STRUKTURA HIPERTEKSTU A STRUKTURA SYSTEMU WWW

Transkrypt

1 STRUKTURA HIPERTEKSTU A STRUKTURA SYSTEMU WWW Hipertekst, struktura hipertekstu, system WWW, struktura systemu WWW, odsyłacze hipertekstowe. Przemysław Kazienko Zakład Systemów Informacyjnych Wydział Informatyki i Zarzdzania Politechniki Wrocławskiej 1. WPROWADZENIE Idea hipertekstu została po raz pierwszy przedstawiona przez Vannevar Busha w 1945 roku [10]. Jednake dynamiczny rozwój koncepcji hipertekstu nastpił dopiero w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych. Opracowano wtedy wiele modeli hipertekstu, jak np. Dexter [27], HDM [24], Proxhy [30], Microcosm [28] czy bardziej formalny - XHMBS [38]; nadal prowadzone s badania w tym zakresie. Napisanych zostało take duo ksiek i artykułów w czasopismach naukowych, jak równie cyklicznie odbywaj si wielkie midzynarodowe konferencje z tej dziedziny, np. ACM International Hypertext Conference czy International WWW Conference. Jako szczególny przykład systemu hipertekstowego mona wymieni system WWW, który wraz z poczt elektroniczn, jest najwaniejsz usług dostpn w sieci Internet. Ze wzgldu na swój dynamiczny rozwój system WWW stanowi pole badawcze wielu naukowców na całym wiecie. Do pocztków lat dziewidziesitych badania z dziedziny hipertekstu ograniczały si głównie do modeli teoretycznych i prototypowych systemów autorskich. Obecnie mona zaobserwowa olbrzymie zainteresowanie problemami, które wi si bezporednio z WWW. Dotyczy to zwłaszcza wyszukiwania i wydobywania informacji (ang. data mining), komunikacji uytkownika z systemem i prezentacji danych (ang. user interface), modelowania zainteresowa uytkowników i personalizacji systemu WWW (ang. user profile, user preference) oraz zarzdzania informacj udostpnian w systemie. 2. ELEMENTY STRUKTURY SYSTEMÓW HIPERTEKSTOWYCH

2 System hipertekstowy jest zbiorem powizanych ze sob dokumentów hipertekstowych. Składa si on z 2 zasadniczych elementów (rys. 1): Wzłów zwanych take dokumentami lub ramkami (ang. node, document, frame) zawierajcych zwykle tekstow porcj informacji. Odsyłaczy, połcze, linków (ang. link) tworzcych powizania midzy poszczególnymi dokumentami lub nawet midzy czciami tego samego wzła. Wzeł ródłowy (startowy) Wzeł docelowy (kocowy) Odsyłacz B Odsyłacz A Rys. 1. Elementy struktury systemu hipertekstowego. W schemacie przedstawionym na rys. 1 odsyłacz A łczy dokument ródłowy (ang. source node) z dokumentem docelowym (ang. destination node), za odsyłacz B róne czci tego samego dokumentu. Wzły prócz swojej treci tekstowej (w szczególnym przypadku, np. indeksu, jego cz tekstowa moe by pusta) zawieraj take elementy odsyłaczy, tzn. przynajmniej ich punkt zaczepienia startowy oraz cz prezentujc odsyłacz uytkownikowi - zwykle jest to nazwa wzła docelowego, do którego odsyłacz si odnosi. Jednostk informacji prezentowan jednorazowo uytkownikowi jest włanie wzeł w swej treci tekstowej wraz z wychodzcymi z niego odsyłaczami. W przypadku systemu WWW wzły nazywaj si stronami WWW (ang. pages). O strukturze hipertekstu przesdzaj odsyłacze, tj. miejsca ich umieszczenia w systemie, gdy bez nich przekształciłby si on w system linearny. Zbiór wzłów i odsyłaczy tworzy system hipertekstowy (rys. 2).

3 System hipertekstowy Rys. 2. Struktura systemu hipertekstowego. W przykładowym systemie z rys. 2 niektóre dokumenty nie posiadaj odsyłaczy (3, 5, 7), a do niektórych one nie prowadz (4, 7). Wzły 1, 4, 6 posiadaj odsyłacze prowadzce na zewntrz systemu (linie przerywane), za do dokumentów 3 i 5 odsyłaj zewntrzne systemy. Dokument 7 nie posiada odsyłaczy i do niego nie prowadz odsyłacze. Taki dokument moe istnie w systemie, cho jego uyteczno jest duo mniejsza. W wzłach hipertekstowego systemu WWW (na stronach WWW) prócz tekstu wystpuj take inne media: dwik, sekwencje wideo a przede wszystkim grafika obrazy. Dlatego te w stosunku do niego bardziej adekwatnym okreleniem byłoby hipermedialny. Jeeli chodzi o zawarto informacyjn systemu, to inne media pełni ogromnie wan rol [17]. Std te w ostatnich latach, w dobie społeczestwa informacyjnego, mona zaobserwowa olbrzymi rozwój technologii multimedialnych, w tym take systemu WWW. Istnienie innych mediów nie ma jednak zasadniczego znaczenia dla jego struktury. Elementy multimedialne, które nie s zwizane z odsyłaczami nic nie wnosz do struktury systemu, za sytuacja, w której ródłem odsyłacza jest obraz (np. ikona) lub jego fragment (np. cz klikowalnej mapy) w zasadzie niczym si nie róni od tej, gdy pocztkiem odsyłacza jest jego nazwa czyli tekst. Zreszt i tak na wielu stronach WWW istniej prócz odsyłaczy graficznych take odpowiadajce im odsyłacze tekstowe po to, aby umoliwi korzystanie ze stron równie uytkownikom posiadajcym jedynie tekstowe wersje przegldarek. Dotyczy to np. wikszoci przegldarek dla systemu UNIX. Wielu badaczy z dziedziny hipertekstu termin hipertekstowy i hipermedialny uywa zamiennie [8]. Istniej systemy hipertekstowe (dotyczy to zwłaszcza systemu WWW), w których odsyłacze mog take prowadzi do rónych czci tego samego dokumentu (patrz: dokumenty 2 i 6 na rys. 2). Mona wymieni równie inne elementy struktury hipertekstowej, np. cieka (ang. path) czyli droga, jak pokonuje uytkownik poprzez wzły i odsyłacze, perspektywa czyli

