PROBLEM KULTURY W KONSTYTUCJI GAUDIU M ET SPES

Transkrypt

1 RO CZN IK I N A U K SPOŁECZNYCH Tom III 1975 FRANCISZEK JANUSZ MAZUREK PROBLEM KULTURY W KONSTYTUCJI GAUDIU M ET SPES W praw dzie zagadnienia kultury nie są jedynym i, którym i zajęto się w Konstytucji Gaudium et spes, ale niew ątpliw ie zostały one uznane za bardzo w ażne. Św iadczy o tym nie tylko to, że pośw ięcono im sto sunkowo dużo m iejsca w tym dokum encie bowiem zajm ują one aż czw artą jego część ale przede wszystkim w skazuje na to sama jego treść oraz w yraźne zw rócenie uw agi na to, że palącym problem em w spółczesnego św iata jest spraw a w łaściw ego rozw ijania i u d o stęp n iania kultury w szystkim ludziom 1. W łaściw ie cała naw et K onstytucja zajm uje się pośrednio poszczególnym i dziedzinam i k u ltu ry, a zw łaszcza życiem religijno-m oralnym, politycznym, gospodarczym, społecznym, sztuką kościelną itp. 2 Już w samym w prow adzeniu um ieszczono zarys problem atyki k u ltu ry (n. 4-10). W antropologicznym szkicu rozdziału I zatytułow anym Godność osoby ludzkiej" (n ), w skazano na osobę ludzką jako centrum i rację wszelkiej kultury oraz na istotną płaszczyznę kultury, to jest na kulturę osobową. Rozdział III pierw szej części Aktywność ludzka w świecie" (n ) trak tu je o działaniu ludzkim, przez które doskonali się sam człow iek oraz przekształcany jest świat przyrody i społeczny. W ynikiem tej aktyw ności ludzkiej w świecie jest więc szeroko rozum iana kultura. N atom iast w ścisłym tego słowa znaczeniu w całości pośw ięcony został tej problem atyce rozdział II części II N ależyty sposób podnoszenia poziom u kultury" (n )s. Spotkać można naw et autorów, którzy m ówiąc o kulturze w tym dokum encie m ają przede wszystkim na uw adze ten ro zd ział4. W stu 1 B. H a n s s 1 e r. Glaube und Kultur. Komentar zur Pastoralkonstitution. Kdln 1968 s F. Bednarski. Nauka II Soboru Watykańskiego o kulturze. Biuletyn Towarzystwa Przyjaźni Teologii i Filozofii Chrześcijańskiej" (Roma) T. 3:1973 nr 3 s. 87. s Hanssler, jw. s. 10 nn. 4 S. Sw ieżaw ski. Vaticanum II o kulturze. Znak" R. 19:1967 nr 7-8 s. 905.

2 dium tym idzie o ukazanie problem atyki kultury zaw artej w całym dokum enciei w yeksponow anie płaszczyzn i ocen współczesnej kultury oraz o w ykazanie, że w Gaudium et spes ujęto kulturę w aspekcie etycznym. K u ltu rą je st to w szystko, co nosi na sobie znaki św iadom ej i celowej działalności człowieka. Nie jest ona czymś danym z natury jak w oda, pow ietrze itp., lecz je st w ynikiem św iadom ej działalności człowieka. N atura istnieje bez interw encji człowieka, kultura zaś jest tym, co zależy od jego in terw encji, tym co on przekształcił w naturze, udoskonalił, w ytw orzył oraz nadał tem u sens i znaczenie człowiek jest jej autorem, Przedm iotem p rzekształcania i udoskonalania jest zarów no sama natura ludzka psychosom atyczna jak i św iat przyrody oraz społeczny. K ulturę stanow i rozw inięta i w zbogacona w procesie w ychow ania i w łasnej p rac y osobow ość człow ieka, zespół czynności i sposobów zachow ania się ludzi oraz w szystkie w ytw ory, jak np. zespół tec h nicznych środków i sposobów opanow yw ania natury, budynki, stroje, naczynia; w ytw ory dążeń do piękna, dobra, praw dy, sprawiedliwości, w olności a w ięc sztuka, literatu ra, nauka, religia, system y społeczno-gospodarcze itp. W idać w ięc, że k u ltu ra w y stęp u je w różnych płaszczyznach. Płaszczyzny te są w praw dzie odrębne i każda z nich posiada w łasne praw a, ale rów nocześnie wzajem nie się one uzupełniają i w arunkują 5. K ultura jest przedm iotem różnoaspektow ych ujęć dokonyw an y ch przez w iele dyscyplin naukow ych, jak np. socjologię, a n tro pologię czy filozofię. W ram ach ty ch sam ych dyscyplin w y stęp u ją ponadto kierunki, które często podają także różne rozum ienie kultury. Każda z tych dyscyplin, a naw et każdy z tych kierunków stara się na w łasny użytek form ułow ać również definicję kultury. Stąd pochodzi ich w ielość i różnorodność. K onstytucja G audium et spes podaje opisow e ok reślen ie k u ltu ry. K ulturą jest to w szystko czym człow iek doskonali i rozw ija w ielorakie uzdolnienia swego ducha i ciała; stara się drogą poznania i p rac y poddać sam św iat pod sw oją w ładzę; czyni bardziej ludzkim życie społeczne tak w rodzinie, jak i w całej społeczności państw ow ej przez postęp obyczajów i instytucji; w reszcie w dziełach swoich w ciągu wieków w yraża, przekazuje i zachow uje wielkie dośw iadczenia duchowe i dążenia na to, aby służyły one postępowi w ielu, a n aw et całej ludzkości" (n. 53). Ujęto tu kulturę jako zespół w ytw orów zew nętrznych świadomej działalności osoby ludzkiej, którym i posługuje się człow iek przy rozw ijaniu zarów no swej strony duchow ej jak i som atycznej; z pomocą której opanow uje i podporządkow uje sobie św iat (nauka, technika) oraz to 6 Por. F. J. Mazurek. Kultura jako dobro wspólne. Chrześcijanin w Swiecie" 1974 nr 28/2 s. 62 n.

3 przez co doskonali życie społeczne w szystkich form, czyli coraz g łę biej odczytyw ane norm y praw a naturalnego i dostosow yw anie do nich postępow ania (mowa jest tu o rozw oju społecznym o postępie o b y czajów i instytucji); ponadto kulturę stanow ią w szystkie dzieła, w który ch człow iek w yraża i p rzekazuje dośw iadczenia oraz dążenia d u chowe 6. Jest to instrum entalne ujęcie kultury, która um ożliwia pełny rozwój osobowości człowieka. Zw rócono tu rów nież uw agę na kulturę społeczną na rozw ój obyczajów i instytucji. K ultura będąc w ytw orem licznych pokoleń i w sp ó łp racy w ielu je d nostek i społeczeństw ma charakter historyczny i społeczny 7. Tw orzona jest nie przez jednostki odizolowane, lecz żyjące w społeczeństw ie i przy pomocy całej wspólnoty. K ultury nie tw orzy się od nowa, od poziom u zerow ego, lecz sta rtu je się z poziom u osiągnięć d o ty ch czaso wych. K ultura w spółczesna jest pow iązana z przeszłą, na niej się opiera i jest jej kontynuacją. D ynam ikę sw ą i żyw otność czerpie ona z k u l tury uprzednio w ytw orzonej i nosi na sobie jej znaki. Pom iędzy kulturą daw ną i w spółczesną zachodzi w ew nętrzne pow iązanie. M ożliw ość z e r w ania z k u ltu rą już osiągniętą jest de facto fikcją. Z erw anie to m iałoby m iejsce wówczas jeśliby um ieszczało się dzieci poza środow iskiem kulturowym, a więc np. w buszu czy na sam otnej dzikiej w yspie bez przekazyw ania im w artości osiągnięć kultury także w późniejszym okresie. A le ten sposób zryw ania z k u ltu rą dnia w czorajszego uznać n a leży za fikcyjny. W szelkie zaś inne form y zryw ania z k u ltu rą u p rze d nio w ytw orzoną są pozorne, a bardzo często idzie w łaściw ie o tw o rze nie nowej kultury w oparciu o dawną. N ow ych form kultury nie można uważać za negację daw nej, lecz za jej kontynuację. Każda epoka tw orzy nową kulturę i każda jest dla danej epoki klasyczna". Budowa drapaczy chm ur nie jest neg acją czy rujnow aniem piram id sta ro ż y t nych ani katedr średniowiecznych. Kom bajn nie jest zaprzeczeniem kosy, lecz rozwinięciem m yśli technicznej w tej dziedzinie 8. O siągnięty kapitał kultury ludzkiej staje się bazą do now ych rozw iązań, które znów stają się punktem w yjścia do dalszego postępu 9. W Ga.ud.ium et spes zwrócono na to uw agę i w skazano na historyczny oraz społeczny aspekt wszelkiej kultury; [...] kultura ludzka z konieczności ma aspekt historyczny i społeczny (n. 53). K onstytucja nie ogranicza się jednak do ujm ow ania k u ltury tylko w tych dw u płaszczyznach: w ytw o ró w zew nętrznych i k u ltu ry spo 6 J. Pastuszka. Człowiek a kultura w świetle Soboru Watykańskiego II. Zeszyty Naukowe KUL" R. 13:1970 nr 3 s. 20; H a n s s 1 e r, jw. s. 37. i J. Messner. Kulturethik. 2. Aufl. Innsbruck 1954 s M. Behr. Vatican II et la culture. Lille 1969 s * J. Alfaro. Teologia postępu ludzkiego. W arszawa 1971 s. 68.

