjekt i pracwanie graficzne prgramu - Iwna Marchewka zdjęcia - Chwalisław Zieliński, Michał Matuszak wydawca - Teatr Wielki w ldzi Materiały reklamwe dstarczne przez reklamdawców. nakład: 2000 szt ddan d druku l rku 20 21

13 inspirujące! RMF Classic. Radi w rli głównej. ŁÓDŹ, UL. DZIEWIARSKA 14, TEL.(042) , , , inflinia: Arcydzieła muzyki klasycznej, klasyka muzyki filmwej. Białystk 90,0 FM, Bydgszcz 95,1 FM, Gdańsk 88.4 FM, l<raków 87,8 FM Łódź 105,0 FM, Szczecin 98,0 FM, Warszawa 98,3 FM, Wrcław 99,2 FM

14 TVP ŁÓDŹ REWITALIZACJA I REMG~~ :~~;INKU TEATRU WIELKIE. kt współfinanswany PrJe. k" ze sr - dk'w Unii Eurpeis lej... ZPORR ' * * * * * * *

15