4 cało informacji jaka jest zawarta w zadanej ciece [9] czy trasa (ang. tours) czyli sugerowana przez autorów cieka [47]. W terminologii systemów hipertekstowych wykorzystywane jest take pojcie punktu zaczepienia, miejsce zakotwiczenia (ang. anchor) oznaczajce albo dokument ródłowy (punkt startowy odsyłacza) albo dokument docelowy (punkt kocowy odsyłacza). Na rys. 1 startowe punkty zaczepienia oznaczone s czarnymi prostoktami w wle ródłowym. 3. RODZAJE SYSTEMÓW HIPERTEKSTOWYCH Ze wzgldu na sposób tworzenia mona wyróni zasadniczo dwa rodzaje systemów hipertekstowych: Systemy autorskie tworzone s przez jednego autora lub grup cile współpracujcych ze sob autorów. Słu one zwykle do zaprezentowania wiedzy z jakiej wybranej, wskiej dziedziny, w której s oni specjalistami. Autorskimi mona nazwa np. ksiki ukazujce si od kilku lat jako systemy hipertekstowe lub hipermedialne (np. [41]), czasami nawet bez formy drukowanej. Systemem autorskim bdzie take pojedynczy serwis WWW tworzony przez firm komercyjn, a słucy np. do zaprezentowania oferty produkowanych wyrobów. Serwis taki jest opracowywany i utrzymywany przez jej pracowników lub przez wynajt, inn, wyspecjalizowan firm. Systemy otwarte tworzone s przez wielu autorów, którzy ze sob nie współpracuj lub współpracuj bardzo mało. Mona je zwykle take traktowa jako zbiór słabo zalenych od siebie systemów autorskich. Wan ich cech jest stosunkowo dua elastyczno wykorzystywanego modelu i narzdzi. Zwykle w systemie otwartym istniej jedynie nieliczne sztywne reguły (w wypadku WWW bdzie to jzyk opisu strony - HTML) a kady z autorów moe dodawa do tego swoje elementy. Innymi słowy - system jest otwarty, jeli posiada jak najmniejsz liczb reguł i dopuszcza jak najwicej elastycznoci. Najwikszym, hipertekstowym systemem otwartym jest WWW w sieci Internet. Kady moe w nim stworzy i zaprezentowa swój system autorski. Wystarczy jedynie wykorzysta jedno z wielu umoliwiajcych to narzdzi. Systemy autorskie charakteryzuj si spójnoci i dotycz jednego zagadnienia (jednej dziedziny wiedzy, jednej firmy), za odsyłacze midzy dokumentami tworzone s przez autorów rozwanie i najczciej odzwierciedlaj powizania treciowe midzy dokumentami. Tych cech nie musz posiada systemy otwarte. Powizania midzy dokumentami czasami bywaj w nich przypadkowe a nawet pozbawione wyranego zwizku, np. odsyłacze reklamowe na rys. 5. Na rys. 2 został przedstawiony prosty, otwarty system hipertekstowy, w którym istniej powizania (narysowane lini przerywan) z innymi systemami hipertekstowymi lub innymi czciami wikszego systemu. Przykładem takiego systemu moe by w sieci WWW pojedynczy serwis informacyjny. Posiada on zwykle wyrónion stron główn (domow, pocztkow). Serwis taki utrzymywany jest np. przez jedn firm lub jedn osob. Cały system WWW mona traktowa jako połczenie takich pojedynczych serwisów informacyjnych (rys. 3). Poszczególne serwisy informacyjne mog, ale nie musz posiada powiza midzy sob.

5 Strona główna (domowa) Strona główna (domowa) Serwis informacyjny WWW nr 1 Serwis informacyjny WWW nr 2 Strona główna (domowa) Serwis informacyjny WWW nr 3 Rys 3. Struktura systemu WWW. Lini przerywan zaznaczono odsyłacze łczce poszczególne serwisy midzy sob. Ze wzgldu na umiejscowienie systemy hipertekstowe mona podzieli na: Skupione cały system znajduje si w jednym miejscu, np. na płycie CD lub pojedynczym serwerze plikowym w sieci lokalnej. Przykładowo mona tutaj wymieni multimedialne firmowe systemy prezentacyjne oraz ksiki wydane w formie papierowej i równoczenie w postaci komputerowego systemu hipertekstowego (np. [41]). Rozproszone elementy systemu s rozproszone przede wszystkim poprzez sie komputerow, tzn. dokumenty znajduj si na rónych, oddalonych od siebie komputerach. WWW jest włanie przykładem takiego systemu. 4. RODZAJE WZŁÓW

6 Wzły systemu hipertekstowego (dokumenty hipertekstowe) zawieraj porcj informacji, do której mog za pomoc odsyłaczy odwoływa si inne wzły. W systemie WWW wzłem jest strona WWW. Niektórzy badacze z dziedziny hipertekstu wyróniaj róne rodzaje wzłów, dzielc je najczciej na podstawie wzajemnych relacji, jakie zachodz pomidzy zawartoci informacyjn wzłów. Mona wic wyróni rodzica i potomka, cało i cz, nastpc i poprzednika. Trigg w 1983 roku [45] dla potrzeb hipertekstowych dokumentów naukowych wyrónił dwa główne rodzaje tekstów tworzcych system hipertekstowy: Tekst zwykły (ang. normal text) Komentarz, uwagi (ang. comments and criticism) Zarówno ten podział jak i inne, stworzone dla potrzeb tradycyjnych systemów hipertekstowych, nie wydaje si odpowiedni dla systemu WWW, gdy nie uwzgldnia jego specyfiki wynikajcej z dynamiki i otwartoci tego systemu. W systemie WWW z cał pewnoci mona wymieni cztery rodzaje wzłów, które w tradycyjnych systemach hipertekstowych albo w ogóle nie wystpuj albo nie s tak wyrónione. S to: Strony główne, domowe (ang. home pages) bdce korzeniami drzewiastych struktur pojedynczych serwisów WWW (patrz rys. 3). Strony dynamiczne, których zawarto ulega zmianom wskutek działania uytkownika lub pod wpływem zewntrznych okolicznoci. Strony narzdziowe umoliwiajce dostp do instalacji niezbdnego oprogramowania. Przykładowo moe to by strona udostpniajca instalacj aplikacji do odtwarzania dwików na ywo (ang. real audio), która jest niezbdna przy słuchaniu radia przez sie Internet. Bramki do innych usług. W systemie WWW wzłami mog by take inne usługi dostpne w sieci Internet, np. poczta elektroniczna [34], transfer zbiorów FTP [32], zdalny terminal telnet [31] czy wejcia (bramki) do innych systemów, np. wirtualnej rzeczywistoci VRML [14]. W tradycyjnych systemach hipertekstowych wzły maj zasadniczo statyczn, niezmienn posta. W systemie WWW istnieje wiele stron, których zawarto zmienia si dynamicznie, np.: Strony zawierajce wyniki wyszukiwania np.: wyszukiwarek internetowych (systemy wyszukiwania informacji na stronach WWW za pomoc słów kluczowych, np. Altavista - innych systemów np. bibliotecznych (zobacz: Katalogi biblioteki PWr - Strony zawierajce dynamiczne elementy pobierane z baz danych, których zawarto zmienia si w czasie [36]. Strony umoliwiajce dostp do czsto zmieniajcej si treci gazet czy biuletynów, np. Rzeczpospolita (patrz rys. 4) a take udostpniajce online serwisy informacyjne, np. Reuters ( czy Giełda Papierów Wartociowych (np. Serwis Giełdowy OLIMP -