4 łecznej, lecz mówi rów nież o kulturze osobowej w ew nętrznej. Kub tura osobow a stanow i naw et centrum jej zainteresow ania. Położono akcent nie na konsum pcyjno-produkcyjne rozum ienie kultury, lecz na kulturę osobową, to jest na w łaściw e rozw ijanie spraw ności intelektualnych, m oralnych i fizycznych. W tekście odnajdujem y m arcelow ską m yśl staw iającą być" przed mieć". W ięcej w art jest człowiek z racji tego, czym jest, niż ze w zględu na to, co po siad a (n. 35). W pierw szym rzędzie kulturą jest pełnia rozw oju osobowego, zaś wszystkie inne form y k u ltury m ają charakter w tórny i instrum entalny. Biorąc to pod uw agę w pełnym św ietle pojaw ia się problem współczesnej k u ltury i żywe zainteresow anie ze strony Kościoła, który uważa, że do jego m isji należy inspirow anie rozw oju ludzkiej osoby i ochrona jej godności. Godność osoby ludzkiej i w łaściw y jej rozwój stał się podstaw ow ym pojęciem now ożytnej antropologii filozoficznej, polityki społecznej p a ń stw i fundam entem w szystkich w spółczesnych k o n sty tucji. Je st ona rów nież m otyw em przewodnim K onstytucji soborowej Gaudium et s p e s 10. Ta godność jest tu podkreślana przez w skazanie na rozum ność, m ądrość, sum ienie i wolność. Szczególne wyeksponow anie fenom enu w olności w G audium et spes je st podkreśleniem aspektu d y nam icznego człow ieka i kultury u. W antropologii filozoficznej często spotykam y się z określeniem człow ieka jako istoty k u ltu ro w e j12. Zdolność tw orzenia kultury w y różnia człow ieka od św iata zwierzęcego. Człowiek jest zdolny nadawać sens sw em u życiu i w yrażać ten sens w w ytw orach: języku, religii, p rawie, sztuce itp. K ultura nie jest dla człow ieka dodatkiem, rodzajem ja kiegoś luksusu, lecz czynnikiem koniecznym jego egzystencji. Jest w łaściw ością osoby ludzkiej stw ierdzono w Gaudium et spes, że do praw dziw ego i pełnego człow ieczeństwa dochodzi ona nie inaczej jak przez kulturę, to znaczy przez kultyw ow anie dóbr i w artości naturaln y c h" (n. 53). C złow iek nie rodzi się z gotow ym i poglądam i, w iedzą, obyczajow ością, określonym i spraw nościam i intelektualnym i, moralnym i czy fizycznym i, lecz zdobyw a je w długim okresie czasu w pro cesie społecznego w ychow ania i kształcenia oraz w łasnej pracy. Idzie tu o rozw ijanie i doskonalenie zarów no stro n y duchow ej jak i som a tycznej człowieka, o kulturę intelektualną, m oralną i fizyczną. Mówiąc o rozw oju intelektualnym ma się na uwadze doskonalenie zdolności człow ieka pod w zględem poznania teo rety czn eg o i praktycznego oraz 10 S. Olejnik. Podstawowe wartości ludzkie jako normy kultury. Studia Theologica Varsaviensia" 10:1972 nr 2 s H anssler, jw. s Der M ensch ist Kulturwesen kraft seiner geistig-schöpferischen Veranlagung zu W erterkenntnis und W ert Verwirklichung" (Messner, jw. s. 342).

5 pod względem działania w dziedzinie technicznej i artystycznej. Idzie tu zarów no o ilościow e przy sw ajan ie w iadom ości, ja k i o rozw ój um iejętności krytycznego m yślenia, w ydaw ania w łasnych sądów, o kontem plację praw dy krótko o m ądrość, która nie zawsze idzie w parze z w iedzą i nie zaw sze jest przym iotem ludzi w ykształconych, a często ludzi p ro sty c h 1S. Przez kształcenie w zbogacana i rozw ijana jest psychika ludzka. Ten rozw ój dokonuje się w środow isku społecznym, w kulturze społecznej i przy w ykorzystaniu w ytw orów zew nętrznych k u ltu ry 14. Człowiek tw orzy środow isko społeczne i w ytw ory kulturowe, które następnie w pływ ają na kształtow anie jego osobowości, na sposób jego m yślenia. Aktywność ludzka, jak pochodzi od człowieka, tak też ku niem u się sk iero w u je" (n. 35). N iew ątpliw ie n ależy tu m ó wić o dialektycznej współzależności zachodzącej pom iędzy człowiekiem a kulturą. K onstytucja Gaudium et spes w skazuje, że pod w pływem w ielkich osiągnięć człow ieka w dziedzinie n a u k przyrodniczych, fizycznych, m atem atycznych, antropologicznych i technicznych zmienia się m entalność człow ieka, jego sąd y i pragnienia. To n au k o w e n a sta wienie urabia inaczej niż daw niej charakter k u ltury i sposób m yślenia" (n. 5), N auka stała się istotną form ą w spółczesnej k u ltu ry 15. O na penetruje w szystkie dziedziny życia człow ieka jako jednostki i życie społeczno-gospodarcze. W zrasta ro la inteligencji, a w yk ształcen ie u zn a je się za najw ażniejszy kap itał społeczny. Bardzo ak ty w n ą ro lę o d g ry w ają uniw ersytety i ośrodki badawcze. Człowiek staje się coraz b a r dziej świadom y tego, że panuje nad praw am i przyrody i czasem. Sięga w przeszłość poprzez badania h istoryczne oraz w y k ry w a k ieru n k i rozwoju społeczno-gospodarczego i podporządkow uje sobie przyszłość. Dzięki futurologii przew iduje i p lan u je rozw ój społeczno-gospodarczy i demograficzny. Rozwój psychologii pozw ala człow iekowi lepiej zrozumieć postaw y ludzkie, historia zaś zmienność i dynam ikę życia społeczno-gospodarczego (n. 5). M entalność w spółczesnego człowieka odznacza się ogrom nym zm ysłem kry ty czn y m i pragm atycznym sposobem m yślenia (n. 54). Przyznaw anie pierw szeństw a praxis a nie czystej doktrynie zalicza J. A lfaro do znaków czasu. D oktrynę ocenia się przez odniesienie jej do praktycznego działania i jego skuteczności w w yzw alaniu człowieka i narodów z niedostatków i nędzy. Praxis staje się k ry teriu m w artości nauczania doktrynalnego. A lfaro uw aża, 13 S. Sw ieżaw ski. Rola kulturotwórcza chrześcijaństwa. Ateneum Kapłańskie" 1970 nr 62 s. 202 n. 14 Messner, jw, s. 336 n. 15 J. M. A u bert. Pour une théologie de Page industriel. T. 1: Eglise et croissance du monde. Paris 1971 s. 262.

6 że postaw a ta odpow iada istocie m yśli chrześcijańskiej16. Nowe osiągnięcia naukow o-techniczne zm ieniają tak że m entalność religijną człow ieka. Zanika m agiczne pojm ow anie przyrody (n. 7). Człowiek w ytw a rza sam te dobra, których oczekiw ał dawniej od sił wyższych (n. 33). Z jednej stro n y pod w pływ em rozw oju nauki dokonuje się oczyszczanie przekonań religijnych z elem entów magicznych, odpadają od religii elem enty pseudoreligijne i w ten sposób staje się ona bardziej uduchow iona, a z drugiej zaś strony uważa się negację wszelkiej religi za postulat naukow ego poglądu na św iat (n. 7). Człowiek przestaje czuć się zagubiony w św iecie m aszyn, ja k m iało to m iejsce w pierw szej fazie industrializacji. Technika w yw ołuje stan zachw ytu. Człowiek u św iadam ia sobie, że nie w y stę p u je w pozycji przedm iotu, lecz podmiotu, że on sam jest autorem przem ian i ewolucji. Ta autoafirm acja osoby jak o podm iotu przem ian i panow ania nad św iatem prow adzi n a w et do pojaw ienia się na tym tle hum anizmu ateistycznego17. N egow ane są często, zw łaszcza przez m łodzież, p rzy ję te w artości i obow iązujące n orm y postępow ania. Duży w pływ na tę postaw ę m łodzieży w y w arły poglądy H. M arcusego, który uważa, że w yzw olenie człowieka może dokonać się na drodze całkow itej negacji obow iązujących norm m oralnych, organizacji i dyscypliny pracy jak również odrzucenia w szelkiej w ładzy 18. W dziedzinie w y kształcenia w y stąpiło zachw ianie rów now agi pom iędzy w ykształceniem zbyt specjalistycznym a ogólnym. Zanika typ człow ieka uniw ersalnego (n. 61), a ponadto pogłębia się dysproporcja m iędzy w ykształceniem hum anistycznym a technicznym. N adm ierna specjalizacja zacieśnia h o ry zo n ty człow ieka dzisiejszego i uniem ożliwia mu szersze spojrzenie na św iat (n. 8). N auki techniczne uzyskują przew agę nad naukam i hum anistycznym i, co znajduje odzwierciedlenie w nastaw ieniu pragm atycznym um ysłu lu dzkiego19. W ykształcenie techniczne sta je się coraz w yższe i bardziej złożone. W skali zaś św iatow ej notuje się coraz bardziej rosnącą dysproporcję pom iędzy elitą w ykształconych specjalistów różnych dziedzin a w zrastającą liczbą analfabetów (n. 4). K onstytucja daje w yraz przekonaniu, że zachodzi ścisły związek m iędzy rozw ojem k u ltury ogólnej i kultu ry religijnej. W ysoki poziom k u ltu ry gospodarczej i daleko po su n ięty rozw ój autom atyzacji um ożli 18 J. A 1 f a r o. Christianizme et justice. La justice dans le monde. Cité du Vatican 1973 s A u bert, jw. s. 266 n. 18 F. J. Mazurek. Herberta Marcusego krytyka współczesnej cywilizacji. Chrześcijanin w Sw iecie" 1974 nr 29/3 s Behr, jw. s. 77.

7 wia dzięki skróceniu dnia pracy rozw ój kultury duchow ej (n. 57) 20. Coraz mniej w ysiłku w kłada człow iek w w ytw arzanie dóbr m aterialnych. Dobra.gospodarcze zaczynają odgryw ać coraz m niejszą rolę, a większego znaczenia nabierają dobra kultury niem aterialnej łącznie z kulturą m oralną i religijną **. A ktyw ność gospodarcza w zakresie usług w zrasta bardzo szybko. J. A ubert w yraża pogląd, że sektor usług zatrudni w krótce w k raja ch w ysoko uprzem ysłow ionych ok. 70 /oi lu d ności czynnej zaw odow o, zaś przem ysł ok. 2 0 % 22. Rośnie zapotrzebow anie na w artości k u ltu ry duchow ej. R ozbudzana je st potrzeba poznawania kultur innych narodów (turystyka). Przyw iązuje się większą w agę do,,być" niż do mieć". Zaznaczmy tu, że to przeorientow anie z mieć" na być" zostało zasygnalizow ane już w M atei et M agistra. Rośnie coraz w yraźniej św iadom ość poczucia w łasnej godności osobow ej (n. 26, 73), poczucie w łasnego znaczenia oraz niezw ykłe w yczu lenie na wolność (n. 4). W zrostem poczucia w łasnej godności tłum aczyć należy upadek n ieau tentycznych au to ry tetó w. Gaud.iu.rn et spes w sk a zuje, że w zrasta świadomość w śród coraz w iększej ilości osób i grup społecznych, że są tw órcam i kultury sw ej w spólnoty (n. 55). Tow arzyszy tem u w zrost poczucia odpow iedzialności za rozw ój społeczno-gospodarczy i los drugiego człow ieka. D ostrzegane są różne ro d zaje ucisku i d y skrym inacji.ukryte w n iespraw iedliw ych stru k tu ra c h gospodarczo-społecznych i żąda się rad y k a ln y ch zm ian (n. 63). Pogłębia się p rzek o n a nie, że należy panować nad św iatem i tw orzyć spraw iedliw y porządek społeczno-gospodarczy i polityczny zapew niający wolność człow iekowi i narodom. Postaw a ta jest w yrazem dojrzałości duchow ej i narodzin nowego hum anizmu (n. 55). K onstytucja mwi o hum anizm ie ogólnoludzkiej odpow iedzialności. Hum anizm rozum iany jest tu jak o so lid a r na odpowiedzialność w szystkich jednostek, instytucji, grup społecznych i państw za um ożliw ianie każdej jed n o stce i w szystkim narodom integralnego rozwoju. Humanizm zaś Greków w starożytności, będący przedm iotem w ielu zachwytów, pozostaw ał w cieniu naturalno-praw nego uzasadniania stanu niewolnictwa, to jest z natury sam ej w ynikającej nierówności społecznej. Humanizm renesansu był hum anizmem indyw idualistycznym, p odkreślającym w praw dzie w artości człow ieka i je go wytwory, ale nie dostrzegał zjaw iska poniżania człow ieka w arstw niższych. Był to hum anizm zarezerw ow any" w arstw om uprzy w ilejo wanym humanizm elitarny. Humanizm, na który w skazuje Gaudium et spes jest hum anizm em społecznym, hum anizm em rów ności jed n o stek 20 S. J a r o c k i. Kultura gospodarcza. Ateneum Kapłańskie" 1970 nr 370 s Tamże s Aubert, jw. s. 264,

8 i n a ro d ó w oraz odpow iedzialności za innych, za rozw ój społeczno-gospodarczy i ukierunkow anie tegoż rozwoju. Rozwojowi intelektualnem u tow arzyszyć pow inien także rozwój spraw ności m oralnych, których zasadniczą cechą jest to, że nie mogą być użyte do złego celu. Sprawności m oralne udoskonalają człowieka zw iększając jeg o dynam iczność i poczucie odpow iedzialności za podejm ow ane działanie. K ultura osobowa pow inna być w ięc kształtow ana in teg raln ie, całościow o, bez okaleczeń, bez pom ijania także stro n y fizycznej człow ieka. M iarę k u ltu ry stanow i nie ilość i jakość w ytw o rzo nych oraz konsum ow anych dóbr, lecz rozwój osobowości ludzkiej w zak resie in telektualnym, m oralnym i fizycznym. W K onstytucji położono akcent na kulturę osobową, to jest na uspraw nianie intelektu, woli i uczuć na zdolności do poznaw ania i godziwego postępow ania oraz rozw ijania spraw ności fizycznych. Człowiek osiąga pełnię swej osobow ości przez k u ltu rę. K ultura osobow a sta je się najw yższym celem człow ieka w po rząd k u stw orzonym, ma on w zrastać w człow ieczeństw ie" (PP, n. 15), przechodzić od sy tu acji m niej pełnego człow ieczeństw a do człow ieczeństw a pełniejszego (PP. n. 20). O poziomie k u ltury nie decyduje poziom kultury osobowej poszczególnych jednostek, lecz poziom kultury całego społeczeństw a2s. K ultura osobowa w szystkich osób tw o rzy dobro w spólne całej społeczności 2i. D rugą płaszczyznę kultury stanow ią zachow ania się osób, ich sposób postępow ania oraz działania, przez k tó re realizują one różne w a rto ś ci 25. Zachow ania te dokonują się w edług określonego wzoru, który u jed n o lica postępow anie ludzi, reg u lu je życie społeczne i jego porząd e k 26. N ależą tu przyjęte obyczaje, czynności artystyczne, sposoby posługiw ania się narzędziam i pracy, sposoby zaspakajania potrzeb, kult religijny, zabaw y itp.27 W chodzą tu także określone stosunki między osobam i, m iędzy obyw atelam i a w ładzą czyli organizacja życia społecznego na różnych płaszczyznach, jak rów nież określone stosunki osób do dóbr gospodarczych, p ro cesy p rac y czyli organizacja życia gospodarczego. Takie jednak spojrzenie na kulturę jest czysto socjologiczne i potrzebne jest ujęcie jej ponadto z punktu widzenia ontologii i etyki społecznej 28. Człow iek nie jest istotą bierną, lecz z n a tu ry sw ej aktyw ną przez 28 M essner, jw. s A. U t z. Sozialethik. Die Prinzipien der Cesellschaitslehre. Heidelberg 1958 s. 158; J. K ondziela. Filozofia społeczna. Lublin 1972 s Por. J. Szczepański. Elementarne pojęcie socjologii. W arszawa 1970 s Tamże s. 100 n. 27 K. Z y g u 1 s k i. W stęp do zagadnień kultury. W arszawa 1972 s M essner, jw. s. 331 nn.

9 działanie zm ierza do zdobyw ania coraz to now y ch środków um ożliw iający ch osiągnięcie zam ierzonych celów. C złow iek w y stę p u je jak o św iadom y spraw ca sw ego działania, posiada św iadom ość, że nie ty lk o działa, ale jest także tw órcą tego działania, które zależy od niego zarów no w momencie staw ania się in statu fieri, jak i istnienia in statu esse. Z ontycznego punktu widzenia działanie to przejaw iające się w różnej formie ma charakter intencjonalny z racji tej w ew nętrznej zależności od aktów poznaw czo-w olityw nych. D ziałania te m ogą być ró ż ne zależnie od tego, jakie w artości są przez nie realizow ane: kultow e, artystyczne, gospodarcze, naukow o-badaw cze, a ich w a lo ry zależą z a równo od rozw iniętej takiej czy innej spraw ności, to jest od kultury w ew nętrznej, jak i od hierarchii realizow anych w artości. Człowiek nie działa i nie żyje w odosobnieniu, lecz żyje i działa w społeczności ro dzinnej, państw ow ej, m iędzynarodow ej, czy innych g ru p ac h społecznych. Podm ioty stają się dla siebie adresatam i działania, tre śc ią k tó re go jest przekazyw anie sobie w zajem nie różnych w artości m aterialno- -duchowych. Działanie to podlega normom praw a naturalnego bezpośrednio lub pośrednio i zgodne z nim i jest działaniem m oralnym i k u l turow ym 29. Ułożenie stosunków m iędzy osobami zgodnie z praw em naturalnym n ależy do istotnych elem entów m oralności społecznej i k u l tu ry społecznej. P raw a osobow e rea liz u ją się w spraw iedliw ości. Działanie zaś spraw iedliw e musi wiązać się z praw dą i w olnością 30. M usi opierać się na praw dzie m ów iącej o godności ludzkiej, rów ności w szystkich osób, ich praw ie do istnienia i rozw oju, na praw dzie m ówiącej, że w szystkie państw a m ają praw o do autonom ii, istnienia, rozw oju itp. Nieliczenie się z tym i praw dam i prow adzi do w szelkiego rodzaju d yskrym inacji poniżającej godność człow ieka, prow adzi do szow inizm u n a ro dowego, dyskrym inacji rasow ej, dyktatury gospodarczej i politycznej, a w konsekw encji do konfliktów m iędzynarodow ych. P orządek społeczny nie może opierać się na błędzie i kłam stw ie 31. Poszanow anie praw jednostek i narodów, w spółpraca podejm ow ana przez jednostki i n a rody w duchu praw dy, wolności, spraw iedliw ości i miłości dla rozw oju społeczno-gospodarczego, który um ożliwia integralny rozw ój każdego człowieka i w szystkich narodów jest pokojem przejaw em kultury społecznej najw yższej rangi. Cechą charakterystyczną kultury społecznej naszych czasów jest pogłębiające się zajw isko socjalizacji, k tó reg o nie n ależy m ieszać z id e ologią socjalistyczną. Przez socjalizację rozum ie się zw ielokrotnienie 29 Tamże s s W. Burghardt. Reconstructing the Social Order: Truth, Justice, Love and Freedom. Review of Social Economy" R. 30:1972 nr 2 s Tamże s. 200; Messner, jw. s. 621.