7 Odsyłacze nawigacyjne umoliwiajce szybkie przemieszczanie si po całym serwisie Uszczegółowienie, tre wspomnianego tutaj artykułu Powikszenie zdjcia pierwszej strony aktualnego wydania Przejcie do wypełniania obowizkowego formularza Rys 4. Dynamiczna strona gazety Rzeczpospolita ( której zawarto jest uaktualniana co najmniej raz dziennie. Oczywicie mona take wyrónia strony, midzy którymi zachodz rónego rodzaju relacje i które, podobnie jak w tradycyjnych systemach hipertekstowych, tworz całe struktury - hierarchie, grafy. Na rys. 5 przedstawiony został przykładowy serwis informacyjny Inside Poland, który posiada struktur hierarchiczn. Od strony głównej odchodz 22 wzły niszego poziomu, w tym m.in. Miasta. Dalej, poniej Miast znajduj si kolejne wzły, w tym take ten umieszczony na rys. 5 - Zakwaterowanie. Cało składa si z 2 hierarchicznie zbudowanych serwisów: w jzyku polskim i angielskim. Biorc wic pod uwag miejsce w strukturze informacyjnej serwisu, wzajemne relacje oraz analogie do stosunków panujcych miedzy członkami rodziny, mona wyodrbni nastpujce rodzaje stron WWW: Strony główne, strony domowe, korzenie hierarchii, pocztki systemów, głowy rodziny. Poprzednicy, rodzice strony, które zawieraj inne strony podległe im w hierarchii. Nastpcy, potomkowie strony podlegajce innym stronom w hierarchii. Strony równorzdne, rodzestwa strony pozostajce na tym samym poziomie w hierarchii. Strony duplikaty, bliniacy strony o takiej samej zawartoci informacyjnej, ale wyraonej w inny sposób, np. te same strony w rónych jzykach (zobacz np. odsyłacz zmiany jzyka na rys. 6).

8 Strony skrone, dalecy krewniacy - strony tego samego systemu, lecz odległe od siebie w hierarchii, niezwizane blisko ze sob. Strony porednie lub obowizkowe, porednicy, np. strony z informacj prawn o dostpnoci nastpnej strony lub strony sprawdzajce uprawnienia, itp. Komentarze, uzupełnienia, strony z pomoc. Indeksy, spisy treci, listy. Naley zauway, e wiele tego typu relacji midzy wzłami hipertekstowego systemu WWW bardzo czsto trudno wyodrbni, zwłaszcza w sposób automatyczny. Hierarchie i relacje midzy wzłami najczciej nie s take prezentowane uytkownikom. Nie widzc struktury serwisu uytkownik gubi si w nim i nie bardzo wie czego moe si spodziewa po wybraniu poszczególnych odsyłaczy. Systemy takie jak na rys. 5 i 6, które posiadaj widoczn hierarchi stron, s rzadkoci. Inny przykładowy serwis z rys. 4 nie ma ju tak oczywistej budowy hierarchicznej. Mona w nim jedynie wyróni pewne zorganizowane hierarchicznie podsystemy. Przykładem aktualnych prac badawczych majcych na celu automatyczne wyodrbnianie hierarchii w serwisach WWW na podstawie analizy powiza midzy stronami jest system MAPA [20]. Odsyłacze do systemów reklamodawców Odsyłacze do stron poprzedzajcych aktualn w hierarchii Powrót do strony głównej (korzenia hierarchii) Odsyłacze do stron mieszczcych si poniej w hierarchii Odsyłacz do akcji rejestracji swojej strony w serwisie Odsyłacz do strony autora serwisu Lista odsyłaczy do wzłów na poziomie poniej strony głównej

9 Rys 5. Hierarchiczna struktura przykładowego serwisu WWW o Polsce Inside Poland ( Dojcie do tej strony moliwe jest poprzez dwie cieki prowadzce od strony głównej: Miasta: Zakwaterowanie lub Podróe: Zakwaterowanie. Interesujcy podział stron WWW dla potrzeb wyszukiwania informacji poprzez sortowanie odpowiedzi od wyszukiwarek internetowych (np. Altavista) został zaproponowany i zaimplementowany w systemie ARC przez Kleinberga, a potem przez zespół badawczy IBM [13, 35]. Polega on na automatycznym wyodrbnieniu z dokumentów zwracanych przez wyszukiwarki nastpujcych rodzajów stron WWW: Strony autorytatywne (ang. authority pages) zawierajce duo informacji na jaki temat. Miernikiem tego czy strona jest autorytatywna jest to, e wiele stron koncentratorów posiada do niej odsyłacze. Strony - koncentratory (ang. hub pages), które zawieraj duo odsyłaczy do stron autorytatywnych czyli takie, które s dobrym indeksem, magazynem punktów startowych dla uytkownika w celu pozyskania informacji z wybranej dziedziny. Dobre koncentratory posiadaj wiele odsyłaczy do stron autorytatywnych. Podział ten uwzgldnia jedynie struktur hipertekstu (wana jest liczba odsyłaczy łczcych odpowiednie strony) i w ogóle nie obejmuje treci zawartej w dokumentach. Oczywicie mona domniemywa, e tre jest uwzgldniona poprzez odsyłacze, które przecie zwykle łcz porcje informacji powizane ze sob znaczeniowo. Niestety istniejce czsto w systemie WWW odsyłacze nawigacyjne (patrz niej) fałszuj taki podział. 5. ODSYŁACZE W SYSTEMACH HIPERTEKSTOWYCH Elementem kluczowym systemów hipertekstowych s odsyłacze łczce wzły midzy sob. Mog one pełni w systemie róne funkcje. Na odsyłacz składaj si nastpujce elementy: Typ odsyłacza Wzeł ródłowy, pocztkowy. Wzeł docelowy, kocowy. Atrybuty odsyłacza, np. identyfikator i hasło dostpu do docelowej strony WWW. Mona to wyrazi za pomoc formalizmu zaproponowanego przez Freia i Stiegera [23], w którym odsyłacz λ Λ składa si z nastpujcych elementów: s d λ t, n, n, A, c = λ λ λ λ λ gdzie: tλ Tλ to typ odsyłacza, n s λ N oznacza jego ródłowy wzeł, n d λ N - * wynikowy wzeł odsyłacza, Aλ = { a 1,, a n } jest zbiorem atrybutów odsyłacza, c λ A jest adnotacj, komentarzem do odsyłacza ROLA ODSYŁACZY HIPERTEKSTOWYCH