10 się pow iązań i w spółzależności zachodzących pom iędzy osobam i, g ru p a mi społecznym i i m iędzy narodam i w dziedzinie k u lturow ej, gospodarczej, politycznej a naw et religijnej 32, pow stanie różnych zrzeszeń i instytucji, które um ożliw iają w szechstronny rozw ój osoby ludzkiej i bronią jej praw.,,w naszej epoce z różnych powodów mnożą się z dnia na dzień w zajem ne w ięzi i uzależnienia, w w yniku czego pow stają różne zrzeszenia oraz instytucje o charakterze publicznym czy pryw atnym. Fakt ten, zw any socjalizacją, jakkolw iek nie jest w olny od niebezpieczeństw, to jed n ak przynosi liczne korzyści dla um ocnienia i rozw inięcia p rzy m iotów osoby ludzkiej i dla ochrony jej praw " (n. 25). Zjawisko to zostało w y w ołane przyspieszonym w zrostem dem ograficznym, zw iększeniem się k o n tak tó w m iędzyludzkich dzięki rozw ojow i środków kom unikacji (sam ochody, sam oloty) i środków społecznego p rzekazyw a nia m yśli (radio, telew izja, telefon). Istotną rolę odgryw a tu rozwój nauki i techniki. N auka ma charakter uniw ersalny, posiada wspólny język, od k ry w a te sam e praw a, łączy ludzi różnych ras, przekonań re ligijnych i ideologii. O na też leży u podstaw współczesnej cyw ilizacji3s. N ajgłębszym jednak źródłem zjaw iska socjalizacji jest sam a społeczna n a tu ra człow ieka 34. Z jaw isko socjalizacji jest przejaw em n a tu ry ludzkiej. T eilh ard de G hardin w idzi w zjaw isku socjalizacji p rzejaw y dalszej ew olucji św iata ludzkiego ku jedności. W ram ach danego kraju pogłębianie się zjaw iska socjalizacji p rzejaw ia się w planow ej i zorganizow anej działalności społeczno-gospodarczej. M am y tu do czynienia z przejściem od św iata spontanicznego do św iata racjonalnie kiero w a nego. T ow arzyszy tem u rozw ój bezpłatnego szkolnictw a i opieki le k arsk ie j oraz rozw ój ubezpieczeń i zabezpieczeń sp o łe c z n y ch 35. Istotnym przejaw em socjalizacji jest dążenie do jedności m iędzynarodowej. I tak głów nie dzięki zwiększonym środkom różnorakiego kontaktu m iędzy narodam i rodzina ludzka stopniow o uśw iadom iła sobie i stw o rzyła jedną na całym św iecie w spólnotę" (n. 33). T en rozw ój w k ieru n k u jedności uw idacznia się w po jaw ien iu się św iadom ości w spólnego 32 A u bert, jw. s. 22; W. Dreier. Zur christlichen Verständis vom sozialen Fortschritt. Jahrbuch des Instituts für christliche Sozialwissenschaften" Bd. 7-8: s. 106 n. Inne rozumienie socjalizacji podaje P. Berger i T. Luckmann. M ówią oni o pierwotnej i wtórnej socjalizacji. Pierwotna jest tą fazą, w której człow iek w sw ym dzieciństw ie staje się członkiem społeczności. Wtórna zaś socjalizacja obejm uje dalsze procesy, przez które jednostka zostaje wprowadzona w now e dzie-. dżiny życia społecznego w iążące się z podziałem pracy i dystrybucją w iedzy (P. Berger, T. Luckmann. Die gesellschaftliche Konstruktion der Wirklichkeit. Stuttgart 1969 s. 142 n.). 33 A u b e r t, jw. s Tamże s Mater et Magistra. Paris 1963 s. 64.

11 m y "S6. To pojaw ienie się świadom ości w spólnego my" jest faktem o doniosłym znaczeniu dla życia Kościoła. W G audium et spes stw ierdzono: Bóg troszczący się po ojcow sku o w szystko chciał, by w szyscy ludzie tw orzyli jed n ą rodzinę i odnosili się w zajem nie do siebie w duchu braterskim. W szyscy bowiem stw orzeni na obraz Boga, który z jednego uczynił cały rodzaj ludzki, a b y zam ieszkał c a ły obszar ziemi" (Dz 17, 26), powołani są do jednego i tego sam ego celu, to jest Boga sam ego (n. 24) 37. Pius XII w skazał, że społeczność m ięd zy n aro dowa jest konsekw encją praw a naturalnego w yw odzącą się z jedności pochodzenia ludzi, oraz zm ierzania do realizacji w spólnego celu, do czego są zobowiązani w szyscy ci, którzy żyją na ziemi" 38. Pogłębia się proces jednoczenia się św iata i w zajem nego przenikania kultur. Los w spólnoty ludzkiej ujednolica się (n. 5). Życie społeczne odznacza się niezwykłym dynamizmem i dążeniem do jedności m yśli i pragnień (n. 42). K onstytucja wskazuje, że należy mówić naw et o przyspieszonym biegu historii (n. 5). Rozwój środków społecznego przek azu m yśli p rzy czynia się do upow szechnienia w arto ści ku ltu ro w y ch, w y m ian y k u ltu row ej, ujednolicania się sty lu życia oraz bardzo szybkiego rozpow szechniania się wiadomości o w ydarzeniach. Prowadzi to w dużym stopniu do uniform izm u kulturow ego, ale nie likw iduje całkow icie k u l tur lokalnych. Mówi się, że zjaw isku unifikacji tow arzyszy zjaw isko dezintegracji jedności politycznej, gospodarczej, społecznej to w a rz y szą konflikty m iędzy grupam i etnicznym i ja k np. F lam andów z W a lo nami, W alijczyków z A nglikam i, B asków w H iszpanii, Innym przejaw em współczesnej kultu ry społecznej jest urbanizacja wzrost liczby m iast i ich m ieszkańców oraz przenikanie m iejskiego sposobu życia na w ieś (n. 6). Z in d u strializacją idzie w p arze n ad m ierny rozwój miast. Pow stają m iasta liczące po dziesięć i w ięcej m ilionów mieszkańców. N ędzna sytuacja gospodarcza na wsi, w prow adzanie do rolnictw a postępu technicznego, atrakcyjność ośrodków m iejskich, chęć szybkiego w zbogacenia się i podniesienia stopy życiow ej spraw iają m asowy exoodus ludności w iejskiej do m iasta. Cyw ilizacja rolnicza po wielu w iekach u stę p u je " 39. M iejski sposób życia przenika coraz bardziej na w ieś, zm ieniając do głębi ustalo n e p o jęcia i w a ru n k i życia społecznego" (n. 2). W zrostow i dóbr gospodarczych to w arzy szy 36 Por. A. Rodziński. U progu nowej ery. Znak" 1961 nr 90 s W. Burghardt. The Church and Community Responsability. Review of Social Economy" R. 30:1972 nr 2 s. 222 n. 88 Przem. z dn. 11 września 1956; por, J. Majka. Moralne podstawy międzynarodowej współpracy społeczno-gospodarczej i kulturalnej w świetle encykliki Mater et Magistra". Zeszyty N aukowe KUL" R. 6:1963 nr 3 s Octogésima adveniens. W arszawa 1972 nr 8.

12 zm iana w arunków życia społecznego także na wsi. Ale w dalszym ciągu w ystępuje dysproporcja m iędzy wsią a m iastem w korzystaniu z d óbr ku ltu ro w y ch. Z w iększanie się m ożliw ości uczestniczenia w dobrach k u ltu ro w y c h szerokich m as ludności także w iejskiej uznać n a leży za bardzo w ażny przejaw rozw oju społecznego. W świadomości społecznej zd eak tu alizo w ały się poglądy, w edług k tó ry ch jednym w a r stw om przysługiw ało w yższe m iejsce w h ierarch ii społecznej niż innym. K orzystanie z kultury nie może być przyw ilejem elit. Z uwagi na to, że dzięki k u ltu rz e człow iek rozw ija pełnię sw ej osobowości, n a leży ją udostępniać w szystkim 40. Dobra kulturow e m ają umożliwiać rozw ój in te g raln y człow ieka, to jest obejm ow ać całego człow ieka i każdego człowieka. Każdy człow iek jest podm iotem upraw nionym z praw a naturalnego do użytkow ania dóbr k u ltu ro w y ch 41. W Gaudium et spes w sposób szczególny podkreślono p raw a każdego człow ieka bez w zględu na rasę i płeć, pochodzenie społeczne i przekonania religijne do korzystania z dóbr kulturow ych. Nie może być jednostek i narodów uprzyw ilejow anych i dyskrym inow anych pod tym w zględem 42. Konstytucja w skazuje na konieczność dem okratyzacji kultury w ram ach określonych społeczności państw ow ych i w skali światow ej. Gaudium et spes w skazuje rów nież na u p raw nienia kobiet do tw orzenia i kon su m ow ania dóbr kulturow ych. Ma to być spraw ą wszystkich, żeby przyznaw ano kobietom i popierano w łaściw y im i konieczny udział w życiu k u ltu ro w y m " (n. 60). K ultura nie m oże być egoistycznie chronioną w łasnością jednego czy kilku narodów, lecz w spólną własnością całej rodziny ludzkiej. Zadaniem polityki kulturow ej jest realizowanie zasady rów ności w u d ostępnianiu dóbr kultu ro w y ch w szystkim lu dziom. Taki jest postulat praw a naturalnego, lecz daleka jest od tego rzeczyw istość społeczna. R aport ONZ z 23 I 1968 podaje, że liczba an alfab etó w w ynosi ok. 750 min. 43 Ta sam a ludność, k tó ra cierpi głód i n ę dzę pogrążona jest w analfabetyzm ie. W spółczesna ekonom ika wskazuje, że nędza w skali św iatow ej w m niejszym stopniu jest wyznaczona przez czynniki m aterialne, a w większym zaś brakiem w ykształcenia. Jest bardziej problem em o św iaty i w ykształcenia, a ty lk o pozornie w yłącznie zagadnieniem g o sp o d a rc z y m 44. Rozwój społeczno-gospodarczy, czyli rozw ój k u ltu ry w innych płaszczyznach zależy od kultury osobowej. Tym tłum aczy się fakt, że w spółczesna problem atyka rozw oju coraz Messner, jw. s Aubert, jw. s B e h r, jw. s Tamże s Cz. Strzeszewski. Czynnik człowieka w rozwoju gospodarczo-społecznym. W: Logos i ethos. Kraków 1971 s. 399.

13 bardziej ko n cen tru je się w okół rozw ijania k u ltu ry osobow ej rozw ijania spraw ności intelektualno-m oralnych. R. A ro n 45 w yraża pogląd, że wiedza naukow a członków społeczeństw a jest ostateczną przyczyną rozw oju społeczno-gospodarczego i rów nocześnie sam ą jego istotą. Kształcenie rozw ija świadomość, daje wizję wyższej stopy życiowej, um ożliw ia poznanie środków postępu, a przez to w pływ a na w olę ludzką podejm ow ania działania na rzecz rozw oju. W G audium et spes w sk a zano, że bezwzględną koniecznością jest w prow adzanie w ykształcenia podstaw ow ego a następnie udostępnianie w y kształcenia w yższego sto sow nie do m ożliw ości i zdolności. Dobra gospodarcze obejm ują zarów no dobra produkcyjne jak i konsumpcyjne, cały aparat w ytw órczy, techniczny i środki bezpośredniego zaspokajania potrzeb gospodarczych człow ieka48. Dobra te jak rów nież instytucje gospodarcze: przedsiębiorstw a, system pieniężny, kredytow y, praw odaw stw o gospodarcze itp. tw orzą kulturę gospodarczą. Poziom tej k u ltu ry w yznaczony jest stopniem zaspokajania potrzeb g o sp o d arczych określonego społeczeństw a oraz całej ludzkości47. Zaspokajanie potrzeb i podział dóbr w edług zasad spraw iedliw ości je st istotnym k ry terium kultury gospodarczej. Każdemu człowiekowi, a nie tylko jednostkom uprzyw ilejow anym " p rzysługuje praw o do posiadania w łasności, Posiadanie lub nieposiadanie dzieli społeczność na dwie antagonistyczne k la s y 48, a w skali św iatow ej na kraje bogate i biedne, a za tym idzie zawsze w parze dyskrym inacja jednostkow a i społeczna" (n. 66). Gaudium et spes pow ołując się na praw o naturalne postuluje dem okratyzację dóbr gospodarczych, upow szechnienie ich, gdyż zapew niają one człowiekowi większą wolność, a w konsekw encji rozwój osobow y (n. 71)49. Także i w tej dziedzinie rzeczyw istość daleka jest od w ypełnienia wskazań etyki społecznej. Podczas gdy ogrom ne m nóstw o ludzi odczuwa jeszcze brak rzeczy koniecznych, niektórzy, naw et w krajach słabo rozw iniętych, żyją w ystaw nie i trw onią m ajątek. Zbytek i nędza sąsiadują ze sobą" (n, 63) 50. Rozwojowi techniki tow arzyszy paradoks, poniew aż z jed n ej stro n y przyczynia się ona do k ształtow ania i zbliżenia do siebie narodów, z drugiej zaś prow adzi do coraz głębszych po La théorie du développement et 'interprétation historique de l'epoque contemporaine. W: R. Aron, B. F. H o s e 1 i t z [éd.]. Le développement sociale. Paris 1965 s ». S. Jarocki, jw. s Tamże s F. J. Mazurek. Prawo naturalne podstawą stosunków społecznych. Roczniki Filozoficzne" T. 21:1973 z. 2 s » F. J. Mazurek. Własność. Ateneum Kapłańskie" 1970 nr 371 s De iustitia in mundo. Chrześcijanin w Sw iecie" 1972 nr 17/3 s. 105 n.

14 działów i antagonizm ów. Jedne narody stają się coraz bardziej bogate, inné coraz bardziej b ied n e S1. Próces ten pogłębiany jest jeszcze przez w yzysk neokołonialny S2. Nędzę proletariatu robotniczego krajów uprzem ysłow ionych XIX w. zastąpiła jeszcze w iększa nędza krajów Trzeciego Św iata. Stan ten jest zaprzeczeniem praw a każdego człowieka i narodu do korzystania z osiągnięć gospodarczych społeczności ogólnoludzkiej. Nie m ożna mówić o kulturze gospodarczej tam, gdzie panuje nędza i w y zysk, gdzie życiem gospodarczym rządzi zasada zysku a nie zasada sp rawiedliwości. N auka Kościoła o dobrach gospodarczych (własności) jest ujm ow ana na tle społeczności ogólnoludzkiej. Bóg przeznaczył ziemię ze wszystkim, co ona zaw iera, na użytek w szystkich ludzi i narodów, tak by dobra stw orzone dochodziły do w szystkich w słusznej m ierze w duchu spraw iedliw ości, której tow arzyszy miłość" (n. 69). Człowiek ma praw o nie tylko korzystania z dóbr gospodarczych, ale praw o i obow iązek w spółtw orzenia, b ran ia udziału w e w spółzarządzaniu p rzed siębiorstw em. O soby ludzkie nie mogą być stw ierdza K onstytucja podporządkow ane m echanicznem u biegowi gospodarczem u" (n. 65), milcząco w ypełniać cudzą wolę, a przez to być skazanym i całkowicie na bierność. Nie godzi się więc, ażeby działanie poszczególnych ludzi podlegało całkow icie cudzej w oli 53. Do w ielkich osiągnięć społeczno-gospodarczych w w ielu krajach n ależy skró cen ie czasu p racy. D ziew iętnastow ieczna niew ola p rzykuw a ją ca człow ieka do taczki przez godzin dziennie także w n iedziele i św ięta została przezw yciężona 54, chociaż niecałkow icie, ponieważ z czasu w olnego nie korzystają w rów nym stopniu ro ln ic y 55. Konstytucja docenia te osiągnięcia, zresztą domagali się tego papieże w sw ych encyklikach społecznych i przem ówieniach, i podaje ogólny m odel w ykorzystania czasu wolnego. Nie może to być w ykorzystanie ty lk o pasyw ne, lecz aktyw ne tw órcze. Czas w olny pow inien być w y k o rzy sta n y do odprężenia fizycznego i duchow ego, w zm ocnienia zdrow ia fizycznego i psychicznego, a ponadto i przede w szystkim do doskonalenia osobowości, rozw oju kultury osobowej (n. 61). Czas wolny stw arza dogodną okoliczność kształcenia się, rozw oju um ysłow ego i re 51 Ph. Land. Justice in the World. Vatican 1971 s. 33 nn. 62 Alfaro. Christianizme et justice s. 50 n. 53 Pius XII. Przem. z dn. 8X AAS 48:1956 s. 799 n.; Maier et Magistra s Cz. Strzeszewski. Integralność kultury a integralny rozwój człowieka. Ateneum Kapłańskie" 1970 nr 370 s Gospodarstwo chłopskie jest takim typem gospodarstwa, który nie toleruje pojęcia w olny czas": D. G a ł a j. Chłop robotnik a problem kultury i urbanizacji. Kultura i społeczeństw o" R. 8:1964 nr 2 s. 56.

15 ligijnego, pogłębiania wiedzy religijnej, zawodowej, hum anistycznej, rozw ijania uzdolnień artystycznych, upraw iania ulubionych hobby, zaś przez podróże (turystykę) poznaw ania ludzi i k u ltury innych narodów. Czas ten pow inien być w y k o rzy stan y do w ypełniania sw ych obow iązków rodzinnych, społecznych, politycznych i do brania udziału w życiu religijnym w spólnoty parafialnej. K onstytucja podkreśla, że czas w olny daje możliwość upraw iania sp o rtu i b ran ia udziału w pokazach sp o r towych (n. 61). Sport upraw iany rozw ija precyzję ujęć, szybkość decyzji, stałość podejm ow ania wysiłków, w ytrzym ałość w w alce oraz rozw ija tężyznę fizyczną. Pełni on funkcję społeczną, poniew aż p rzy czynia się do braterskich stosunków m iędzy ludźmi w szelkiego stanu, narodowości i różnych ras" (n. 61). Sw. Paw eł A postoł widzi naw et w sporcie sym bol w yższej rzeczyw istości (1 K or 9, 24 nn.) 58. Rozwój nauki i techniki, procesy urbanizacji i uprzem ysłow ienia oraz rozwój środków przekazyw ania m yśli spraw iają, że dom inującym typem kultury współczesnej jest tzw. kultura m asow a m assculture 57 (n. 54). W Ga.ud.ium'et spes nie ograniczono p o jęcia k u ltu ry m asowej tylko do kultury rozryw kow ej czasu wolnego, czy kultury, która dociera do odbiorcy poprzez urządzenia techniczne, lecz objęto także a może naw et przede w szystkim udostępnienie w szystkim ludziom w a r tości k u ltu ry podstaw ow ej (oświata) (n. 5 4)58. P rzełam ana została p rzepaść między elitą w korzystaniu z dóbr kulturow ych a masami. K ultura przestała mieć charakter arystokratyczny i stała się masową, ale nie znaczy to, że w yelim inow ano k u ltu rę elitarną. Np. obok k u ltu ry m a sowej wolnego czasu w ystępuje kultura elitarna przejaw iająca się w rozwoju teatrów, filharm onii a naw et spotykam y tzw. teatr laboratorium. D em okratyzacja k u ltu ry w yraża się w udo stęp n ien iu jej szerokim warstw om społeczeństw a i to zarów no w zakresie dóbr m aterialno-gospodarczych, jak i w dziedzinie nauki, lite ra tu ry i s z tu k i59. Litera tu rę klasyczną m ożna kupić na rogu ulicy w kiosku. Spełnia się życzenie A. M ickiew icza i jego tw órczość trafia pod strzechy". Trzecią płaszczyznę kultury stanow ią w szelkiego rodzaju w ytw ory intelektu i czynu ludzkiego utrw alo n e w m ateriale zew nętrznym, n azy w ane ku ltu rą zew nętrzną, przedm iotow ą, duchem zobiektyw izow anym 56 J. H ö f f n e r. Weltverantwortung aus dem Glauben. Münster 1969 s Swieżawski. Vaticanum II o kulturze s W edług A. Kłoskowskiej: O kulturze m asowej można m ówić w tedy, gdy identyczne treści i analogiczne elem enty kultury są w zbliżonym czasie przedmiotem recepcji w ielkich mas ludzi, a w ięc kiedy te same lub bardzo podobne treści kultury jednocześnie docierają do w ielkich mas ludzi" (Z historii i socjologii kultury. W arszawa 1969 s'. 409). 59 Por. Strzeszewski. Integralność kultury s. 255.