10 Odsyłacze pełni w systemie hipertekstowym dwie podstawowe role (wg [24]): reprezentacyjn - ujmuj i prezentuj relacje midzy porcjami informacji w tekcie; nawigacyjn obejmuj cieki poruszania si uytkownika po systemie. Czasami te dwie role przenikaj si nawzajem, czasem s rozdzielone. Moe si na przykład zdarzy, e istniejce zwizki miedzy poszczególnymi rodzajami informacji umieszczonymi na rónych stronach nie s odpowiednie dla konkretnej koncepcji nawigacji po systemie ustalonej przez autorów, a jednoczenie odsyłacze słuce poruszaniu si łcz ze sob dokumenty o słabych zwizkach semantycznych. Naley jednak zauway, e im bardziej znaczenie odsyłacza odzwierciedla oczywiste dla uytkownika relacje, tym łatwiej temu uytkownikowi porusza si po systemie z wykorzystaniem takich odsyłaczy. Bloomfield [9] twierdzi, e odsyłacze w swojej roli nawigacyjnej mog słuy do: Przegldania hipertekstu przez uytkownika, przy czym rozrónia si tutaj przegldania celowe (ang. purposeful browsing), w którym umoliwia ono wiadome dotarcie do informacji poszukiwanej przez uytkownika i niecelowe (ang. aimless browsing), w którym uytkownik nie posiada cile sprecyzowanego celu, np. przeglda hipertekst dla zabawy. Rys. 4 zawiera przykład kilku tego typu odsyłaczy ułatwiajcych jedynie poruszanie si po systemie (przyciski po lewej stronie). Instruowania uytkownika czyli prezentacji uytkownikowi cile okrelonej cieki po systemie hipertekstowym. Wanymi odsyłaczami tutaj s: dokument nastpny, dokument poprzedni oraz pocztek. Tego typu interakcja wykorzystywana jest szczególnie czsto w systemach prezentacyjnych (np. prezentacja o robotach w sieci Internet - jak równie w hipertekstowych systemach komputerowego wspomagania nauczania (CAL Computer Assisted/Aided Learning) [1, 40], np. system StrathTutor [37]. Na ogólnym poziomie odsyłacze łcz ze sob porcje informacji. W zwizku z tym mog one (wg [15, 7]): Łczy odnoniki (np. przypisy) z tekstem właciwym, przy czym zarówno odnoniki oraz tekst tworz jedn cało [15], np. powikszenia rysunków. Łczy komentarz z dokumentem właciwym [15]. Łczy dokumenty midzy sob. W ten sposób powstaje hierarchia dokumentów lub inna struktura, np. graf [15]. Łczy tekst z nastpnikiem (potomkiem, dzieckiem) [15]. By powizane z jak akcj [7], np. wysłanie wypełnionego formularza, rozpoczcie wyszukiwania, wygenerowanie indeksu, itd. By raczej wnioskiem wynikajcym z treci lub struktury ni bezporednio istniejce w hipertekcie [7]. Ta ostatnia rola pokazuje, e teoretyczne modele hipertekstu uwzgldniaj prócz odsyłaczy wprowadzonych do struktury przez autorów take te, które mog faktycznie nie istnie a w zwizku z tym nie bd dostpne w trakcie przegldania hipertekstu przez uytkowników. Odsyłacze te jednak istniej w sposób wirtualny i łcz porcje informacji zwizane semantycznie. Tego rodzaju połczenia hipertekstowe mog by udostpniane

11 uytkownikom w wyniku dynamicznego tworzenia hipertekstu, np. poprzez wyszukiwanie. Rozwizanie takie zaproponował Golovschinsky w pracy [25]. W systemie WWW w zwizku z otwart struktur oraz dynamik mona wyróni nastpujce specyficzne zadania jakie spełniaj odsyłacze: Akcja, np. uaktualnienie aktywnych danych, wyszukiwanie, wysłanie formularza, przejcie do innej usługi sieci Internet, np. napisania listu (zobacz np. odsyłacz rejestracji własnej strony z rys. 5 czy przejcie do wypełniania formularza z rys. 4). Przeniesienie do stron domowych autorów stron (zobacz np. rys. 5). Aktywne powizania uaktualniajce zawarto całych stron lub ich czci, np. serwisy informacyjne, notowania giełdowe czy walutowe, statystyki, dostp do baz danych, wyszukiwanie. Zobacz np. stron z rys. 4, której zawarto zmienia si minimum raz dziennie. Przejcie do innej czci tej samej strony (tego samego dokumentu) nawigacja w ramach jednej, wikszej strony podzielonej zakładkami. Przejcie do innego systemu, np. strony domowej innej instytucji lub zewntrznego systemu wyszukiwania informacji (np. wyszukiwarki). Przejcie do stron domowych firm umieszczajcych reklamy (patrz np. rys. 5). Przejcie do innej czci tego samego systemu czyli np. w ramach serwisu jednej firmy. Mona tutaj wyróni przemieszczenia: w dół - do strony bardzie szczegółowej; w gór - do strony ogólniejszej; dalej - do strony kontynuujcej dany temat; wstecz - powrót z kontynuacji; na pocztek - powrót do strony głównej (ang. home page); do innego tematu zupełnie inne zagadnienie wci w ramach tego samego systemu informacyjnego, np. na rys. 6 bdzie to przejcie do Centralnego Biura Maklerskiego CBM; do pomocy, do komentarza, do wyjanienia, np. przejcie do systemu pomocy, słownika trudniejszych terminów, blisze sprecyzowanie poj, w tym take np. powikszenie rysunku (zobacz rys. 4 powikszenie zdjcia pierwszej strony gazety). Przejcie do strony bliniaczej, np. takiej samej ale w innym jzyku lub na serwerze lustrzanym (kopii w innym miejscu). W wielu serwisach WWW mona obecnie zaobserwowa denie do umieszczania na stronach uproszczonej struktury danego systemu, bdcej czym w rodzaju indeksu odsyłaczy. Umoliwia to lepsz orientacje uytkownika w systemie oraz zmniejsza poczucie jego zagubienia - odpowied na problem zagubienia w hiperprzestrzeni (ang. lost in hyperspace ). Przykładowo na rys. 6 s to odsyłacze umieszczone w lewej czci a na rys. 5 w prawej czci oraz odsyłacze do stron umieszczonych na wyszych poziomach hierarchii serwisu (Miasta, strona główna). Problemem wizualizacji hierarchii istniejcych w serwisach WWW zajmuje si m.in. praca Duranda i Khana [20].