16 (obiektivierter Geist), Człowiek ma potrzeby fizyczne i duchowe, zaś środow isko naturalne nie dostarcza mu gotow ych środków zdolnych do zaspokojenia ty ch potrzeb. C hcąc je zaspokoić człow iek musi przekształcać św iat i go sobie podporządkow yw ać. Potrzebuje on pokarmu, odzieży, schroniska itp. Zwierzę znajduje te środki przygotowane", człow iek zaś musi je sam przygotow yw ać na drodze specyficznej aktyw ności ludzkiej, zw anej pracą. N a tu ra jest tu przedm iotem ludzkiej a k tyw ności, w k tó rą ang ażu je on sw ój rozum i siły fizyczne celem adoptow ania sobie św iata n atu ry i zaspokojenia potrzeb. N atura stawia ciągle opór i przeszkody, k tó re są przezw yciężane ciągłą p racą i tw o rzeniem coraz to now ych środków technicznych pozw alających przynajm niej w pew nym zakresie opanow ać praw a przyrody 61. Przez technikę rozum ie się zespół planow anych czynności ludzkich, zm ierzających do zaspokojenia potrzeb człow ieka przez w ykorzystanie bogactw n atu raln y ch oraz sił przyrody; reg u ły i sposoby dokonyw ania takich czynności oraz w yniki m aterialn e ty ch czynności 2. N ajogólniej pod pojęciem tech n ik a rozum ie się w ytw orzone przez człow ieka środki i narzędzia pracy, którym i posługuje się w przekształcaniu św iata. W chodzą tu w szelkie narzędzia i m aszyny, ja k rów nież sposoby ich w ykorzystania, a ponadto w y tw arzan ie środków zaspokajania potrzeb człow ieka 63. Człowiek ciągle doskonali narzędzia pracy ludzkiej, dzięki czemu dokonuje się postęp techniczny. Technika i postęp techniczny tow arzyszą człow iekow i od początków jego dziejów. Hom o sapiens w y stępuje zawsze jako homo faber. Technika jest środkiem doskonalenia pracy i zwiększa skuteczność podejm ow anego w ysiłku i jego ekspansję na zew nątrz. T echnika doskonaląc p racę staje się także środkiem doskonalenia osobow ości człow ieka W y raz tem u daje św iadectw o Konstytucji Gaudium et spes: Człowiek zawsze starał się sw oją pracą i pom ysłow ością rozw ijać sw oje życie; dziś zaś zw łaszcza dzięki w iedzy i technice rozszerzył sw oje panow anie i wciąż je rozszerza" (n. 33). 8# [...] obiektievierter Geist sind die Produkte geistigen Schaffens die Werke", geistige Güter" (B. Albrecht. Das W ertreich und die Beziehung zwischen Einzelm ensch und Gemeinschaft bei N ikolai Hartmann. München 1957 s. 106). Por. B. Nawroczyński. Życie duchowe. W arszawa 1947 s. 237 n. 61 R. T u c c i. Cultuie. W: Vatican II: An Interfaith Appraisal. Notre Dame 1966 s H. Waśkiewicz. Przemiany w ocenie techniki oraz postępu technicznego. Zeszyty N aukowe KUL" R. 15:1972 nr 4 s. 5; W. Brugger. Philosophisches Wörterbuch. Freiburg 1967 s. 377; E. Olszewski. Technika. W: Wielka Encyklopedia Powszechna. T. 11. W arszawa 1968 s Cz. Strzeszewski. Postęp techniczny a postęp moralny: korelacja czy przeciwstawienie? Zeszyty N aukow e KUL" R. 15:1972 nr 4 s. 38. *4 Tamże s. 40.

17 W skazano tu n a związek, jak i zachodzi pom iędzy postępem technicznym, a rozw ojem osobow ości ludzkiej, na rozw ój jego p o ten c jału duchowego pozw alającego mu opanow yw ać św iat przyrody. Człowiek zdobyw a św iat poprzez poznanie go, p rzetw arzan ie p rzy pom ocy tec h niki i użytkow anie dóbr m aterialnych. Dzięki postępow i technicznem u człowiek osiąga w zrost sw ej wolności. O panow ując prawa, przyrody uwalnia się od ograniczeń spow odow anych determinizm em fizycznym, staje się bardziej panem sw ego l o s u 65. W raz z odkryw aniem i opanow yw aniem p raw a n a tu ry poznaje lepiej sam ego siebie. P ostęp techniczny przyczynia się do udoskonalenia człow ieka w jego najgłębszym duchow ym w ym iarze, jakim jest w olność. Pozw ala m u panow ać nad p ra wami p rzyrody i zw iększa jego ek sp an sję na zew nątrz. Postęp techniczny uwalnia człowieka od ciężaru pracy, przez którą zdobyw a środki do życia. Przyczynia się on do skrócenia dnia roboczego, uw olnienia dzieci i m łodocianych od p rac y zaw odow ej, podniesienia poziom u życia w konsum pcji i zarobkach. Technika staje się ważnym czynnikiem zacieśniania się więzi społecznej i solidarności m iędzyludzkiej. Środki masowego przekazu myśli pozw alają na upow szechnienie idei, zasad, poglądów i informacji. Często w ysuw ane są zastrzeżenia pod adresem techniki. M ów i się, że zw raca się ona przeciw ko sam em u człow iekowi 6. W skazuje się na to, że technika pow oduje zm echanizow anie czynności ludzkich, autom atyzm, elim inuje obecność człow ieka w aktach pracy, wprowadza w życie ludzkie elem enty obce naturze człowieka, jest przyczyną kryzysów m oralnych i religijnych, w pły w a n a zm a terializow anie życia ludzk iego67. Oczywiście, że te i inne środki techniczne mogą być użyte także do złego celu, ale do złego celu można użyć także kija czy kam ienia. I tak np. Kain zabił A bla kijem, Żydzi zaś zabili św. Szczepana kamieniam i. W szystko zależy od sposobu użycia tych narzędzi przez w olnego człowieka, od jego k u ltu ry osobowej. Praktyczny m aterializm mieszka w sercu człowieka, a nie w autom acie czy m aszynie68. Dawne system y taśm ow e w ym agające od człow ieka p racy m echanicznie w ykonyw anej zastąpiono autom atam i, k tórym i te raz człowiek k ie ru je 69. A utom aty nie usuw ają konieczności podejm o wania decyzji przez człowieka. Przem ysł m aszynow y w ypierany jest przez przem ysł zautom atyzow any, k tó ry staw ia coraz w iększe w ym a s A 1 f a r o. Teologia postępu technicznego s. 80. ««Pastuszka, jw. s J. H ö f i n e r. G esellschaltspolitik aus christlicher W eltverantw ortung. Münster 1966 s *s Tamże s * Strzeszew ski. Postęp techniczny a postęp m oralny s. 40.

18 gania intelektualno-m oralne70. Zwiększa się liczba pracow ników w y kw alifikow anych inżynierów i techników, zm niejsza zaś liczba robotników niew ykw alifikow anych71. Dysponowanie przez człowieka w iększą potęgą techniczną np. dysponow anie energią atom ow ą, w ym a ga w iększego poczucia odpow iedzialności72. Pod wpływem rozw oju techniki zmienia się także stosunek człowieka do przyrody. Człowiek sta je się w ładcą św iata, podporządkow uje sobie św iat p rzy ro d y zgodnie ze słow am i K sięgi R odzaju C zyńcie sobie ziem ię poddaną" i nadaje tem u św iatu now e k ształty hum anizuje go, w yciska na p rzyrodzie piętno osobow ości ludzkiej 73. W K onstytucji zajęto się także filozoficzno-teologicznym problemem autonom ii św iata i k u ltu ry. Św iat posiada w artość sam ą w sobie, w łasną dobroć i praw dziw ość i k ieru je się w łasnym i praw am i, k tó re człowiek poznaje, przyjm uje i porządkuje (n. 36). Świat kierow any jest praw am i fizycznym i. W panteizm ie tru d n o przyznać św iatu jego autonomię, poniew aż utożsam ia się on z samym Bogiem. Kreacjonistyczne ujęcie św iata daje podstaw ę do uznania go za autonom iczny. Spośród rzeczyw istości ziem skich Gaudium et spes przyznaje kulturze, a przede w szystkim nauce, szczególne m iejsce w ich autonom ii. A utonom ia k u l tury (nauki) opiera się na autonom ii osoby lu d zk ie j74. Podkreślenie godności osoby ludzkiej jej rozum ności i wolności do samookreślenia się, w olności działania, poszukiw ania praw dy, w olności sw obodnego m yślenia i w yrażania sw ych myśli, w ybierania odpowiednich form sztuki i kierunku jej rozw ijania prow adzi do przyznania autonom ii jego w ytw orom k ulturow ym 75. K ultura rozw ażana sam a w sobie nie posiada istnienia niezależnego od podm iotu tw orzącego i odbiorcy. Kultura nie jest autonom iczna w tym sensie, że rozw ija się w edług swych praw niezależnie od człowieka i swe w yniki przedstaw ia człowiekowi. Jest ona w ynikiem rozum nego i w olnego działania człowieka.,,[...] kultura w y p ływ a bezpośrednio z n a tu ry rozum nej i społecznej człow ieka, potrzebuje ona nieustannie dla swego rozw oju należytej wolności oraz praw ow itej m ożności sam odzielnego działania w edle w łasnych zasad" (n, 59). Przy pow staw aniu tw oru k u ltu ry konstruow anie idei jest m om en 7«J. F o u r a s t i é. Le grand espoir du XXe siècle. Paris 1958 s O. v. Nell-Breuning. Rationalisierung und Automatisierung Segen oder Flucht? Stimmen der Zeit 1964 nr 175 s H ö f i n e r. Gesellschaitspolitik aus christlicher Weltverantwortung s s Tamże s. 145; T u c c i, jw. s H a n s s 1 e r, jw. s Tamże s. 28.

19 tem zasadniczym. Struktura i znaczenie (sens) tego tw oru są nadaw ane przez intelekt tw órcy. A kty świadomości pisze R. Ingarden [-..] niejako powołują do istnienia pew ien szczególny przedm iot należący dp świata, który stanow i konkretne otoczenie człowieka, m ianowicie to, co nazywam y kościołem łub św iątynią'' 76. Dzieło sztuki architektonicznej nie jest kupą kamieni czy innych m ateriałów budow lanych chociaż one stanow ią realną podstaw ę jego realizacji i istnienia lęęz jest ucieleśnieniem tw órczych aktów duchow ych autora 77. Istota tego dzieła nie tkw i w kam ieniach, lecz w idei tw órcy, która została utrw alona w m ateriale posiadającym fizyczne właściw ości utrzym ania szkieletu konstrukcyjnego i zew nętrznych kształtów przestrzennych tego w y tw o ru 78. Ujęcie dzieła sztuki przez Ingardena można odnieść również do innych tw orów kultury. I tak aparat telew izyjny, radiow y, samolot, pojazd kosm iczny, fab ry k a itp. nie są ag regatam i części m e talow ych i innych m ateriałów, lecz utrw aloną dzięki tym m ateriałom ideą tw órcy 79. Istota w ytw orów technicznych zaw iera się nie w częściach m etalow ych czy innych, lecz w układzie różnych części w y zn a czonych przez tw ó rcę w edług jego m yśli, idei, planu. Idea istn ieje n a j pierw w um yśle tw órcy, jest konstruow ana przez niego, a następnie utrw alona mniej lub bardziej adekw atnie w m ateriale pozapsychicznym. Każdy przedm iot kulturow y najpierw pojaw ił się jako pomysł, idea w um yśle człowieka, która następnie jest utrw alana w fundam encie pozapsychicznym. Podstaw a m aterialn a jest tu potrzebna jak o czynnik utrw alający ideę tw órcy i jako środek przekazyw ania ich innym podmiotom. Pow staje przy tym problem zasadniczy, czy w y tw o ry k u ltu ro w e posiadają pełną autonom ię istnieją istnieniem sam oistnym, czy też posiadają istnienie zależne, w tórne, intencjonalne. G. H egel opowiedział się za samoistnym istnieniem zobiektyw izow anego ducha, który jest nosicielem i w yrazicielem sensu i celu procesów histo ry czn y ch 80. K ultura działa sama z siebie i z tej racji staje się nosicielem sensu oraz celu procesów historycznych. N ie jednostka, nie człow iek, lecz bezosobow y i zobiektyw izow any duch jest podm iotem dziejów. Filozoficzną tezę o samoistnym istnieniu zobiektyw izow anego ducha przyjął E. Durkheim i w oparciu o nią interpretow ał zjaw iska społeczne. M ówi on o sam oistnym, substancjalnym istnieniu rozum u g ru p y k tó ry jest r«r. Ingarden. Studia z estetyki. T. 2. W arszawa 1958 s Tamże s , Tamże s Por. N a w roczyński, jw. s. 111 n. 89 N. Hart mann. Das Problem des geisligen Seins. Leipzig s

20 elem entem determ inującym sposób m yślenia i działania jednostek oraz konstytuującym sam ą grupę 81. Otóż nie ma podstaw realnych do uznaw ania zew nętrznej kultury za autonom icznie b y tu jące jestestw o, będące nosicielem procesów historycznych. I nie w tym znaczeniu m ówi K onstytucja G audium et spes 0 autonom ii kultury. Podmiotem autonom icznie istniejącym i będącym tw órcą i podm iotem tych procesów jest konkretna jednostka ludzka żyjąca w społeczeństw ie. Podstaw ą bytow ą kultury są nie tylko intencjonalne ak ty tw órcy oraz przedm ioty m aterialne, w których myśl tw órcy jest utrw alona, ale także akty świadomości odbiorcy. Działanie kultury zew nętrznej bez poznania jej przez odbiorców jest niem ożliw e znaczy to, że także w swym istnieniu jest ona uzależniona w jakiś sposób od teg o czynnika. D ziałanie jej pojaw ia się w ów czas, kiedy jest ożyw iona" poznaw czym aktem podm iotu i aktem w oli użycia jej jako środka celem osiągnięcia określonego skutku. K ultura jeśli ma działać, musi tkw ić w świadomości konkretnych ludzi. W ytw ory wyłączone z zak resu ludzkich oddziaływ ań w sw oim aktualnym funkcjonow aniu przestają należeć do kultury [...] Przestają one wówczas funkcjonować jako przedm ioty kultury" 82. W ytw ory kulturow e, jak np. mit, dzieło sztuki, język, schem aty praw ne, ustroje społeczne itp. m ają swój sens jedynie dzięki istnieniu ich w świadomości konkretnych lu d z i83. O dcięte zaś od człow ieka tra c ą sw ój em piryczny status S4. O soba ludzka k o rzy stająca z kultury nie jest elem entem pasywnym, lecz aktyw nym. Z uwagi na tę podw ójną zależność w pow staw aniu i działaniu kultury to jest od tw órcy i odbiorcy jest ona przedm iotem intencjonalnym. Nie można w ięc o niej powiedzieć, że cieszy się w łasną autonom ią. Konstytucja G audium et spes m ów iąc o k u ltu rze zw raca uw agę na autonom ię człow ieka w tw o rzen iu ku ltu ry, a w szczególności w działalności badaw czo-naukow ej. K onstytucja p odkreśla przede w szystkim autonom ię człow ieka p o szukującego p raw d y w oparciu o w łaściw e m etody obow iązujące w ok reślo n y ch dyscy p lin ach naukow ych. M a tu na uw adze rów nież zachow anie autonom ii człow ieka w dociekaniach filozoficznych 1 teologicznych85. [...] Kościół nie w zbrania, żeby w upraw ianiu ludzkich um iejętności i nauk stosow ano w e własnym ich zakresie właściwe dla nich zasad y i m etody; przeto uznając ow ą słuszną wolność, p o tw ier 81 Por. P. Rybicki. P roblem y ontologiczne w socjologii. Studia Socjologiczne" R. 17:1965 nr 2 s. 34 n. 82 A. K łoskow sk«. Kultura m asowa. W arszawa 1964 s. 39. ** F. Znaniecki. W stąp do socjologii. Poznań 1922 s. 34. Berger, Luckmann, jw. s A. R odziński. A utonom ia ku ltu ry i je j granice. Ateneum Kapłańskie" 1970 nr 368 s. 388 a.