12 Aktualna strona Przejcie do strony głównej Uszczegółowienie informacji Przejcie do innej wersji jzykowej Indeks, schemat systemu Odsyłacz organizacyjny nie zwizany z aktualn stron Dodatkowa inf.. o aktualnie podwietl. odsyłaczu Przejcie do innej czci tej samej strony (na pocztek) Rys 6. Przykładowa strona serwisu informacyjnego Wielkopolskiego Banku Kredytowego o rachunkach bankowych dla ludnoci ( W hierarchii tego serwisu bdzie to miejsce: UsługiDla ludnocirachunki Bankowe. Cech charakterystyczn w systemie WWW s stosunkowo dobrze rozwinite mechanizmy umoliwiajce przemieszczanie si po systemie zgodnie z yczeniem uytkownika a nie tylko autora hipertekstu. Słu temu rónego rodzaju funkcje dostpne w przegldarkach internetowych, które s cile zwizane z konkretnym uytkownikiem lub nawet konkretn sesj jego pracy. Mona tutaj wymieni: Histori sesji czyli list kolejno odwiedzanych przez uytkownika wzłów cieka nawigacji. Za pomoc tej historii uytkownik moe cofa si i wraca do dowolnego miejsca, które odwiedzał. W ramach tego mieszcz si take opcje takie, jak wstecz czy dalej. Adresy stron WWW wpisywane rcznie przez uytkownika umoliwiajce przeskok do dowolnego wzła w systemie WWW (w tym take historia poprzednio wpisanych adresów), do którego moe nawet nie prowadzi aden odsyłacz z innych wzłów. Zakładki (ang. bookmarks) czyli hierarchicznie zbudowana baza wanych dla uytkownika adresów stron WWW. Przejcie do strony startowej, od której przegldarka zawsze rozpoczyna prac. W systemie WWW uytkownik ma wic do dyspozycji nie tylko odsyłacze umieszczone w strukturze systemu przez autorów, ale take takie, które wynikaj z

13 konkretnej cieki przegldania hipertekstu, a które mog nawet nie istnie w tym systemie TYPY ODSYŁACZY Wielu autorów biorc pod uwag dwie wczeniej wymienione zasadnicze role (reprezentacyjna i nawigacyjn), jakie odgrywaj odsyłacze, rozrónia dwa główne typy połcze hipertekstowych: Znaczeniowe (ang. semantic) [22, 23], bazujce na treci (ang. content-based) [4], majce za zadanie wiza dokumenty mieszczce si w tej samej lub pokrewnej tematyce. Przykładowo na rys. 4 bdzie to odesłanie do powikszenia rysunku lub pełnej treci wspomnianego na danej stronie artykułu. Na rys. 5 bd to odsyłacze do stron mieszczcych si poniej i powyej w hierarchii serwisu informacyjnego. Wiksza cz naukowców z dziedziny hipertekstu zajmuje si jedynie odsyłaczami znaczeniowymi. Organizacyjne (ang. organizational) [4], odsyłajce (ang. referential) [22, 23], których celem jest lepsza (szybsza, łatwiejsza) nawigacja po systemie zobacz np. listy odsyłaczy na rys. 4, 5, 6. Jeden z pierwszych podziałów odsyłaczy zaproponował Trigg w pracy [45]. Sklasyfikował on odsyłacze, jakie powinny by dostpne w naukowych dokumentach hipertekstowych. Był to wic podział jedynie w ramach odsyłaczy znaczeniowych. Trigg podzielił wszystkie odsyłacze tego typu na 2 główne grupy: zwykłe (ang. normal links) i komentarze (ang. commentary links) zawierajce łcznie 75 kategorii. Pierwsza grupa ma za zadanie łczy róne czci jednej pracy naukowej. Mona w niej wyróni nastpujce kategorie odsyłaczy: cytowania (ang. citations) czyli odsyłacze do cytowa umieszczonych w pracy, 5 dodatkowych podkategorii; tło (ang. background) okrelajce bliej kontekst naukowy pracy, np. odsyłacze do prac przekrojowych innych autorów; przyszłe prace (ang. future work) bliej opisujce dalsze badania; odparcie zarzutów (ang. refutations) zgłoszonych przez innych autorów; poparcia (ang. support) wspierajce tezy wygłoszone przez innych; metodologie (ang. methodologies) opisujce przyjte metodologie; dane (ang. data) np. pochodzce od innych autorów, na których opiera si praca; generalizacja (ang. generalize) i specjalizacja (ang. specialize) opisujca szczegóły lub elementy bardziej ogólne; elementy oderwane (ang. abstractions) i przykłady (ang. examples); formalizmy (ang. formalizations) i zastosowania (ang. applications); argumenty (ang. arguments) zawierajce 5 dodatkowych podkategorii; podsumowania (ang. summarizations) i szczegóły (ang. details) odnoszce do bardziej ogólnych lub szczegółowszych opisów; inne spojrzenia (ang. alternate-views) opisujce pomysły naukowe w inny sposób; inne słowa (ang. rewrite) opisujce to samo za pomoc innych słów; wyjanienia (ang. explanations) dotyczce pewnych czci wzła ródłowego; uproszczenia (ang. simpfications) i skomplikowania (ang. complications) odsyłajce do bardziej uproszczonego lub skomplikowanego spojrzenia na tekst ródłowy; uaktualnienia (ang. update) czyli odesłania do nowszych wersji tekstu; korekty (ang. corrections) czyli odesłania do poprawek; kontynuacje (ang. continuations) łczce dwa wzły nastpujce po sobie w obranym toku mylenia.

14 Druga grupa kategorii odsyłaczy zaproponowanych przez Trigga obejmuje połczenia z komentarzami i uwagami krytycznymi lub popierajcymi, dotyczcymi pracy ródłowej. Dzieli si ona na nastpujce kategorie: komentarze (ang. comments) dwie podkategorie (krytyczne i popierajce), prace zwizane (ang. related work, environment) 7 podkategorii, postawione problemy (ang. problem posing) 6 podkategorii, tezy (ang. thesis, points) 11 podkategorii, argumenty (ang. arguments) czyli punkty popierajce wygłoszone tezy 6 podkategorii, dane (ang. data) czyli np. dane dla eksperymentów 6 podkategorii, style (ang. style) komentujce styl pisania pracy 6 podkategorii. Inny wany podział odsyłaczy zaproponował De Rose [19] tworzc drzewo typów odsyłaczy (rys. 7). Uwzgldnia on nastpujce rodzaje odsyłaczy: Rozwinite (ang. extensional), które, poniewa nie mog by wywnioskowane z treci dokumentów, s zapamitane bezporednio w systemie hipertekstowym. Conklin [15] nazywa je odnonikowe (ang. referential). S to odsyłacze najbardziej powszechne. De Rose dzieli je na pokrewne i zbiorcze. Pokrewne, wzgldne (ang. relational) odzwierciedlaj relacj 1 do 1 łczc np. dwa dokumenty o jednakowym znaczeniu i miejscu w hierarchii. Podzielone s one na dwie kategorie: skojarzone oraz komentujace. Odsyłacze Rozwinite (zapamietane) Mocne (nie pamitane) Pokrewne (1 do 1) Zbiorcze (1 do wielu) Wywołane (przez nazw) Wyszukiwawcze Skojarzone Komentujce (samowolne) (systematycz.) Taksonomiczne (nieuporzd.) Sekwencyjne (uporzdkow.) Domylne (z treci) Rys 7. Hierarchia podziału typów odsyłaczy wg DeRose. Izomorficzne (przez nazw) Skojarzone, zwizane (ang. association), samowolne (ang. arbitrary) oznaczaj odsyłacze dowolnie utworzone przez autora hipertekstu i niekoniecznie łczce dokumenty posiadajce zwizki treciowe. Garzotto [24] nazywa je odsyłaczami zastosowania (ang. application links). Wynikaj one z sugerowanej przez autora trasy przegldania hipertekstu. Komentujce, przypisane (ang. annotative), systematyczne (ang. systematic), których zadaniem jest odsyłanie do informacji objaniajcej tekst ródłowy, np. skierowanie do wyjanienia danego terminu w słowniku.

15 Zbiorcze (ang. inclusive), które ułatwiaj poruszanie si po hipertekcie i które przedstawiaj struktur systemu. S to np. indeksy (patrz rys. 4, 5, 6). Conklin [15] nazywa je organizacyjnymi (ang. organisational links). Podzielone s one na dwie kategorie: taksonomiczne oraz sekwencyjne. Taksonomiczne, chaotyczne (ang. taxonomic), nieuporzdkowane (ang. unordered) łczce z nieuporzdkowanym zbiorem wzłów systemu, np. odsyłacze do przykładów pojawiajcych si czsto w systemie, w systemie WWW mog to by odsyłacze do usługi pisania listów poczty elektronicznej do twórców czy administratorów systemu (patrz rys. 5). Sekwencyjne (ang. sequential), uporzdkowane (ang. ordered) czyli ułatwiajce poruszanie si po strukturze hipertekstu z wykorzystaniem uporzdkowanej listy odsyłaczy (patrz rys. 4, 5). Mocne, intensywne, silne (ang. intensional), które wynikaj z treci dokumentów i z tego powodu nie musz by w sposób bezporedni pamitane w systemie hipertekstowym. Nie s one projektowane i umieszczane w systemie przez autorów. Przykładem mog by tutaj powizania poprzez słowa kluczowe. Odsyłacze mocne dziel si na wywołane oraz wyszukiwawcze. Wywołane (ang. vocative) które przywołuj poszczególne elementy dokumentów poprzez nazwy. Dziel si one na domylne oraz izomorficzne. Domylne, domniemane, ukryte, dajce si wywnioskowa (ang. implicit) tzn. takie, które łcz dokument ródłowy zawierajcy nazw dokumentu kocowego, np. opis słowa w słowniku. Izomorficzne, równopostaciowe (ang. isomorphic), które potrafi rozróni charakterystyczne nazwy wystpujce w dokumencie ródłowym i połczy je z odpowiednim dokumentem kocowym. Przykładem moe tutaj by termin biblia, który wystpuje wielokrotnie w rónych znaczeniach, za odpowiedni odsyłacz zawsze skieruje uytkownika do właciwej biblii. Wyszukiwawcze (ang. retrieval) czyli odsyłacze, które wywołuj mechanizmy wyszukiwania dokumentów z całej ich kolekcji. Baron i inni w pracy [4] zaproponowali odmienny podział odsyłaczy opartych na treci (znaczeniowych). Wyróniaj oni nastpujce ich kategorie (tab. 1): Semantyczne (ang. semantic) zwizane z rónym znaczeniem słów i odzwierciedlajce relacje: podobiestwa, przeciwiestwa, cz / cało. Retoryczne (ang. rethorical) oparte na rónych sposobach komunikacji midzyludzkiej, szczególnie na tej, która ma na celu przekonanie innych. Wszystkie wczeniej wymienione rodzaje odsyłaczy proponowane przez Trigga mieszcz si w kategorii retoryczne. Baron i inni dziel t grup na 5 typów: definicje, wyjanienia, kontynuacje, ilustracje, podsumowania. Pragmatyczne (ang. pragmatic) wynikajce ze wzgldów praktycznych i wyraajce relacje midzy tekstem i jego wykorzystaniem lub midzy tekstem a sytuacj w jakiej znajduje si uytkownik aktualnie korzystajcy z hipertekstu. Zostały tutaj wyodrbnione nastpujce typy: ostrzeenia, informacje wczeniej niezbdne (ang. pre-requisite), sposoby uycia, przykłady.