21 dza Kościół praw ow itą autonom ię kultury ludzkiej a zwłaszcza nauk" (n. 59) 88. Idzie tu nie tylko o wolność w poszukiw aniu praw dy i o sw o bodną twórczość artystyczną, ale rów nież o w olność w ypow iadania i rozpow szechniania sw ych poglądów ja k rów nież o praw o do otrzy m y wania praw dziw ych inform acji o w ydarzeniach życia publicznego (n. 59) 87. K onstytucja nie opow iada się jednak za absolutną w olnością bez żadnych ograniczeń w działaniu kulturotw órczym ogólnie pojętym (n. 20, 36). Jest to działanie ludzkie, a to we w szystkich sw ych przejaw ach łącznie z kulturow ym podlega norm om praw a naturalnego i ograniczane jest w zględam i dobra w spólnego (n. 41, 59) 88. A utonom ia człow ieka oznacza nie tylko w olność, lecz rów nież odpow iedzialność. K ultura gospodarcza (życie gospodarcze) jest ściśle zespolone z k u l turą społeczną (życiem społecznym). W filozofii m arksistow skiej mówi się naw et o dialektycznej współzależności zachodzącej m iędzy nimi. K atastrofalnym błędem okazało się oparcie życia gospodarczego na zasadzie nieograniczonej niczym w olności, na zasadzie lesseferyzm u w y pracow anej przez fizjokratów i rozw iniętej przez k lasy czn ą szkołę e k o nomiczną i zm odyfikowaną przez neoklasyków. Doprowadziło to do sam ozagłady, m iejsce w olnego handlu zajęło ujarzm ienie życia gospodarczego przez garść ludzi, za żądzą zysku przyszła n ieo k iełzn a na dążność do panow ania, całe życie gospodarcze stało się stra szliwie tw arde, bezlitosnym i brutalnym [...] w życiu m iędzynarodow ym dw ojakie zło z tego sam ego źródła w ypłynęło: [...] im perializm g o sp o darczy, gdzie indziej zaś nie m niej zgubny i p o tępienia godzien finansow y internacjonalizm " lub im perializm m iędzynarodow y", w edług którego tam jest ojczyzna gdzie jest dobrze" 89. Życie gospodarcze m usi respektow ać zasady m oralne, m usi opierać się na zasadzie sp raw ied liwości i miłości społecznej, a ponadto konieczna jest tu interw encja państw a w ram ach określonych zasadą pomocniczości. Podstaw ow ym obow iązkiem państw a jest troszczyć się o dobro w spólne całej społeczności. Dobro w spólne nie może być osiągnięte bez interw encji władzy państw ow ej. K onstytucja G audium et spes stoi n a stanow isku, że zasada pomocniczości rozciąga się także na działalność kulturow ą pozagospodarczą. Praw ie oczyw istym dziś sta je się fakt, że bez pom ocy p a ń stwa rozwój kultury jest niem ożliwy. Ta interw encja państw a polegać ma na popieraniu, pobudzaniu, koordynow aniu, pomocy- i uzupełnianiu podejm owanych inicjatyw przez jednostki i m niejsze grupy społecz * Por. Sobór W atykański I. Konst. dogm. De lide całh. IV (Denz 1795). 87 Pacem in Terris. Paris 1963 nr Tucci, jw. s *» Ouadragesimo anno. Ed. 2. Londyn 1945 s. 58 n.

22 n e 90. Zasada pomocniczości dom aga się stw orzenia tyle wolności w działaniu kulturotw órczym ile tylko możliwe, tyle zaś interw encji ile koniecznie w ym aga dobro w sp ó ln e91. Do władzy państw ow ej nie należy określanie w łaściw ego charakteru form kultury, lecz dbanie o w a runki i środki potrzebne dla podnoszenia jej w śród wszystkich, a w tym także w śród m niejszości narodow ych" (n. 59). Kultura nie może być n ag in an a do służby w ładzom politycznym czy gospodarczym, ale odw rotnie, w ładze te m ają troszczyć się o rozw ój k u ltu ry służącej w szystkim (n. 59). K rótko m ówiąc kultura gospodarcza nie może cieszyć się absolutną autonom ią, lecz musi być z jednej strony ograniczona normam i m oralnym i, z drugiej zaś in te rw e n cją państw a, ale rów nież w ra m ach norm m oralnych. K onstytucja przyznaje nie inną autonom ię w pozostałych dziedzinach działalności kulturotw órczej człowieka łącznie z działalnością naukow o-badaw czą. W y raźn ie w skazuje, że granice au tonom ii działalności kultu ro tw ó rczej w yznacza porządek m oralny i dobro w spólne (n. 59) 92. W K onstytucji w yrażono przekonanie, że badanie naukow e prow adzone ściśle w edług wym ogów m etodologii określonej dyscypliny naukow ej i z poszanow aniem norm m oralnych, napraw dę nigdy nie będzie się sprzeciw iać wierze, spraw y bowiem świeckie i sprawy w iary w yw odzą swój początek od tego samego Boga" (n. 36). W Gaudium et spes naw iązano do uchw ał I Soboru W atykańskiego, który zw racał uw agę na dwa źródła poznania: w iarę i rozum. Badania naukow e nie mogą prowadzić do sprzeczności z w iarą w iara i nauka m ają to sam o źródło Boga. W iara i nau k a poszukuje praw dy. Księga natury i objaw ienia musi być krytycznie studiow ana z zachowaniem w ym ogów m etodologicznych83. Konflikt w ystępujący pomiędzy nauką a w iarą jest konfliktem pozornym w ynikającym w zasadzie z niedojrzałości m etodologicznej już to n au k przyrodniczych, już to nauk teologicznych. W y stę p u je często nieuzasadnione m etodologicznie w chodzenie n a u k p rzyrodniczych na te re n religii a teologii na te re n nauk przyrodniczych. Dodać należy, że sam e teo rie naukow e u legają często gruntow nym zmianom. W teologii rów nież w y stęp u je rozw ój m yśli. Konflikt pom iędzy n au k ą a w iarą był w ynikiem bądź niepełnego odczytania księgi n atu ry bądź księgi objaw ienia. Ten pozorny konflikt dałoby się usunąć przez pogłębienie w ykształcenia przyrodniczego teologów z jed n ej strony, z d rugiej przez pogłębienie w ykształcenia teologiczno-filozoficznego przyrodników. W y k ształcen ie teologów bazuje jak dotąd bardziej na k u ltu rz e filozoficznej starożytnych G reków i Rzymian,» Mat er et Magistra s. 62.»i Tamże s Por. Rodziński, jw. s S B e h r, jw. s. 172.

23 w-wąskim zakresie zaś na naukach przyrodniczych i technicznych. Stan ten został w pewnym sensie korzystnie przełam any przez T eilharda de C hardin i jego kontynuatorów. N a tle koncepcji T eilh ard a m oże dokonać się pojednanie" nauki z w iarą. Problem leży dalej w tym, że w ykształcenie religijne przyrodników, poza m ałym i w y jątk am i, je st infantylne, bardzo nikłe a n aw et żadne 94. Kościół pozytyw nie ocenia p rzejaw y w spółczesnej k u ltu ry w e w szystkich jej płaszczyznach. W śród pozytyw nych w artości w ym ienia oczyszczanie przekonań relig ijn y ch z elem entów m agicznych, w ie r ność praw dzie w dociekaniach naukow ych, zespołowe podejm ow anie badań, solidarność m iędzynarodow a (zjaw isko socjalizacji), w zrost p o czucia odpow iedzialności za podejm ow ane działanie, dążenie do tw o rzenia lepszych w arunków życia dla w szystkich, rozw ój nau k i i te c h niki. Ale postuluje przyw rócenie rów now agi pom iędzy m entalnością techniczną a hum anistyczną. Dostrzega rów nież antynom ie i negatyw ne przejaw y we współczesnej kulturze. Do negatyw nych przejaw ów w spółczesnej kultury zalicza w ystępow anie konfliktów m iędzy pokoleniam i, klasam i, rasam i i krajam i bogatym i i biednym i; nędzę sąsiad u jącą z dobrobytem ; w ystępow anie rozbieżności n a tu ry politycznej i ideologicznej; istnienie ciągłego niebezpieczeństw a w ojny, k tó ra je st zaprzeczeniem w szelkiej kultury, N ajgłębszych przy czy n zaburzeń społeczno-gospodarczych dopatruje się w egoizmie ludzkim, w braku rozw iniętej należycie kultury osobowej. Uznano rozw ój kultury osobow ej za n ajważniejszy, bez której rozw ój społeczno-gospodarczy jest niemożliwy. Z treści K onstytucji w ynika, że Kościół nie chce się identyfikow ać z żadną z kultur, ale nie chce być od nich odseparow anym. Po prostu szuka trzeciej drogi, k tó rą jest dialog. THE PROBLEM OF CULTURE IN GAUDIUM ET SPES Summary The author of the present article demonstrates that in the Constitution Gaudium et Spes" the problem of culture was treated on three levels: as personal culture (i.e. intellectual, moral and physical developm ent), social culture and material culture. A ll three levels were conceived of in the ethical aspect. Personal culture was the central concern of the Constitution. The author points out that science is an essential factor in contemporary world culture w hich permeates every sphere of human life, influencing man's intellect which becomes very critical and devoid of religious beliefs. There is an increasing need for the values of spiritual culture, so that being becomes more important than having". There is also an increasing M Behr (jw. s. 373) uważa, że teologia powinna być wykładana na w szystkich wydziałach uniw ersytetów katolickich.

24 significance of personal dignity and sensitivity towards freedom which is explained by the author as a result of the breakdown of authorities. A s far as the second lev el of culture is concerned the author shows that the given inter-personal relations and organization of social and economic life based on the principals of the natural law, truth and freedom belong to the essential m anifestations of social culture. There is no socio-econom ic culture when fundamental law s of humanity are infringed and when poverty and exploitation exist. D iscussing the third level of culture, the author speaks appreciatively of technological achievem ents. These contribute to a rise of freedom and control of nature and enlarge human influence on the outside world. The author devotes much attention to the problem of the autonomy of culture and attempts to interpret this phenomenon in the light of the theory of intentional being of Roman Ingarden. The autonom y of culture is based on the autonomy of the human being. Culture treated as such does not exist independently from the creator and the receiver. H egel and then Durkheim spoke of selfexisting objectified spirit of culture. Because of a double independance of culture on the creator and the receiver culture manifests itself as intentional object and cannot be treated as possessing its own autonomy. H owever, man is an autonom ously existing object and his culture activities and creations must conform to moral norms and the good of the community. Speaking about the conflict between science and faith the author says that the sources of the conflict lie in m ethodological immaturity both in theology and sciences. Theological education is based more on ancient philosophical culture than on natural science. This state of affairs was changed by Teilhard de Chardin and it is possible that reconciliation" between science and faith w ill be accomplished on the basis of his philosophy. The author concludes that the Church has no intention of identifying itself with any of these cultures but does not to be separated from them, either. The Church seeks for a third way, that is, a dialogue.