16 Semantyczne Retoryczne Pragmatyczne Podobiestwa Przeciwiestwa Cz/cało Definicje Wyjanienia Kontynuacje Ilustracje Podsumowania Ostrzeenia Wczeniej niezbdne Sposoby uycia Przykłady Tab 1. Rodzaje odsyłaczy znaczeniowych wyrónione przez Barona i innych [4]. Z przeprowadzonych bada wynika, e wymienione w tab. 1 odsyłacze znaczeniowe dodane do istniejcych organizacyjnych, jeli posiadaj odpowiedni etykiet (nazw, wyjanienie) okrelajc odsyłacz i wzeł docelowy polepszaj efektywno przegldania ( nawigowania ) systemu hipertekstowego [4]. Klasyfikacja i podział odsyłaczy ma na celu ułatwienie tworzenia i korzystania (nawigacji) z systemu hipertekstowego. Jasne i zrozumiałe rodzaje widoczne podczas przegldania polepszyłyby orientacj uytkownika oraz informowałyby go o tym czego moe si on spodziewa po wybraniu danego odsyłacza. W systemie WWW czciowo tak rol pełni nazwy oraz dodatkowe informacje wywietlane przez przegldarki, np. w dolnej linii statusowej. Domylnie tej w linii pojawia si adres URL (patrz niej) pobrany z aktualnie podwietlonego odsyłacza (patrz rys. 6), ale autor strony moe tam umieszcza take inne informacje. Podobn funkcj spełniaj ikonki sugerujce zawarto wzła docelowego odsyłacza, np. rysunek terminala moe oznacza wywołanie usługi zdalnego terminala ATRYBUTY ODSYŁACZY W SYSTEMIE WWW Cech charakterystyczn systemu WWW jest sposób adresowania stron. Chcc umoliwi jednoznaczn identyfikacj usług sieci Internet (system WWW nie jest jedyn usług dostpn w tej sieci), stworzono specyfikacj jednorodnego wskazania na zasoby URL (ang. Uniform Resource Locator) [5,6]. Odsyłacze w systemie WWW posługuj si adresami URL w celu wskazania przegldarce na wzeł docelowy. Adres URL składa si w uproszczeniu z nastpujcych elementów (do przykładu wykorzystano adres: ): Nazwy protokołu / usługi. W wypadku wzła docelowego bdcego take stron WWW (a nie inn usług) bdzie to zawsze Identyfikatora i hasła dostpu do wzła docelowego, np. student:hasełko@. Nazwy komputera serwera WWW zawierajcego tre dokumentu docelowego, np. Nazwy domeny internetowej, do której naley serwer WWW, np. zsi.pwr.wroc.pl. cieki dostpu do kartoteki na serwerze, np. /zsi/dzialal/, dzialal jest podkartotek kartoteki zsi. Nazwy zbioru zawierajcego główn tre wzła docelowego odsyłacza, np. bad_nauk.html.

17 Domena internetowa serwera WWW Serwer WWW nr 1 w domenie internetowej Serwer WWW nr 2 w domenie internetowej Kartoteka 1 na serwerze 1 Kartoteka 2 na serwerze 1 Podkartoteka nr 1 kartoteki 1 Podkartoteka nr 2 kartoteki 1 Zbiór 1 (wzeł 1) w podkartotece 1 Zbiór 2 (wzeł 2) w podkartotece 1 Rys. 8. Wybrane, hierarchicznie ułoone elementy adresu URL uywanego do okrelania wzła docelowego odsyłacza w systemie WWW. Elementy adresu URL wzła docelowego mona nazwa atrybutami odsyłacza w systemie WWW. Tworz one struktur hierarchiczn drzewo (patrz rys. 8), tzn. w danej domenie internetowej moe istnie wiele serwerów WWW, na danym serwerze moe istnie wiele kartotek. Kada kartoteka moe zawiera wiele podkartotek, a kada z kartotek i podkartotek moe posiada wiele zbiorów bdcych wzłami systemu WWW. Struktura hierarchiczna odsyłacza bardzo czsto odzwierciedla struktur hierarchiczn stron tworzcych serwis informacyjny, np. strony bdce uszczegółowieniem (niej połoone w hierarchii serwisu) czsto s umieszczane przez autorów w podkartotekach kartoteki, w której znajduje si strona ródłowa. Fakt ten mona wykorzysta do automatycznej klasyfikacji odsyłaczy i stron. Jeli np. odsyłacz prowadzi do strony na tym samym serwerze WWW, wtedy z duym prawdopodobiestwem mona domniemywa, e ten wzeł docelowy naley do tego samego serwisu informacyjnego. Idc dalej, jeli adres URL odsyłacza okrela podkartotek kartoteki, w której mieci si

18 wzeł ródłowy, wtedy mona przypuszcza, e wzeł docelowy jest na niszym poziomie w hierarchii danego systemu informacyjnego w stosunku do wzła ródłowego. Struktur hierarchiczn adresu URL wykorzystano m.in. do wyszukiwania przeniesionych stron, odnajdywania stron relewantnych do wybranej oraz odszukiwania osób w systemie WWW [44]. Innym, bardzo istotnym atrybutem odsyłacza w systemie WWW, jest tekst jaki pojawia si w przegldarce w miejscu zakotwiczenia odsyłacza oraz ten pojawiajcy si w linii statusowej przy podwietleniu myszk danego odsyłacza (patrz dolna linia na rys. 6). Najczciej jest to adres URL wzła docelowego ale moe to by take dodatkowa, inna informacja tekstowa umieszczona w polu A HREF w kodzie ródłowym strony HTML. 6. PROBLEMY WYNIKAJCE ZE STRUKTURY SYSTEMU WWW Z bada przeprowadzanych co pół roku przez Graphic, Visualization, & Usability Center's (GVU) na dziesitkach tysicy uytkowników systemu WWW [26, 39] wynika, e najwicej zastrzee maj uytkownicy co do szybkoci pracy z systemem WWW (pierwsze miejsce wród wszystkich, zasygnalizowanych kłopotów; zgłaszane przez 65% badanych uytkowników). Drugie miejsce (58% uytkowników) zajmuje problem niemonoci połczenia si z konkretnymi stronami, np. w wyniku wyłczenia lub niesprawnoci serwerów czy elementów sieci Internet, nieaktualnych odsyłaczy, itp. Trzecie miejsce (47%) wie si z wyszukiwaniem nowych stron WWW, które razem z problemem odnajdywania znanych stron, o których uytkownik wie, e istniej, ale nie potrafi ich zlokalizowa (czwarte miejsce 28%), daje łcznie najwikszy problem uytkowników wyszukiwanie informacji (75%). Innym, czsto spotykanym w literaturze, problemem z dziedziny hipertekstu jest poczucie zagubienia w hiperprzestrzeni (ang. lost in hyperspace), jakie ma uytkownik, nie wiedzc właciwie, w którym miejscu tego ogromnego systemu si aktualnie znajduje (wg bada NEC Research Institute przeprowadzonych w grudniu 1997r. liczba stron zaindeksowanych przez wyszukiwarki internetowe wynosi ok. 320 mln. stron). Badania [26, 39] jedynie czciowo potwierdzaj rzeczywist wag tego problemu, gdy s zgłaszane przez jedynie kilka procent uytkowników (4-6%) i liczby te rokrocznie malej. Wydaje si, e przyczyn zmniejszajcej si wagi problemu zagubienia w hiperprzestrzeni s: Lepsza znajomo systemu WWW przez uytkowników, jak równie wiksza łatwo w posługiwaniu si komputerem w ogóle. Umieszczanie przez autorów serwisów WWW indeksów odsyłaczy prezentujcych struktur danego systemu, które s zawsze widoczne na ekranie. Czsto take zaznaczona jest na nich aktualnie wywietlana strona (zobacz np. rys. 5). Lepiej zorganizowane przegldarki zawierajce np. cał aktualn ciek przegldania z moliwoci cofania si i powrotu w dowolne miejsca tej cieki. Korzystanie przez autorów z ram (ang. frame) dostpnych w jzyku opisu strony HTML. Dziki temu moliwe jest zamroenie czci przegldanej strony. Cz ta zwykle zawiera odsyłacze do innych wanych działów danego serwisu informacyjnego

19 i mimo pojawiania si zupełnie innych wzłów w drugiej, zmiennej czci okna, zawsze jest dostpna. Prace z dziedziny odpowiedniej prezentacji uytkownikowi struktury systemu, których jednym z celów jest zmniejszenie problemu zagubienia w hiperprzestrzeni, wci s jednak prowadzone np. [12, 20, 29]. Z odmiennym problemem borykaj si twórcy autorzy i konserwatorzy systemów WWW. Musz oni poradzi sobie ze zmiennoci zasobów informacyjnych swoich systemów oraz tych, z którymi ich systemy s powizane. Wynika z tego cigła potrzeba uaktualniania i konserwacji. Mona wic wyróni dwie podstawowe grupy problemów struktury systemu WWW: Wyszukiwanie informacji. Wybrane problemy wyszukiwania informacji zawarte zostały w pracy [33], za szerok analiz moliwoci wyszukiwania obiektów multimedialnych w sieci WWW zajto si m.in. w pracy [43]. Zarzdzanie informacj. Zasadniczo wyej wymienione problemy wynikaj przede wszystkim z dynamicznego rozwoju, otwartoci oraz powszechnoci systemu WWW. Tych cech nie posiadały wczeniejsze, autorskie systemy hipertekstowe. W szczególnoci mona wymieni nastpujce przyczyny: Zmienno w czasie. Złoono struktury, w tym take dua liczba połcze midzy poszczególnymi serwisami informacyjnymi. Dua wielko zasobów. Nie jest np. moliwe umieszczenie w jednym dokumencie wszystkich odsyłaczy do stron relewantnych, gdy stron relewantnych moe by bardzo duo. Powielanie tych samych informacji. Te same strony, zwane lustrzanymi (ang. mirror pages), wystpuj jednoczenie w wielu miejscach (czasami jedynie z nieznacznie zmienion zawartoci), tzn. na rónych serwerach (ang. mirror site). Kopiowane s one zwykle w celu przyspieszenia transferu danych dla uytkowników znajdujcych si na rónych kontynentach lub powstaj w wyniku reorganizacji i przenoszenia serwisów w inne miejsca. Zdarza si take, e te same strony znajduj si w rónych kartotekach tego samego serwera, s to np. kopie zapasowe lub kolejne wersje tej samej strony. Chcc bliej opisa przyczyny zmiennoci struktury systemu WWW w czasie czyli braku strukturalnej integralnoci systemu, naleałoby wymieni: zmiany nazw serwerów WWW, nazw katalogów na serwerze WWW oraz nazw plików; zmiany umiejscowienia stron na serwerze (przesunicia do innych katalogów); brak synchronizacji uaktualnie midzy stronami lustrzanymi, tzn. kopiami strony na rónych serwerach; usuwanie stron, do których odnosz si odsyłacze; podziały i połczenia stron; zmiany tytułów stron. Według bada przeprowadzonych Etzioni i Selberga [21] a 15% odsyłaczy podawanych jako odpowiedzi przez wyszukiwarki internetowe jest ju nieaktualna. Prawdopodobnie odsetek rzeczywistych, nieaktualnych odsyłaczy jest jeszcze wikszy,

20 gdy bazy danych z jakich korzystaj wyszukiwarki s nieustannie aktualizowane a odsyłacze na zwykłych strona WWW najczciej nie. Koniecznym staje si wic wspomaganie procesów zarzdzania zmieniajcymi si odsyłaczami oraz wspieranie autorów podczas tworzenia serwisów. Jednym z rozwiza jest automatyczne tworzenie i uaktualnianie odsyłaczy. W pracy [3] przeprowadzono dyskusj na temat wad i zalet odsyłaczy tworzonych rcznie oraz automatycznie. Creech [16] proponuje, aby specjalne narzdzia link-manager oraz web-walk informowały autorów serwisów WWW o koniecznych zmianach w odsyłaczach a nawet dokonywały za nich tych zmian. Davis w pracy [18] rozwaa problemy naruszenia integralnoci otwartych systemów hipertekstowych (w tym take WWW) oraz wady i zalety rónych rozwiza tego problemu m.in. poprzez naprawianie odsyłaczy w czasie rzeczywistym lub utworzenie jednej bazy danych zawierajcej elementy systemu (wzły i odsyłacze), która byłaby serwerem elementów systemu. Take Bieber i inni w pracy [8] proponuj stworzenie osobnej, zewntrznej bazy danych odsyłaczy. Jednym z rozwiza problemu złoonoci struktury jest budowanie wirtualnych struktur [42] lub obszarów zainteresowa (ang. activity space) czyli wydzielenie fragmentów całego systemu WWW, które odpowiadaj potrzebom konkretnego uytkownika [46]. Istotnym problemem systemu WWW w obecnej dobie jest to, e zasadniczo odsyłacze s statyczne, tworzone przez autorów stron i nie s weryfikowane lub modyfikowane przez uytkowników korzystajcych z systemu. Czciowym rozwizaniem jest korzystanie przez uytkownika z mechanizmów, jakie s zawarte w przegldarkach (np. historia sesji, drzewo zakładek, wstecz, w przód, powrót do strony domowej). Jednak wydaje si, e hipertekstowa przyszło systemu WWW bdzie oparta na personalizacji systemu. Obecnie jest prowadzonych wiele bada z tego zakresu. Personalizacja powinna umoliwia dodawanie własnych połcze oraz filtrowanie połcze niepotrzebnych czyli weryfikacja połcze pod ktem profilu uytkownika. Wykorzystanie sieci neuronowych do tego ostatniego rozwizania zostało przedstawione w pracy [2]. Calvi i De Bra [11] proponuj natomiast dodawanie i usuwanie odsyłaczy przy przegldaniu systemu hipertekstowego do nauczania studentów, w zalenoci od tego, czy dany student ju przyswoił sobie cz materiału (usuwanie odsyłaczy do opanowanych ju dokumentów) czy nie (dodawanie odsyłaczy do czci, które student powinien opanowa). Hirashima i inni [29] wydzielaj preferencje uytkownika z historii jego nawigowania po hipertekcie, po to, by filtrowa nastpnie informacje prezentowane uytkownikowi. Nazywaj to filtrowaniem informacji zorientowanym na kontekst (ang. context-sensitive filtering). W pracy [25], która opisuje koncepcj systemu VOIR, zaproponowano dynamiczne tworzenie odsyłaczy na podstawie pyta zadawanych przez uytkownika. 7. UWAGI KOCOWE